Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 3. Landbouw, voeding

[p. 22]

Dit beeld van de graanoogst in Zuidelijk Flevoland in 1974 toont de opmars van de mechanisering en rationalisatie. Deze was mede mogelijk door de nieuwe verkaveling met veel grotere, aaneengesloten percelen. In het nieuwe land, de IJsselmeerpolders, was al vanaf het begin een dergelijke ruime perceelsindeling tot stand gebracht.

[p. 23]

2 De cultuurtechnische verbouwing van Nederland
Veranderend boerenland - inleiding

De landbouw brengt producten voort langs biologische weg.¹ En omdat het in de landbouwkundige productie gaat om het omgaan met biologische processen, spelen milieuomstandigheden een cruciale rol: voor een boer wordt de bruikbaarheid van zijn land voor het telen van een gewas - of dat nu suikerbieten zijn of gras - bepaald door eigenschappen als mineralenrijkdom, profielopbouw en in samenhang daarmee de bewortelbaarheid en het vochthoudend vermogen. Sinds het gebruik van kunstmest steeds grotere vormen aannam, is de betekenis van de eerste factor naar de achtergrond geraakt; tegelijkertijd werden de laatste twee van meer belang. Toen de arbeidskosten in de landbouw nog (relatief) laag waren, was het aspect van draagkracht en bewerkbaarheid duidelijk van mindere betekenis. Echter, naarmate de veestapels groter werden en de hogere loonkosten tot mechanisatie van haast alle onderdelen van de bedrijfsvoering - zowel in de akkerbouw als in de veehouderij - noopten, gingen ook draagkracht, bewerkbaarheid en berijdbaarheid als bodemeigenschappen een grotere rol spelen. Op dit punt gingen de eigenschappen van de bodem hand in hand met een goede beheersing van het grondwater.

Een goede waterbeheersing is uit landbouwkundig oogpunt ook anderszins van letterlijk vitaal belang.² In de eerste plaats is een goede vochtvoorziening natuurlijk essentieel voor een voorspoedige groei van het gewas, welk dat ook is. Bij een (te) droge grond tast het tekort aan water praktisch elk aspect van de groei aan.

Een teveel aan water heeft anderzijds directe gevolgen doordat het de wortelvorming belemmert, waardoor een gewas dat in het voorjaar te lang te nat heeft gestaan, in de zomer vaak nog kan verdrogen.

Op perceelsniveau hecht een boer tegenwoordig bovendien veel waarde aan de gelijkmatigheid van de bodem in de zin van een vlakke ligging van het maaiveld (ten opzichte van het grondwater). Daarnaast zijn echter ook de vorm van zijn percelen en hun ligging ten opzichte van zijn bedrijfsgebouwen, dat wil zeggen de bereikbaarheid ervan, van grote betekenis voor zijn bedrijfsvoering en de doelmatigheid die hij hierin kan bereiken. Het uiteenlopende geheel van eisen dat hij zo aan zijn landerijen stelt, is al met al in de tijd gezien niet onveranderlijk gebleken en was dat zeker niet in de periode die deze bijdrage beschrijft.

Aan het eind van de negentiende eeuw behoorde ons land, samen met België, tot de kern van een kleine groep van Europese landen met een hoge man/land-ratio en relatief hoge grondprijzen.³

Onder die omstandigheden begon geleidelijk aan duidelijk te worden dat de bestaande landbouwkundige infrastructuur niet meer voldeed. (Met dat begrip infrastructuur bedoelen we in dit verband de kwaliteit van de bodem, de waterhuishouding, de kavelinrichting, het agrarisch wegenstelsel of de ontsluiting, en de algehele werk- en woonomstandigheden op het platteland.) Als belangrijke knelpunten golden aanvankelijk vooral de situatie ten aanzien van de waterhuishouding en de verkavelingsstructuur. Het sociaal-economische krachtenveld waarin de landbouw functioneerde, veranderde sindsdien snel en daarmee ook de landbouwkundige productie zelf. Bovendien werden, onder invloed van de technische ontwikkelingen in de bedrijfsvoering en een proces van intensivering en schaalvergroting, aan de landbouwkundige infrastructuur gaandeweg nieuwe en verdergaande eisen gesteld.

In het licht van het bovenstaande krijgt ook de toename van het areaal cultuurland in ons land - in de periode 1900-1995 circa 10% - een andere dimensie. Afgezien van deze toename, moeten we namelijk in aanmerking nemen dat het bestaande areaal cultuurland - bouwland, grasland en tuingrond - door tal van

1 Met dank aan prof. dr. ir. F. Hellinga en prof. dr. ir. A. van den Brink, die eerdere versies van de ‘Cultuurtechniek’-tekst (hoofdstuk 2 t/m 4) doorlazen en van deskundig commentaar voorzagen. Ook anderszins toonden beiden zich zeer behulpzaam. Bovendien ben ik dank verschuldigd aan prof. ir. U.D. Perdok, die zo vriendelijk was om het onderdeel ‘Grondverbetering’ (hoofdstuk 3) kritisch door te lezen.

2 F.P. Mesu, ‘De watervoorziening ten behoeve van de Nederlandse landbouw’, Landbouwkundig Tijdschrift 63 (1951) 582-593.

3 J.L. van Zanden, ‘The first green revolution: the growth of production and productivity in European agriculture, 1870-1914’, Economic History Review XLIV (1991) 215-239.

[p. 24]

Een akkerbouwer en zijn gewas: tarwe in de Noordoostpolder, in 1954. De foto demonstreert dat een gewas als tarwe bij een goed gedraineerde akker tot betere resultaten leidt. Te zien is hoe het gewas zich direct boven een drainbuis beter heeft ontwikkeld dan elders op het perceel.

ingrepen zeer aanzienlijk in bruikbaarheid én kwaliteit werd verbeterd. Illustratief daarvoor is dat - zoals Penders in 1953 berekende - alleen al door een goede vochtvoorziening op het totaal van alle landbouwgronden in Nederland een fictieve landwinst van 15% zou kunnen worden verkregen.⁴

In navolging van Duitsland is het in ons land gebruikelijk geworden om het geheel aan cultuurmaatregelen die erop gericht zijn het fysische milieu ten behoeve van de landbouwkundige productie te verbeteren, aan te duiden als cultuurtechniek. Het vakgebied van de cultuurtechniek dat als zodanig ontstond, werd hier, aan het begin van de jaren vijftig, formeel omschreven als ‘werken en maatregelen die de (landbouwkundige) gebruikswaarde van grond blijvend, althans voor een lange reeks van jaren, vergroten’.⁵

De toevoeging ‘blijvend’ was bedoeld om het noodzakelijke onderscheid te maken ten opzichte van andere, regelmatig terugkerende veldwerkzaamheden, zoals het ploegen, eggen en bemesten om het land klaar te maken voor een nieuwe oogst.

Kenmerkend voor de situatie in ons land is dat in het wetenschappelijk onderzoek zoals dat zich na de Tweede Wereldoorlog op dit terrein ontwikkelde, een onderscheid ontstond dat in andere landen niet, of minder expliciet werd gemaakt. Elders, in het bijzonder in de Angelsaksische wereld, werd het geheel van bovengenoemde activiteiten tezamen met die op het gebied van de landbouwmechanisatie gewoonlijk aangeduid als agri-engineering. In ons land ontstond echter een onderscheid tussen enerzijds het vakgebied van de cultuurtechniek en anderzijds dat van de landbouwtechniek of landbouwmechanisatie. Het was een ontwikkeling die typerend is voor de rol die de cultuurtechniek speelde in de veranderingen zoals die zich in de twintigste eeuw, en vooral sinds de jaren vijftig, in de agrarische sector voltrokken.⁶

‘Cultuurtechniek’ is in feite het verzamelbegrip voor verschillende activiteiten die tezamen een intensiever gebruik van de grond mogelijk maken. Enerzijds zijn die verbeterende activiteiten erop gericht om te komen tot hogere fysieke opbrengsten, dat wil zeggen meer kilogrammen tarwe per hectare of meer liters melk per koe. Anderzijds dienen ze om een meer efficiënte manier van werken mogelijk te maken en zo een verlaging van de arbeidskosten per eenheid product te bewerkstelligen. Cultuurtechnische verbeteringen hadden van meet af aan dus zowel land-saving als labour-saving aspecten.

Vooral na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde de ruilverkaveling zich als het algemene kader waarbinnen het Nederlandse landbouwareaal in technisch-kwalitatieve zin en op grootschalige wijze werd aangepast aan de eisen van de nieuwe tijd. Om een idee van de omvang van die projecten te geven: tussen 1 januari 1950 en

4 J.M.A. Penders, ‘Wat betekent de waterbeheersing voor de landbouw?’, Landbouwvoorlichting 10 (1953) 441-454.

5 Veenman's Agrarische Winkler Prins. Encyclopedie voor Landbouw, Tuinbouw en Bosbouw, (Amsterdam en Brussel 1954) dl. I, 646 (lemma ‘Cultuurtechniek’). De term ‘cultuurtechniek’ is een directe vertaling van de Duitse term Kulturtechnik. H.N. van Lier, Inleiding Landinrichtingswetenschappen. Deel V, Verkenning cultuurtechniek. Syllabus Prop. College Landinrichtingswetenschappen K100-003. Vakgroep Ruimtelijke Planvorming, Landbouwuniversiteit Wageningen (Wageningen 1992) 1-6.

6 Aan de toenmalige Landbouwhogeschool te Wageningen werd in 1942 een studierichting Cultuurtechniek in het leven geroepen. W.H. van der Molen, ‘Het wetenschappelijk onderwijs in de cultuurtechniek’ in H.N. van Lier ed., Een bont patroon. Vijfendertig jaar cultuurtechniek (Wageningen 1981) 161-181; J. van der Haar, De geschiedenis van de Landbouwuniversiteit Wageningen. Deel II, Verdieping en verbreding (Wageningen 1993) 97-98.

[p. 25]

31 december 1995 kwamen er circa 1,8 miljoen hectare aan ruilverkavelingsprojecten gereed of waren nog in uitvoering.⁷ Ter vergelijking: het areaal cultuurland bedroeg aan het eind van die periode circa 2,3 miljoen hectare. Tot in de jaren zestig waren deze activiteiten nagenoeg uitsluitend afgestemd op de belangen van de landbouw. Sindsdien, echter, evolueerden ze tot een meer omvattende en integrerende aanpak, waarvoor het begrip ‘landinrichting’ in gebruik kwam.⁸ Deze nieuwe koers impliceerde ook de afweging van allerlei andere belangen, van private en algemene, van economische en sociale en van landbouwkundige tot ecologische, landschappelijke en recreatieve.

Voor de uitwerking van dit thema hebben we ons in zekere zin laten leiden door de wijze waarop het vakgebied van de cultuurtechniek doorgaans in formele zin wordt onderverdeeld.

Gewoonlijk onderscheidt men als aparte sub-disciplines: de waterbeheersing of agro-hydrologie (afwatering, ontwatering, watertoevoer enz.), de verbetering van verkaveling en ontsluiting, de grondverbetering (of bodemtechniek) alsmede de landaanwinning en ontginning. Min of meer overeenkomstig deze indeling zal, na deze inleiding, in hoofdstuk 3 eerst een beeld worden gegeven van de wijze waarop in de laatste honderd jaar het Nederlandse landbouwareaal in bodemtechnische zin werd verbeterd. Er wordt in dat hoofdstuk ook ingegaan op de manier waarop de hydrologie werd aangepast aan de eisen die de ontwikkelingen in de landbouw vroegen: ‘Bodemverbetering en waterbeheersing’. In hoofdstuk 4, ‘Van ruilverkavelen naar landinrichting’, zal een overzicht worden gegeven van de ontwikkeling van de ruilverkavelingstechniek als integrerend kader waarbinnen een belangrijk deel van eerstgenoemde verbeteringen werd gerealiseerd.

J. Bieleman

7 Jaarverslagen Cultuurtechnische Dienst.

8 Een voor een breed publiek geschreven, goed overzicht biedt: Jan Groeneveld, Veranderend Nederland. Een halve eeuw ontwikkeling op het platteland (Maastricht en Brussel 1985).