Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 3. Landbouw, voeding

[p. 126]

De 100.000 kg-kampioene, de trotse boer en boerin met familie, de burgemeester en de medewerkers van het KI-station. Een gewone goede koe werd tot haar tiende, soms tot haar vijftiende jaar of nog langer gemolken. Zo kwamen er kampioenes die in hun productieve leven meer dan 100.000 kg melk voortbrachten. De eerste officiële 100.000 kg-kampioene werd geregistreerd in 1959. Sindsdien, maar, nam vooral na 1980 het aantal dieren die dit predikaat verwierv snel toe. Eind 1992 werd de duizendste kampioene gehuldigd. Hier Gonny van de familie Bultman te Laren in Gelderland, in 1984.

[p. 127]

9 Dieren en gewassen in een veranderende landbouw
Biotechniek - inleiding

Alle bedrijvigheid van boer en tuinder culmineert in het omgaan met zijn vee en zijn gewassen, in een spanningsveld tussen markt en milieu. In wezen zijn land- en tuinbouw terug te voeren op een brede scala van technieken waarmee men allerlei biologische processen tracht te beheersen en te beïnvloeden. Dit niet alleen waar het gaat om een voorspoedige groei van de gewassen of een optimaal functioneren van het vee, maar ook om te trachten de opbrengsten van beide te vergroten of in kwalitatieve zin te verbeteren om ze zo aan te passen aan veranderende (markt-)omstandigheden.

Al in de Vroeg-moderne Tijd bestonden er in Europa zeer uiteenlopende productiesystemen, met uitgesproken verschillen in productiviteit, zowel in de akkerbouw als in de veehouderij. De opbrengsten van een gewas als tarwe, bijvoorbeeld, behoorden in de Nederlanden tot de hoogste van Europa.¹ Iets dergelijks gold al vroeg voor het productiviteitspeil in de melkveehouderij.

Buitenlanders, op reis in de Noordelijke Nederlanden van de zeventiende eeuw, roemden de omvang van de melkplas zoals die door het Noord-Hollandse rundvee werd voortgebracht. Al tijdens de tweede helft van de zestiende eeuw schijnen hier melkgiften van 2000 liter per jaar niet ongewoon te zijn geweest, waar deze elders in Europa doorgaans nog onder de 800 liter lagen.² Alleen al het bestaan van dergelijke verschillen duidt erop hoezeer boeren onder bepaalde omstandigheden kennelijk bewust streefden naar een hogere productiviteit. Voor een belangrijk deel was dit hoge productiviteitsniveau hier natuurlijk het resultaat van hun inspanningen op het punt van de verzorging van gewassen en vee. Toch zal het voor een deel ook teruggevoerd moeten worden op het feit dat ze gewassen en vee selecteerden op productiviteit en daarmee dus klaarblijkelijk succes hadden.

In dit verband kunnen we inderdaad spreken van toegepaste ecologie, zo men wil van toegepaste biologie, ofwel ‘biotechniek’.³ En de wijze waarop ontwikkelingen in deze biotechniek zich sinds het einde van de negentiende eeuw voltrokken en leidden tot een toename van productie en productiviteit, is bovendien een van de meest wezenlijke lijnen in de langetermijngeschiedenis van de land- en tuinbouw in ons land. Sinds de tweede helft van de negentiende eeuw, en vooral sinds de laatste decennia ervan hebben de ontwikkelingen op dat terrein ertoe geleid dat de productiviteit in de landbouw toenam als nooit tevoren. In het algemeen kan men zeggen dat de productiviteitsontwikkeling op het terrein van de plantaardige en dierlijke productie vooral het resultaat was van de zich na 1890 snel ontwikkelende landbouwwetenschap alsmede van wijze waarop de boeren en tuinders de kennis en innovaties die deze genereerde, toepasten in hun bedrijfsvoering. Op het gebied van de dierlijke en plantaardige productie komt dit met name tot uiting bij de veefokkerij, de plantenveredeling en de gewasbescherming.

Daarbij is voor veel buitenstaanders de toename van bijvoorbeeld de productiviteit in de akkerbouw vooral het resultaat van het sterk toegenomen gebruik van kunstmest en gewasbeschermingsmiddelen. En inderdaad, het gebruik van deze moderne inputs nam vooral na 1950 op indrukwekkende wijze toe (grafiek 9.1).

Echter, een productiviteitstoename zoals die zich in de tarweteelt voordeed zou hoe dan ook onmogelijk zijn geweest als de teelttechniek zelf niet was veranderd en als een discipline als de plantenveredeling niet tegelijkertijd had gezorgd voor (nieuwe) rassen die waren afgestemd op de steeds hogere kunstmestgiften. Andere gewassen, zoals boekweit, werden in dit opzicht niet ‘aangepast’ omdat ze inmiddels hun economische betekenis hadden verloren

1 B.H. Slicher van Bath, ‘De oogstopbrengsten van verschillende gewassen, voornamelijk granen, in verhouding tot het zaaizaad, ca. 810-1820’, AAG Bijdragen 9 (1963) 29-125. Vergelijk ook de verschillende bijdragen in: Bas J.P. van Bavel en Erik Thoen, Landproductivity and agro-systems in the North Sea area (Middle Ages - 20th Century). CORN Publication Series 2 (Turnhout 1999).

2 Jan Bieleman, Geschiedenis van de landbouw in Nederland 1500-1950: veranderingen en verscheidenheid (Amsterdam en Meppel 1992) 65.

3 Het begrip ‘biotechniek’ wordt ook in een tweetal andere betekenissen gebruikt. In de eerste plaats als synoniem voor het begrip ‘bionica’, het vakgebied dat gebruikmaakt van de kennis van biologische systemen voor de ontwikkeling en optimalisering van technische systemen. In zijn tweede betekenis wordt het begrip wel gehanteerd als het gaat om de verzorging van en het praktisch werken met proefdieren.

[p. 128]

en van het toneel verdwenen. Iets dergelijks geldt ten aanzien van de sterk toegenomen betekenis van een input-factor als krachtvoeder in de veehouderij. Ook in de melkveehouderij zou een verdubbeling van de melkgift met alleen meer krachtvoer bij lange na niet zijn gehaald. De dieren zélf veranderden ook als gevolg van specifieke fokprogramma's. De koeien die anno 1990 in ligboxenstallen stonden, waren in veel opzichten geheel andere beesten dan die welke in de laat-negentiende-eeuwse weiden liepen. Men kan zonder meer stellen dat het moderne melkvee eenvoudigweg niet zou functioneren op het grasland en met een stalvoedering zoals die op het eind van de negentiende eeuw bestonden. Ook voor de akkerbouw gaat dit verhaal op. Als een akkerbouwer van honderd jaar geleden de beschikking zou hebben gehad over de moderne veredelde gewassen waarover zijn collega van nu kan beschikken, zou hij er weinig aan hebben gehad. Moderne gewassen gedijen het best als de groeiomstandigheden (bodem, watervoorziening, teeltmethode, enz.) in alle opzichten goed zijn. Omgekeerd zouden bijvoorbeeld de tarwerassen die toen werden geteeld, het onder de huidige omstandigheden niet veel beter doen dan honderd jaar geleden.

De snelle vooruitgang die op het gebied van de fokkerij en plantenveredeling⁴ werd geboekt, was in belangrijke mate gebaseerd op het werk van Georg Mendel (1822-1884).⁵ Bij kruisingsproeven met erwten had hij gevonden dat de kenmerken van de ouders volgens een zekere wetmatigheid werden verdeeld over hun nakomelingen. Zijn vondsten werden, 35 jaar nadat hij ze voor het eerst had geformuleerd en gepubliceerd, door de onderzoeken van de Nederlander Hugo de Vries, de Oostenrijker Erich von Tschermak en de Duitser Carl Correns onafhankelijk van elkaar bevestigd en als wetten geformuleerd en deze vormen sindsdien het fundament onder het erfelijkheidsonderzoek.⁶ Kort daarna bewees de Engelse zoöloog William Bateson - hij introduceerde het begrip ‘genetica’ - dat Mendels principes ook bij dieren de basis vormden voor de overerving van hun eigenschappen; zijn studies waren met name gebaseerd op experimenten met kippen.⁷ Sindsdien ontplooide de genetica of erfelijkheidsleer zich als algemene biologische wetenschap, vooral toen men ontdekte dat de grondbeginselen die aan de overerving van bepaalde eigenschappen ten grondslag liggen, bij alle organismen in principe gelijk zijn.

Al eerder, overigens, had Darwin met zijn boek Variation of animals and plants under domestication (1868), laten zien dat in het verschijnsel variabiliteit binnen soorten de oorsprong besloten lag van de evolutionaire ontwikkeling van plant en dier. Zonder variatie kon natuurlijke selectie niet werken en vond dus ook geen evolutie plaats.⁸ Dat principe van selectie op basis van variabiliteit vormde sindsdien ook voor kwekers de basis voor hun werk en al in de tweede helft van de negentiende eeuw begonnen zij zowel met kruisen als met selectie op eigenschappen, vaak met succes.

Echter, sinds de ‘herontdekking’ van Mendels wetten, rond 1900, is het bewust selecteren van gewenste varianten meer en meer vervangen door het eigenlijke veredelen. Men begon met het kruisen van individuen om uit hun nakomelingen vervolgens die individuen te selecteren die de gewenste eigenschappen van beide ouders wél en de ongewenste niet bezaten. In veel opzichten kan zowel plantenveredeling als veefokkerij in navolging van de Russische agronoom en geneticus N.I. Vavilov (1887-1942) dan ook worden getypeerd als ‘door de mens geleide, versnelde evolutie’.⁹

In de veefokkerij vormden Mendels verervingsprincipes vanaf de jaren zestig de basis voor twee meer gespecialiseerde deelgebieden, de populatiegenetica en de kwantitatieve genetica, die in ons land een grote rol gingen spelen in de veeverbetering. In de pluimveehouderij, bijvoorbeeld, bood de zogenaamde hybridenteelt opeens ongekende perspectieven.

Van oudsher was de verhoging van de opbrengst bij de veredeling van de land- en tuinbouwgewassen een van de belangrijkste doelstellingen. Daarnaast kwam ook kwaliteitsverbetering al snel op als

Grafiek 9.1: Het gebruik van kunstmest in Nederland in miljoenen tonnen (1922-1995)
Bron: G.L. Ragondet, Studie over de ontwikkeling van het verbruik van kunstmeststoffen in West-Europa gedurende de eerste helft van de 20ste eeuw (Wageningen 1952); LEI/CBS, Landbouwcijfers.

4 In de sector van de plantaardige productie spreekt men doorgaans van ‘veredeling’, in de veehouderij worden overeenkomstige activiteiten aangeduid als ‘fokkerij’. In de veehouderij is iemand die probeert een veesoort langs genetische weg te verbeteren een fokker, en men spreekt van veefokkerij. Een boer die alleen maar vee aanhoudt om, bijvoorbeeld, melk te produceren, heet een veehouder.

5 Zie onder meer: Vítezslav Orel, Gregor Mendel. The first geneticist (Oxford 1996).

6 De claim van de drie botanici dat ze onafhankelijk van Mendels werk zelf tot hun ‘herontdekking’ kwamen, wordt tegenwoordig betwijfeld. Met name Correns en De Vries lijken aanzienlijk meer aan Mendels werk te hebben ontleend dan ze bereid waren toe te geven, aldus recent de biologie-historici Theunissen en Visser. B. Theunissen en R.P.W. Visser, De wetten van het leven. Historische grondslagen van de biologie 1750-1950 (Baarn 1996) 230-233; A.F. Corcos en F.V. Monaghan, ‘Mendel's work and its rediscovery: a new perspective’, C.R.C. Critical Reviews in Plant Sciences 2 (1984) 197-212.

7 W. Bateson, Mendel's principles of heredity; a defence (Cambridge 1902).

8 Theunissen en Visser, De wetten van het leven, 141 e.v..

9 J. Sneep, Plantenveredeling in beweging (Wageningen 1962) 1.

[p. 129]

Coloradokevers: de schrik van de aardappelteler. Direct na de Tweede Wereldoorlog vormde het beestje (‘tienstreep’) een serieuze bedreiging voor de aardappelteelt in ons land. Vooral hun larven waren gevreesd: zij vraten de aardappelplant tot op de stengel kaal. Omdat de aardappelteelt op dat moment niet alleen van groot belang was voor onze nog zo fragiele handelsbalans, maar ook voor de binnenlandse voedselvoorziening, werd onder leiding van de Plantenziektenkundige Dienst in Wageningen in 1947 een grootscheepse actie (‘Operatie Tienstreep’) opgezet om het beestje te bestrijden, waarbij in ruime mate gebruik werd gemaakt van het toenmalige ‘wondermiddel’ DDT.

een belangrijk doel, zoals de bakkwaliteit van tarwe, de kookeigenschappen van aardappelen of het gehalte aan meervoudig onverzadigde vetzuren (‘Goed voor hart en bloedvaten’) bij oliehoudende gewassen. Bij suikerbieten is men er door veredeling in geslaagd in zestig jaar tijd het suikergehalte te verdubbelen.¹⁰ Ook is met succes geprobeerd de oogstzekerheid van gewassen te verbeteren door bijvoorbeeld een vergroting van de winterhardheid en wist men ze door veredeling resistent te maken tegen allerlei ziekten en plagen. Vooral sinds de jaren zestig is een verlaging van de teeltkosten een belangrijk uitgangspunt geworden bij het kweken van nieuwe rassen, zowel ten behoeve van de tuinbouw als van de akkerbouw.¹¹

In de veeverbetering ging het niet langer om productie-eigenschappen zoals de melkgift en vleesvorming alleen. In de rundveefokkerij werd sinds het begin van deze eeuw een kwalitatief productiekenmerk als het vetgehalte van de melk een belangrijk selectiecriterium en later - vanaf de jaren zestig - het eiwitgehalte. In die sector is ook gestreefd naar verbetering van de gebruikseigenschappen, zoals de melkbaarheid. Ook in de varkenshouderij is gefokt met het oog op de verbetering van bepaalde gebruikseigenschappen zoals vroegrijpheid of op basis van een criterium als voederconversie.

Maar, of we nu spreken over het traditionele, dan wel over het moderne landbouwbedrijf, ieder jaar weer zijn de uitkomsten onzeker. Recentelijk nog, in 1997, heeft de varkenspest weer geleerd hoe, zij het onder de extreme productie-omstandigheden zoals die in de Nederlandse intensieve veehouderij gewoon zijn geworden, ook een veehouder nog steeds met buitengewoon grote productierisico's moet rekenen. Voor een akkerbouwer gold dat vroeger misschien meer dan thans, maar nog steeds is het voor hem de vraag of de nieuwe oogst hem alle werkzaamheden die hij daarvoor verrichtte, voldoende zal vergoeden. Slecht weer en ontelbare ziekten en plagen kunnen hem grote schade berokkenen en het onkruid blijft zijn eeuwige plaaggeest. Zelfs onder de huidige omstandigheden gaat men ervan uit dat in onze Europese landbouw gemiddeld genomen een kwart van de oogsten verloren gaat als gevolg van ongedierte, ziekten en de concurrentie met onkruiden. Vandaar de grote inspanningen op het gebied van de gezondheidszorg voor dieren en de gewasbescherming.

De breedte van het fenomeen ‘landbouw’ dwingt ons ook op een deelterrein als de biotechniek tot keuzes. Om de technische veranderingen op het terrein van de ‘toegepaste biologie’ te kunnen demonstreren, is gekozen voor een viertal onderwerpen. Twee daarvan zijn afkomstig uit de sfeer van de plantaardige productie, te weten: de tarweteelt en tarweveredeling enerzijds en de gewasbescherming anderzijds. De andere twee behoren tot het domein van de dierlijke productie: de georganiseerde rundveeverbetering en de legkippenhouderij.

J. Bieleman

10 P. Miedema, ‘Plantenveredeling en evolutie’, Landbouwkundig Tijdschrift 94 (1982) 299-307, aldaar 305.

11 J.E. Parlevliet, Basiscursus Plantenveredeling. 1. Algemene aspecten. (Wageningen 1984) 6.