Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 4. Huishoudtechnologie, medische techniek

[p. 146]

Dolle Mina's protesteerden tegen het huisvrouwenbestaan met ludieke acties. Zo verspreidden zij in 's-Hertogenbosch op moederdag pamfletten met de titel ‘zoethou(t)dag’, in Valkenburg plakten zij de leus ‘een vergulde kooi blijft een kooi’ en tijdens de Internationale Huishoudbeurs in Amsterdam vond een demonstratie plaats onder het motto ‘Hoedt U tegen de vergiftigers van het huishouden’ (1971).

[p. 147]

Epiloog

Met lede ogen moest de Nederlandse Huishoudraad (NHR) toezien hoe de overheid deze organisatie niet langer van nationaal belang achtte en ook hoe de feministische Dolle Mina's op straat en in de media het publieke debat opeisten als het over vrouwenzaken ging. Terecht merkte de voorzitter van de NHR in 1972 op dat ‘medezeggenschap’ - het toverwoord van de democratiseringsbeweging van de jaren zeventig - juist van toepassing was op haar werk.

Als geen andere organisatie had de NHR invloed uitgeoefend op de ontwerpvoorwaarden van huishoudelijke gebruiksvoorwerpen, apparatuur en de gebouwde omgeving. Overal hielden vrouwelijke deskundigen de vinger aan de pols bij de ontwikkeling van nieuwe huishoudelijke producten: van standaardiseringscommissies inzake borstels, stofzuigers en wasmachines tot aan het Nederlandse Verpakkingscentrum; van de Stichting Vergelijkend Warenonderzoek tot het Bouwfonds van de Nederlandse Gemeenten; van de Sociaal-Economische Raad in Nederland tot overlegorganen over consumentenaangelegenheden in Brussel. Juist op het moment dat het feminisme van de tweede golf zich begon te roeren en een plaats in het publieke debat opeiste, verdwenen vele vrouwelijke vrijwilligersorganisaties en overlegorganen van weleer geruisloos van het toneel. Niet alleen de NHR, die kon bogen op een achterban van een kwart miljoen vrouwen, delfde het onderspit. Het jaar 1972 bleek ook tumultueus voor andere traditionele vrouwenorganisaties die zich vanaf de jaren tien hadden ingezet voor het belang van vrouwen in de techniekontwikkeling in en om het huis. Naast de Nederlandse Huishoudraad moest de Nederlandse Vrouwen Electriciteits Vereniging haar deuren sluiten vanwege gebrek aan financiële steun van de elektriciteitssector. Ook de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen, die sinds 1912 pionier was geweest in het ontluikend consumenten- en gebruikersonderzoek op het kruispunt tussen productie en consumptie, ondervond moordende concurrentie.

Decennia lang hadden fabrikanten en overheid de hulp ingeroepen van vrouwenorganisaties. In de plaats van deze organisaties traden echter eind jaren zestig en begin jaren zeventig nieuwe (overwegend mannelijke) deskundigen bij reclamebureaus, marketingafdelingen en commerciële consumentenonderzoeksbureaus en verdienden achter de schermen van de consumentenmaatschappij geld met hun advies. Vooraan op het toneel werd de publieke ruimte beheerst door twintigjarige Dolle Mina's met hun ludieke acties tegen het huisvrouwenbestaan. Bij huishoudbeurzen protesteerden feministen als Hedy d'Ancona tegen de vergiftiging van het huishouden en tegen voor vrouwen denigrerende reclames van wasmiddelen, maandverband en andere producten. Achteloos veegde deze nieuwe generatie de vrouwelijke traditie van de stille diplomatie in de wandelgangen van de overlegmaatschappij in verzuild Nederland opzij. Feministen als Betty Friedan in Amerika en Joke Kool-Smit in

Joke Kool-Smit gaf in 1967 met haar artikel ‘Het onbehagen van de vrouw’ het intellectuele startsein voor de tweede feministische beweging in Nederland. Daarin stelde zij het huisvrouwenbestaan en het nut van vele huishoudelijke apparaten aan de kaak.

[p. 148]

Grafiek 1 Het bezit van huishoudelijke gebruiksgoederen in Nederland.
(Voor bronvermelding zie pagina 335)

Nederland kritiseerden de belofte van huishoudtechnologie. ‘Wat is de pret van electronisch koken of boodschappen doen via de computer? Ze verleggen een taak in plaats van die te verlichten, dat is alles. Huisvrouwen zullen pas bevrijd zijn als er een anti-rotzooi-robot op de markt komt,’ schreef Kool-Smit in 1967. Eerder al dreef Annie M.G. Schmidt de spot met alle apparaten die zij op de huishoudbeurs tegenkwam. Het waren, zoals we in dit deel hebben gezien, echo's van eerdere debatten over de vraag hoe huishoudelijk werk het beste kon worden gedaan: moest de arbeid worden herverdeeld over mannen en vrouwen sinds dienstboden zo schaars waren geworden, diende het werk te worden uitbesteed aan (commerciële of gemeentelijke) dienstverleners of kon investering in technische hulpstukken de oplossing bieden?

Zuinigheid, rationalisering, efficiëntie en arbeidsbesparing waren steeds belangrijke argumenten bij de verkoop en aanschaf van huishoudelijke apparaten geweest. Feministen zagen daarentegen meer in de strategie van herverdeling van de huishoudelijke taken tussen mannen en vrouwen dan in de aanschaf van huishoudelijke apparaten om het probleem van de huishoudelijke arbeid op te lossen. De kritiek tegen huishoudelijke apparaten sloot naadloos aan bij een geheel andere beweging van vrouwen die in de jaren zeventig van zich deed spreken. Vanuit een vrijzinnige en ethische optiek ageerden vrouwen als W. Kuiper-Verkuyl en B. Riemens-Jagerman tegen de verspilling van de consumptie- en wegwerpmaatschappij die zij om zich heen zagen opdoemen. Gesocialiseerd als ze waren in de ethiek en praktijk van zuinigheid, waren zij in Nederland verantwoordelijk voor de invoering van de glasbak in 1972. De kritiek op consumptief gedrag werd bestendigd door de oliecrisis in 1973.

In feite ageerden al deze groeperingen eind jaren zestig en begin jaren zeventig tegen een aantal fundamentele contradicties.

Tientallen jaren lang had de landelijke overheid in tijden van crisis, oorlog en wederopbouw huishoudelijke zuinigheid gepredikt.

Generaties lang wisten vrouwen hoe kousen te stoppen, kleren om te werken tot nieuwe en zuinig om te springen met brandstoffen en voedsel. Kinderen leerden het lichtpeertje in de gang uit de doen, de tussendeuren te sluiten en de kachel laag te zetten bij het verlaten van het huis. Tijdens de oorlog gingen investeringen vooral naar de oorlogsindustrie en in de jaren vijftig en zestig naar de zware industrie, en dit ten koste van het huishouden. Met het loslaten van de loonmatiging in 1963 en de ontdekking van het aardgas in Slochteren ontstond er een radicale trendbreuk. Het zuinigheids-regime werd door de Nederlandse overheid overboord gegooid en consumptief gedrag van staatswege aangewakkerd met spotgoedkope aardgastarieven, subsidieregelingen en een massale ombouwoperatie. Van die omwenteling waren de bergen functionerende, maar overbodig gemaakte fornuizen, haarden e.d. stille getuigen.

De glasbakbeweging was in feite niets meer dan het in ere herstellen van de zuinigheids-, kringloop- en reparatie-economie die nog zo kort tevoren dominant was.

Het beeld dat Nederland al in de jaren vijftig deelnam aan de consumptiemaatschappij, is deels geënt op ontwikkelingen in Amerika. Dit beeld moet worden bijgesteld en genuanceerd. In Nederland liep de feministische en milieukritiek, die deels op Amerika was geïnspireerd, vooruit op de feitelijke techniekontwikkeling en aanschaf van huishoudelijke apparaten.

Zoals grafiek 1 laat zien, hadden stofzuigers en naaimachines begin jaren zestig hun status als noviteit achter zich gelaten en behoorden ze tot de standaarduitrusting van het huishouden (resp. 82% en 80% in 1970); vrijwel ieder huishouden beschikte al langer over een strijkijzer.

De twee apparaten die met name in de jaren zestig doorbraken, waren wasmachines en koelkasten. Terwijl de wasmachines al tientallen jaren op de markt waren, werden ze pas tussen 1957 en 1964 in groten getale aangeschaft, naast centrifuges en lavetten.

Koelkasten - zij het van een veel bescheidener afmeting dan de

[p. 149]

Amerikaanse pendanten - maakten in de jaren zestig ook een spectaculaire groei door. Bezat aan de vooravond van de ontdekking van het aardgas in Slochteren vrijwel niemand nog een koelkast (13%), tien jaar later, in 1970, was dat 80%. Dit was deels het onvoorziene gevolg van de warmtestijging in het gehele huis door de aanleg van centrale verwarming en de van overheidswege gestimuleerde aardgashaarden met overcapaciteit. (Zie grafiek 2.) Voedsel, voordien nog geconserveerd op een koele plek in het huis (de keuken, kelder of waranda), vroeg nu om een koelkast. Wat kort tevoren nog werd beschouwd als een luxe, werd door aardgasverwarming verheven tot noodzakelijkheid.

Toch was het Nederlandse huishouden anno 1970 nog steeds geënt op zuinigheid. Omdat centrale verwarming nog niet tot de standaarduitrusting hoorde, voelde het zeil, anders dan in de ons omringende landen, in menig huishouden nog koud aan bij het opstaan. In 1970 loeiden in meer dan 40% van de huizen de kolen- en oliekachels. Andere apparaten, zoals vaatwasmachines, diepvrieskisten en magnetrons, stonden bij de onderzoeks- en ontwikkelingsafdelingen nog op de tekentafel. (Zie grafieken 1 & 2.) In Nederland wezen vrouwen zelfs wasdrogers af. Zo ging het aanvankelijk ook met magnetrons. Terwijl de magnetron in de Verenigde Staten en Engeland was doorgebroken, had Philips de grootste moeite om de eerste modellen in Nederland te slijten.

Zoals we in het laatste hoofdstuk hebben gezien, waagde in 1987 maar 2% van de Nederlandse huishoudens zich aan de magnetron. Ondanks de protestbewegingen was Nederland qua consumptief gedrag dus nog lang geen Amerika. De meeste andere huishoudelijke apparaten die nu tot de standaarduitrusting behoren, deden pas na 1970 hun intrede of moesten nog op de markt worden gebracht.

Anno 2001 blijft de herverdeling van huishoudelijke taken echter onopgelost. Dienstboden zijn definitief verdwenen, maar huishoudelijke hulp in allerlei vormen is daarvoor in de plaats gekomen: werkvrouwen, kinderoppassen, thuiszorg, pizzabezorgdiensten etc. Weliswaar zijn mannen meer gaan doen in het huishouden, maar nog steeds besteden moeders bijna vier keer zoveel tijd aan huishoudelijke taken als vaders. En dat geldt ook voor tweeverdieners. Om de boel toch aan kant te krijgen, ontwikkelen de moderne tweeverdieners, net als vrouwen en huisvrouwen in het verleden, verschillende strategieën: het binnenhalen van (goedkope) huishoudelijke hulp, dubbele belasting van vrouwen in parttimebanen buitenshuis en huishoudelijke taken binnenshuis, de verlaging van normen over hoe schoon of georganiseerd het huishouden moet zijn, of het aanschaffen van apparaten. Uit onderzoek blijkt dat het binnenhalen van technische apparaten wellicht niet de meest efficiënte oplossing is: uitbesteden van werk buitenshuis en het binnenhalen van de wekelijkse werkster leveren wel arbeidsbesparing op. Frappant is dat de apparaten die tijd en arbeid konden besparen, in de afgelopen eeuw echter langzamer werden geaccepteerd dan die ter lering en vermaak. Hoewel stofzuigers, strijkijzers, wasmachines, naaimachines en koelkasten eerder voor huishoudelijk gebruik waren ontwikkeld, vonden de radio en andere op communicatie, gezelligheid en huiselijkheid georiënteerde apparaten, zoals telefoons, tv's, geluidsinstallaties, (geëlektrificeerde) grillapparatuur, fonduesets, gourmetstellen en barbecues sneller hun weg naar het huishouden. Van het gezinsbudget werd daarvoor in de afgelopen eeuw relatief veel meer uitgetrokken, eventueel op krediet, dan voor de huishoudelijke apparaten om op arbeid te besparen.

De populariteit van de zogeheten gezelligheidstechnologie alsook van de computertechnologie in huis laat zien dat de betekenis van ‘thuis’ complexer is geworden. Het huis is niet alleen een thuis, maar ook weer een plek waar betaalde arbeid wordt verricht. Het telewerken in de jaren negentig heeft gezorgd voor een groot aantal nieuwe apparaten in de huiselijke omgeving: computer, zipdrive, fax, modem, printer, kopieerapparaat, kabelaansluitingen, huistelefooncentrales en wat dies meer zij.

Grafiek 2
Verspreidingsgraad van verschillende manieren van hoofdverwarming.
(Voor bronvermelding zie pagina 335)

[p. 150]

De regelmatig terugkerende huishoudbeurs in de RAI te Amsterdam is een twintigste eeuws fenomeen. Het hele huiselijke en huishoudelijke gebeuren komt aan bod in een wonderbaarlijke mix van gezelligheid en zakelijkheid. Er worden noviteiten getoond die het huishoudelijk werk dienen te verlichten of het huiselijk bestaan verrijken en veraangenamen. Deze demonstratrice uit de jaren zestig geeft het goede voorbeeld.

De opmars der apparaten in huis is nog geenszins ten einde.

Als gevolg van de stijgende ziektekosten, wordt via de thuiszorg, met ondersteuning van zorgverzekeraars en een terugtredende overheid, een hele nieuwe generatie van medische apparatuur het huis ingedragen. Zuurstofapparaten voor hartpatiënten, bloeddrukmeters, nierdialyseapparaten, alarm- en monitorsystemen, zelfbedieningsziekenhuisbedden voor thuis en speciale matrassen voor bedlegerige patiënten zijn al geïntroduceerd. De magnetron als kostenbesparend middel in de thuiszorg was daarvan het begin, zoals we hebben gezien.

De geschiedenis van huishoudtechnologie in de afgelopen eeuw maakt echter ook duidelijk dat de acceptatie van apparaten niet vanzelfsprekend is. Elektrische wijnmandjes, kwikhoogtezonnen, kruiken, haarborstels, lakwarmers, broekenpersen, sigarenaanstekers en blakers haalden het niet in de jaren twintig. Bovendien betekent aanschaf van apparaten niet dat ze ook daadwerkelijk worden gebruikt. Zonder ceremonie verdwijnen allerlei apparaten die eens zo aardig leken, als onnutte dingen naar zolder, schuur of kelder.

Pratende koelkasten en wandelende robotten, die vele toekomstscenario's voor de domotica ons nu als noodzakelijke apparaten voor het zogeheten ‘smarthouse’ voorspiegelen, lijkt een kort leven beschoren. Van de vele apparaten die de markt jaarlijks overspoelen, kunnen slechts weinige hopen op een permanente verblijfsstatus.

Zoals we hebben gezien, verliep de introductie van producten in de twintigste eeuw niet altijd even geruisloos. Strijkijzers, stofzuigers, radio's en glasbakken vonden relatief snel hun weg naar gebruikers, omdat ze goed aansloten bij bestaande behoeften en levenspatronen. Apparaten die consumenten niet nuttig vonden, zoals elektrische botervloten, wijnmandjes, sigarenaanstekers, melkkokers, thermokranen en theelichtjes, overleefden het op termijn niet.

Op kookgebied verloren de elektriciteitsbedrijven de strijd met de gasproducenten. Bij elke nieuwe technologie volgde bemoeienis van talloze organisaties en (professionele) groeperingen. Tussen producent en huishouden bevonden zich marketingafdelingen, testlaboratoria, groothandels, detaillisten, installateurs, lobbygroepen en consumentenorganisaties. Al deze verschillende partijen speelden hun eigen rol in het op elkaar afstemmen van onderzoek, productie en gebruik van nieuwe apparaten. Terugkijkend op de twintigste eeuw, kunnen we zien dat de rol van vrouwen als regisseurs van technische ontwikkeling ernstig is onderschat.

Nederlandse vrouwen bemoeiden zich immers via belangenorganisaties, zoals de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen, de Nederlandse Vrouwen Electriciteits Vereeniging en de Nederlandse Huishoudraad, met nieuwe technieken. Vrouwelijke professionals, opgeleid in Delft en Wageningen en in dienst bij bedrijfsleven,

[p. 151]

overheid en consumentenorganisaties, ontwikkelden hun eigen technische expertise. Uiteindelijk beïnvloedden ook individuele vrouwen de techniek middels hun wensen, behoeften en koopgedrag. Het zijn immers gebruikers die de apparaten aanschaffen en ermee experimenteren. Ze leren ermee omgaan en ze in te passen in de dagelijkse routines. Soms wijzen ze de apparaten af of bouwen ze die om tot iets anders. Want niet alleen technische superioriteit, maar ook prijs, behoefte en bestaande praktijken bepalen of apparaten worden geaccepteerd.

R. Oldenziel