Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 1. Techniek in ontwikkeling, waterstaat, kantoor en informatietechnologie

[p. 11]

Woord vooraf

Als in geen ander tijdperk is de techniek een centrale plaats gaan innemen in onze samenleving. De laatste honderd jaar is het dagelijkse leven van mensen ingrijpend veranderd mede onder invloed van de ontwikkelingen van de techniek. Een terugblik en een beschrijving van de belangrijkste ontwikkelingen in de afgelopen eeuw geeft ons de inzichten om op een bezonnen en innovatieve wijze de eenentwintigste eeuw in te stappen. De Stichting Historie der Techniek wil daartoe een bijdrage leveren door de publicatie van het zevendelige overzichtswerk Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Al eerder publiceerde zij de zesdelige serie Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890 (Zutphen 1992-1995). De toenmalige voorzitter van de Stichting, Ir. W.J. Wolff, schreef in het ‘woord vooraf’ van het eerste deel, dat het in de bedoeling lag de geschiedschrijving door te trekken naar de twintigste eeuw. Dat was in april 1992.

Bij het eerste oriënterende onderzoek naar de haalbaarheid van een nieuw project voor de twintigste eeuw, werd al snel duidelijk dat de omvang en complexiteit van een andere orde zou zijn dan het project voor de negentiende eeuw. Niet alleen vanwege de omvang van de technische ontwikkeling in de twintigste eeuw, maar ook vanuit een organisatorisch en financieel perspectief.

De SHT durfde deze stap te ondernemen. Daarbij speelden twee factoren een rol. In de eerste plaats kreeg de serie over de negentiende eeuw in de pers een gunstig onthaal. Het weekblad Elsevier schreef over een ‘schitterend overzichtswerk’ en een ‘uniek research-project’. Het NRC Handelsblad besteedde aan iedere aflevering aandacht en vond de serie zeer toegankelijk en leerzaam. De Volkskrant beschouwde het project als een mijlpaal: ‘De auteurs hebben een beeld van techniekgeschiedenis in Nederland neergezet waar men niet omheen kan’. Ook de vakpers was unaniem lovend. In de tweede plaats bleek het draagvlak voor de nieuwe serie groot. Onderzoekers waren enthousiast. Universiteiten en verschillende maatschappelijke organisaties betuigden hun adhesie. Overheid en bedrijfsleven reageerden instemmend op de plannen.

Het publiceren van een serie over de twintigste eeuw paste binnen de doelstellingen van de SHT.

De Stichting Historie der Techniek

De doelstellingen van de SHT zijn:

-	Het initiëren, begeleiden en ondersteunen van wetenschappelijke studies naar de wisselwerking tussen technische en maatschappelijke ontwikkeling.
-	Het publiceren van de inzichten in technische ontwikkeling en het overdragen van de inzichten naar scholen en opleidingen.

Het gaat de stichting uiteindelijk om de bewustwording van alle betrokkenen in de vele soorten verbanden die er bestaan tussen technische en maatschappelijke ontwikkelingen. Dit is niet alleen relevant voor onze beeld- en oordeelsvorming, maar ook voor toekomstige beleidsvorming. De manier waarop de geschiedenis doorstroomt in het heden, dingen voortstuwend en in beweging zettend, bepaalt immers mede de beleidsruimte voor de toekomst. De serie Techniek in Nederland in de twintigste eeuw en het gelijknamige onderzoeksprogramma, in de wandelgangen TIN-20 genoemd, is daarmee niet een wetenschappelijk onderzoeksproject zoals er zo vele zijn. Het is een project van en voor ons allen, een bijdrage aan zelfkennis, aan beleidsontwikkeling en aan een waardige entree in de eenentwintigste eeuw.

[p. 12]

Het onderzoekprogramma Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

De voorbereidingsfase

De eerste ideeën over het project werden uitgewisseld binnen de redactie van de serie gewijd aan de negentiende eeuw. De eerste workshop werd gehouden in januari 1992. Inzet van de workshop was te komen tot de definitie van een aantal belangrijke thema's voor een overzichtswerk over de twintigste eeuw. Daarna werd een eerste redactie gevormd waarvan de samenstelling de betrokkenheid van de drie technische universiteiten bij het project weerspiegelde. Deze voorlopige redactie bracht in mei 1992 een eerste discussie notitie uit met als titel: Opzet project technische ontwikkeling in Nederland in de twintigste eeuw. In die notitie zijn een aantal keuzes gemaakt dat het huidige werk nog steeds bepaalt. Ze hebben de vele soms heftige maar altijd spannende discussies over de opzet van het programma overleefd. Er werd in de discussienotitie nadruk gelegd op belangrijke trends als schaalvergroting, rationalisering, standaardisering, toenemende onderlinge verwevenheid van technieken, toenemende integratie van techniek en samenleving, transformatie van het dagelijkse leven en van mobiliteits- en communicatiepatronen. Er werden argumenten gegeven om de periode 1890-1970 centraal te stellen. Na 1890 zouden genoemde trends duidelijk zichtbaar worden in Nederland en tot 1970 dominant blijven. Tenslotte werd in deze notitie al een matrix structuur voorgesteld waarin enerzijds zou worden gewerkt met sectorstudies (de huidige delen) en anderzijds met onderzoeksthema's.

Daarbij werd gepleit om bij de indeling in sectoren niet een traditionele CBS indeling te volgen.

Met de resultaten van deze discussienotitie - en met financiële steun van het ministerie van Economische Zaken - werd vervolgens een onderzoeksgroep aan het werk gezet. Zij moesten de sectorstudies uitwerken tot volwaardige onderzoekprogramma's. Die programma's zouden samen een plan vormen voor de inhoud van het overzichtswerk. In maart 1993 werd door de onderzoeksgroep een tussenrapport geproduceerd: Techniek en Modernisering. Geschiedenis van de techniek in Nederland, 1890-1970. Dit rapport vormde de basis voor een eerste grotere workshop over de plannen, gehouden in juli 1993 in Enschede. Ondertussen was al wel overleg gevoerd met vele historici in Nederland, maar nu werd op een gestructureerde wijze het plan ter discussie gesteld. Het resultaat was enerzijds een keur aan bruikbare suggesties voor verdere invulling van de onderdelen en voor de keuze van onderzoeksthema's. In de discussie werd gevraagd een groter accent op de relatie tussen economie en techniek te leggen. Anderzijds werd ook duidelijk dat de algemene inzet brede waardering kreeg. In februari 1994 werd het eindproduct van de voorbereidingsfase in de vorm van een onderzoeksprogramma door de Stichting Historie der Techniek gepubliceerd, onder de titel Geschiedenis van de Techniek in Nederland, 1890-1970.

De opbouwfase

In 1994, 1995 en 1996 vonden de voorbereidingen van het project plaats. Dat was een niet geringe taak, temeer daar in deze jaren ook de serie over de negentiende eeuw moest worden afgerond.

De organisatie van de SHT werd aangepast en gericht op de omvangrijke taak. Een nieuw bestuur trad aan. Er werd een hoofdredactie gevormd, een redactiestatuut geschreven en op basis daarvan werden de eerste redacteuren en technische adviseurs aangetrokken. Er werd gepraat met sponsors uit het bedrijfsleven.

De verschillende deelnemende universiteiten werden benaderd.

Een belangrijke inhoudelijke uitkomst van de eerste gesprekken was dat de serie aan belang zou inboeten wanneer zij zich zou beperken tot de periode 1890-1970. Gepleit werd om ook aandacht te geven aan de decennia daarna vooral in termen van trends en nieuwe ontwikkelingen. Daartoe werd dan ook besloten door de hoofdredactie en de SHT.

De redactie gebruikte de periode 1995 en 1996 om haar plannen nader te preciseren. Voor een groot aantal sectoren werden door de redacteuren uitgewerkte onderzoeksplannen geschreven die werden besproken in de redactie en op een tweede workshop gehouden in juni. In 1996 werden uiteindelijk tien onderzoeksprogramma's gepubliceerd door de SHT. Drie volgden in de jaren daarna en in 1999 zal de laatste worden gepubliceerd. Binnen de redactie werd enthousiast gewerkt aan de verschillende deelprogramma's en ook aan de algemene opzet van het overzichtswerk. Het doel van de vele gesprekken was te komen tot eenzelfde perspectief op technische ontwikkeling, zodat er vanzelf een coherent overzichtswerk zou kunnen ontstaan.

De jaren 1994-1996 stonden verder in het teken van fondswerving. Dit was geen geringe zaak, daar de plannen ambitieus waren. Een nieuw zevendelig overzichtswerk was het doel. Dit zou mogelijk gemaakt moeten worden door de uitvoering van een omvangrijk onderzoeksprogramma waarin ruimte was gemaakt voor maar liefst veertien sectorstudies met een eigen onderzoeksprogramma en zes synthetiserende onderzoeksthema's. Voor alle onderzoeksprogramma's moest financiering worden gezocht, terwijl daarnaast fondsen nodig waren voor de inhoudelijke ontwikkeling en bemensing van het gehele project. Bovendien was het overzichtswerk maar één van de geplande producten, zij het wel het hoofdproduct. Daarnaast werd een reeks artikelen, proefschriften en aparte boeken soms in opdracht van de diverse sponsers gepland, alsmede bijdragen aan kennisoverdracht.

Verschillende malen leek de fondswerving te gaan stranden, leek de financiële doelstelling te fors. Maar elke keer bleken er toch sponsors te zijn die met ons geloofden in het belang van het project en dat ook vertaalden in financiële steun. De fondswerving startte op het academisch vlak. Universiteiten bleken bereid zowel financiële steun als ook tijd van hun medewerkers ter beschikking te stellen. Daarmee was een goede basis gelegd. Daarna werden het

[p. 13]

bedrijfsleven en de ministeries benaderd en werd een begin gemaakt met het indienen van voorstellen bij de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Steeds konden successen worden gemeld, er kwam geld binnen en daarmee konden delen van het programma in werking worden gesteld. Gedurende lange tijd bleef het spannen of het onderzoeksprogramma in zijn geheel zou kunnen worden uitgevoerd.

Eind 1996 kon de SHT wel de beslissing nemen om deel I te publiceren. Eind 1997/begin 1998 kwam echter de definitieve doorbraak in de fondswerving. Toen werden relatief grote bijdragen van het ministerie van Economische Zaken en NWO ontvangen, waardoor duidelijk werd dat met de grote bijdragen vanuit het bedrijfsleven het onderzoeksprogramma volgens doelstelling en budget van 16 miljoen gulden zou kunnen worden uitgevoerd. De beslissing werd genomen om zeven delen te publiceren in de periode 1998-2002.

De steun van NWO is niet alleen van onschatbare waarde voor het project, maar ook voor het realiseren van een grotere wetenschappelijke meerwaarde en het plaatsen van de resultaten van het onderzoek in internationaal perspectief.

De uitvoeringsfase

In 1996 is begonnen met het uitzetten en uitvoeren van de eerste onderdelen van het onderzoek. Daarmee werd nog niet naar buiten getreden. Dat gebeurde pas in 1997. Er werden contacten gelegd met uitgevers, hetgeen leidde tot een hernieuwde samenwerking met de Walburg Pers. Er werd een nieuwsbrief opgezet, waarvoor grote belangstelling bleek te bestaan en waarvan er ondertussen 4 zijn verspreid. In juni 1997 en in oktober 1998 werden er verder conferenties georganiseerd in Eindhoven waarop de eerste onderzoeksresultaten konden worden gepresenteerd en besproken. In mei 1998 werd een workshop gehouden in samenwerking met het RIOD over de betekenis van beide wereldoorlogen voor de technische ontwikkeling in de twintigste eeuw. In deze fase werd ook het dragende netwerk rond TIN-20 verder uitgebreid. In 1997 sloten het N.W. Posthumus Instituut en de onderzoeksschool Wetenschap, Technologie en Moderne Cultuur een overeenkomst gericht op het gezamenlijk steunen van het TIN-20 project in enge zin en techniekgeschiedenis als discipline in brede zin. De ruime steun van NWO en het bedrijfsleven ging in deze fase steeds meer werken als een vliegwiel waardoor betrokken universiteiten bereid bleken techniekgeschiedenis als discipline verder te ondersteunen. Zo werden aan de Technische Universiteit Eindhoven fondsen vrijgemaakt voor een deeltijds hoogleraarsplaats voor vijf jaar.

Het Belle van Zuylen Instituut van de Universiteit van Amsterdam sloot met de SHT een overeenkomst die het mogelijk zal maken in de komende periode een aantal proefschriften te realiseren op het terrein van de techniekgeschiedenis.

Er valt nog veel werk te verzetten, de kwaliteit daarvan moet zich nog bewijzen, maar wij zien de komende jaren met vertrouwen tegemoet. De inzet is groot en het netwerk is geweven.

Het project Techniek in Nederland in de twintigste eeuw is een unieke samenwerking tussen vele mensen en organisaties, bedoeld om het inzicht in de technische en daarmee verbonden maatschappelijke ontwikkeling te vergroten en te vernieuwen.

Op deze plek kunnen we niet anders dan onze grote erkentelijkheid betuigen aan alle betrokkenen voor hun enthousiasme en steun voor dit werk.

Ir. F.E. Mathijsen Gerst

Voorzitter Stichting Historie der Techniek

Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen

Voorzitter van de redactie

Dr. J.W. Schot

Programmaleider