Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 1. Techniek in ontwikkeling, waterstaat, kantoor en informatietechnologie

(1998)–A.A.A. de la Bruhèze, H.W. Lintsen, Arie Rip, J.W. Schot– rechtenstatus

bron

J.W. Schot, H.W. Lintsen, A. Rip en A.A. Albert de la Bruhèze (red.), Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 1. Techniek in ontwikkeling, waterstaat, kantoor en informatietechnologie. Stichting Historie der Techniek, z.p. [Eindhoven] / Walburg Pers, Zutphen 1998

codering

DBNL-TEI 1

Wijze van coderen: standaard

dbnl-nr lint011tech01_01

logboek

- 2016-09-27 KE colofon toegevoegd

verantwoording

gebruikt exemplaar

eigen exemplaar dbnl

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 1. Techniek in ontwikkeling, waterstaat, kantoor en informatietechnologie onder redactie van J.W. Schot, H.W. Lintsen, A. Rip en A.A. Albert de la Bruhèze uit 1998.

redactionele ingrepen

De eindnoten zijn in deze digitale editie direct bij de bijbehorende nootverwijzingen geplaatst. De volgende pagina’s zijn hierdoor komen te vervallen: 351, 352, 353, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 371, 372, 373, 374, 375.

Het erratum is in deze digitale versie doorgevoerd in de lopende tekst. De opgave ervan staat in dit colofon.

p. 15: de afbeeldingsbeschrijving is in deze digitale versie als onderschrift bij de bijbehorende afbeelding op pagina 14 geplaatst.

p. 211: de afbeeldingsbeschrijving is in deze digitale versie als onderschrift bij de bijbehorende afbeelding op pagina 210 geplaatst.

p. 20: eindnoot ‘20’ heeft in de lopende tekst geen nootverwijzing. In deze digitale versie is de noot alsnog geplaatst.

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (10, 350, 376) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

[pagina 1]

Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

[pagina 2]

TECHNIEK IN NEDERLAND IN DE TWINTIGSTE EEUW

I	TECHNIEK IN ONTWIKKELING WATERSTAAT KANTOOR EN INFORMATIETECHNOLOGIE
II	DELFSTOFFEN ENERGIE CHEMIE
III	LANDBOUW VOEDING
IV	TRANSPORT COMMUNICATIE
V	HUISHOUDEN MEDISCHE TECHNIEK
VI	STAD BOUW INDUSTRIËLE PRODUCTIE
VII	TECHNIEK EN MODERNISERING BALANS VAN DE TWINTIGSTE EEUW

	Redactie
Hoofdredactie	dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)
Leden	dr. E.M.L. Bervoets, dr. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, ir. J.E. Bourdrez, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, drs. E.J.G. van Royen, prof. dr. E.R.M. Taverne, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit.

[pagina 3]

Techniek in Nederland in de TWINTIGSTE EEUW

TECHNIEK IN ONTWIKKELING

WATERSTAAT

KANTOOR EN INFORMATIETECHNOLOGIE

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK

WALBURG PERS

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds.

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers 1998

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden, p/a Walburg Pers, Zutphen

Verantwoording van de illustraties. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te maken op zekere rechten, worden verzocht contact op te nemen met de Stichting Historie der Techniek.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteursrecht 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

Vormgeving binnenwerk: Piet van Meijl

Vormgeving omslag: Rob Buschman, bNO

Druk: Drukkerij Lecturis BV, Eindhoven

ISBN DEEL I 90.5730.036.2

ISBN DEEL I t/m VII 90.5730.037.0

[pagina 5]

Organisatie van het overzichtswerk Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

(Juli 1998)

Algemeen Bestuur Stichting Historie der Techniek

Dagelijks bestuur

ir. F.E. Mathijsen Gerst, voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; prof. drs. A.A. Kampfraath, vice voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; ir. D.W. Heuff, penningmeester, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; ir. P. van Duursen, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; ir. A. Hamburger, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; prof. dr. ir. G.J. Wormmeester, Koninklijk Instituut van Ingenieurs

Leden

prof. dr. H. Baudet, Technische Universiteit Delft;

ir. H.P.A.W. Berkelaar, Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel

ir. G. Blom, Rijkswaterstaat;

prof. dr. A. Bosman, Nederlands Genootschap voor Informatica;

prof. dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging; Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen;

G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE;

prof. drs. J. van Londen, (Voorlopige) Raad voor de Volksgezondheid.

ir. H. Klaassen, Koninklijk Instituut van Ingenieurs;

ir. L.W.A. Maas, Koninklijk Instituut van Ingenieurs;

dr. J.R. ter Molen, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte;

H.J. Neeleman R.A., Nederlands Economisch Historisch Archief;

dr. ir. F. Schutte, Universiteit Twente;

ir. M.C. van Veen, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen;

ir. E. Warners, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI;

B. van der Weg, Industriebond FNV;

dr. ir. H.G.J. de Wilt, Technische Universiteit Eindhoven;

prof. ing. W.C.L. Zegveld, Nederlandse Ingenieursvereniging NIRIA

Subsidiegevers onderzoek

ABN-AMRO Bank NV; Akzo Nobel NV; Atag Holding NV; Ballast Nedam NV; Belastingdienst Automatiseringscentum; Berenschot Informatica; Cap Gemini Nederland BV; Catherine Elisabeth Stichting; Cebeco-Handelsraad; Centrum voor Wiskunde en Informatica; CSM NV; DHV Milieu en Infrastructuur BV; Dow Benelux NV; NV DSM; ECT; EMON; Energieonderzoek Centrum Nederland; EnergieNed; Exxon Chemical Holland BV; Fluor Daniel BV; Gasunie; Gastec NV; Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam; Getronics NV; Gist Brocades BV; Hoechst Holland NV; Hoek Loos BV; Hollandsche Beton Groep NV; Hoogewerff Fonds; IBM Nederland NV; ICI Holland BV; ING Bank NV; Kadaster; KEMA Nederland BV; Kinetics Technology International b.v.; KIvI; KIvI afdeling Kerntechniek; Koninklijke Ahold NV; Koninklijke BolsWessanen NV; Koninklijke Boskalis Westminster NV; Koninklijke Volker Stevin NV; KPN Telecom; Landbouw Universiteit Wageningen; Het Koninklijke NIVRA; Ministerie van Economische Zaken; Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium; Nationale Investeringsbank NV; NBM-Amstelland NV; NCR; Nederlandse Aardolie Maatschappij; Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk onderzoek (NWO); NOREA; NOVEM; NWO/Gebiedsbestuur Geesteswetenschappen; Onderzoeksschool Wetenschap, Techniek en Moderne Cultuur; Oranje-Nassau Groep BV; Origin BV; Philips Medical Systems Nederland BV; Philips International BV; Prins Bernhard Fonds; N.W. Posthumus Instituut; Rabobank Nederland; Raytheon Engineers & Constructors BV; Rijksuniversiteit Groningen; Rijkswaterstaat; NV Samenwerkende Elektriciteits-Produktiebedrijven; NV Luchthaven Schiphol; Shell Nederland BV; Simac Techniek NV; Stichting Exploitatie Nederlandse Staatsloterij; Stichting Laura-fonds; Stichting VSB FONDS; Stork Engineers & Contractors b.v.; Technische Universiteit Delft; Technische Universiteit Eindhoven; Technologiestichting STW; TNO; Unilever; Unisys Nederland NV; Universiteit van Amsterdam; Universiteit Maastricht; Universiteit Twente; Van der Schroeff Bibliotheek; Verbond van Handelaren in Chemische Producten en 28 lid-ondernemingen; Vrije Universiteit Amsterdam; Waterloopkundig Laboratorium.

Hiernaast kent de Stichting Historie der Techniek individuele donateurs.

Technisch advies

ir. G.J. Arends, deel waterstaat;

prof. dr. ir. W.J. Beek, deel voeding;

dr. ir. A.J. Bogers, deel industriële productie;

ir J. de Bruijn, deel bouw;

ir. H. Engel, deel waterstaat;

ir. A.G.A. Everts, deel delfstoffenwinning;

prof. dr. ir. P.M.E.M. van der Grinten, deel chemie;

prof. ir. C. de Jong, deel communicatie;

ir. C. Kramer, deel medische techniek;

prof. J.M. van Oorschot, deel kantoor en informatietechnologie;

ir. J.J. Pilon, deel waterstaat;

ir. A.C. Sjoerdsma, deel energie

[pagina 6]

Redactie

Hoofdredactie

dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)

Redactieleden

dr. E.M.L. Bervoets, dr. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, ir. J.E. Bourdrez, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, drs. E.J.G. van Royen, prof. dr. E.R.M. Taverne, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

Beeldredactie

dr. W.H.P.M. van Hooff; W.H. de Vries; prof. dr. ir. H.W. Lintsen; Auteurs

Auteurs en onderzoekers

dr. A.A. Albert de la Bruhèze; drs. M. Berendsen; drs. E.A.M. Berkers; dr. E.M.L. Bervoets; dr. J. Bieleman; drs. G. Bijleveld; drs. R. Bisscheroux; drs. H. van der Boom; drs. A. Bosch; drs. H. Buiter; drs. I. Cieraad; D. Croes; dr. M.L.J. Dierikx; C. Dijkema; drs. E. Dijks; dr. C. Disco; drs. C. van der Dorst; drs. H. Drogendijk; drs. B.P.A. Gales; drs. B. Grob; drs. W. van der Ham; dr. A.P. den Hartog; dr. A.N. Hesselmans; dr. E. Homburg; M.A.V. Hooghoff; drs. T.M.M. van Hoorn; dr. M.L. ten Horn-van Nispen; prof. dr. E.S. Houwaart; dr. A.P. de Knecht-van Eekelen; dr. ir. J.C.M. van den Ende; drs. J.A.C. Lagaaij; prof. dr. ir. H.W. Lintsen; drs. S. Kruisinga; drs. J. Metz; drs. M. Moerland; drs. F. van de Most; dr. R. Oldenziel; dr. ir. E.C.J. van Oost; dr. A.H. van Otterloo; ir. P. van Overbeeke; dr. P.R. Priester; drs. M.J.M. Put; ing. N. Rem; prof. dr. A. Rip; drs. E.J.G. van Royen; dr. J.L. Schippers; drs. A. van Selm; dr. J. Small; dr. J.P. Smits; dr. J.W. Schot; prof. dr. E.R.M. Taverne; ir. F. Veraart; dr. ir. G.P.J. Verbong; I. Vledder; dr. S.W. Verstegen; drs. P. Vincken; dr. W.O. de Wit; dr. H. van Zon

Projectorganisatie

drs. E.J.G. van Royen, dr. A.A. Albert de la Bruhèze, M.H. Dekkers, prof. dr. ir. H.W. Lintsen, dr. J.W. Schot

SHT-Bureau

ir. J.E. Bourdrez; M.H. Dekkers; S.A.P. Kruysen; L.E. Sibbes

Bureauredactie

ir. P. Scheider; M.H. Dekkers

Samenstelling registers

dr. M.L. ten Horn-van Nispen

Kaarten, figuren en technische tekeningen

Studio Putto (Zuid-Scharwoude) en

Oranje Vormgevers (Eindhoven)

[pagina 7]

Inhoudsopgave

11	Woord vooraf

15	Techniek in ontwikkeling

	Hoofdstuk 1
17	Betwiste modernisering
	Een nieuwe leefwereld
	Modernisering
	Het breukvlak 1890
	De tweede industriële revolutie
	Nieuwe sleuteltechnieken
	De multinationale onderneming en nieuwe vormen van management
	Ontstaan van de consumptiemaatschappij
	De interventiestaat
	De lange twintigste eeuw
	Het breukvlak 1970?

	Hoofdstuk 2
37	Methode en opzet van het onderzoek
	Contextualistische techniekgeschiedenis
	Opzet van het overzichtswerk
	De onderzoeksthema's
	Thema 1: Het ontstaan van innovatieknooppunten
	Thema 2: Maatschappelijke inbedding van techniek
	Thema 3: De opkomst van grote technische systemen
	Thema 4: Toenemende kennisintensiteit
	Thema 5: Technische en organisatorische beheersing
	Thema 6: Productiviteit en concurrentiekracht

53	Waterstaat

	Hoofdstuk 1
55	Het nijvere verbond
	Tragiek en heroïek
	Vijand en bondgenoot
	Grootse ambities en superieure techniek
	Verschuiving in waterstaatkundige kernwaarden

	Hoofdstuk 2
65	De Waterstaat rond 1900
	Gestabiliseerde verhoudingen
	De kaart rond 1900
	Stand van de techniek

	Hoofdstuk 3
71	Kustlijnverkorting en afsluittechniek
	De Afsluitdijk
	Lely's inbreng
	De ‘oude school’ onder vuur
	Nieuwe alternatieven
	‘Logge monsters’ van beton
	De geplande Delta
	De Deltawerken tussen heldenroman en jeugdboek
	Variaties op een caisson-thema
	De finale

	Hoofdstuk 4
89	Maaskanalisatie en Maasverbetering 1900-1940
	De Maaskanalisatie op de agenda: plannen maken bij de Rijkswaterstaat
	Rapport Keurenaer 1902
	De Nederlands-Belgische Commissie 1906-1912
	Arrondissement Maas: Opmaken en uitvoeren van het beperkte plan
	De Maasverbetering 1920-1940

[pagina 8]

	Hoofdstuk 5
111	De verdeling van zoet water over heel Nederland 1940-1970
	Een eeuw van systemen
	Het IJsselmeer
	Stuwen in de Nederrijn. ‘Een smal lint in de rivier’
	De Haringvlietsluizen

	Hoofdstuk 6
123	Grote projecten en subtiele afwatering
	Een olifant in een porseleinkast: het Amsterdam-Rijnkanaal
	Provinciale invloed: de afsluiting van de Lauwerszee
	Zelfde ontwerp, andere functie: de Twentekanalen
	Zelfde functie, ander ontwerp: de afwatering van de Dongepolders
	Het waterschapsbestel onder druk

	Hoofdstuk 7
131	Uitwaterings- en schutsluizen 1900-1940
	Oude regimes in een nieuw landschap
	Middensluis IJmuiden 1899: elektrische tractie en licht
	De Rijkswaterstaat en gewapend beton
	Nieuwe staalconstructies: roldeuren in de schutsluizen van het kanaal door Zuid-Beveland
	Maas-Waalkanaal: sluizen te Heumen en te Weurt
	Noordersluis IJmuiden
	Uitwateringssluizen in de Afsluitdijk
	Naar een nieuw technisch regime: gewapend beton met elektrisch aangedreven hefdeuren
	De sluiswachter - elektrificatie van een oud beroep
	Het openluchtlaboratorium, de bibliotheek en het dorpsplein

	Hoofdstuk 8
155	Modern ontwerpen
	Onderzoek in het buitenland
	Onderzoek in Nederland
	Meten, rekenen en schaalmodellen
	Van incidentele ‘tuinproeven’ naar een permanente proeftuin
	Een methodenstrijd: wiskundige, elektrische en schaalmodellen
	Computermodellen

	Hoofdstuk 9
167	Het dynamische waterstaatsdomein
	Renovatie van een monument: de Rijkswaterstaat
	Voorstellen voor reorganisatie
	Regionale en specialistische diensten
	Een nieuwe uitvoerder: de grote aannemer
	‘Wonderlijke verhoudingen’ en een ‘zonderling voorstel’
	De Haringvlietsluizen als voorbeeld van samenwerking
	Dynamiek in het waterschapsbestel

	Hoofdstuk 10
181	Op weg naar een integraal waterbeheer
	Lauwerszee
	Regge en Dinkel
	De Markerwaard
	De Oosterscheldedam
	Naar een integraal waterbeheer

	Hoofdstuk 11
199	‘Een volk dat leeft, bouwt aan zijn toekomst’
	Het nijvere verbond in de twintigste eeuw
	Drie breuken

[pagina 9]

209	Kantoor en Informatietechnologie

	Hoofdstuk 1
211	Techniek in het kantoor
	De opkomst van de informatiemaatschappij
	Knooppunt van technieken
	Periodes
	Inhoud van dit deel

	Hoofdstuk 2
219	De opkomst van de moderne administratie 1880-1914
	Het vroege kantoor: wonen én werken
	Veranderingen in en rond het kantoor 1880-1914
	Nieuwe kantoortechnieken
	Nieuwe beroepen
	Het dynamische kantoor

	Hoofdstuk 3
237	Het gemechaniseerde kantoor 1914-1940
	Systematic en scientific management alsmede efficiency
	Systeemmachines en machinesystemen
	Ponskaartapparatuur en programmeren bij het CBS
	Reorganisatie en mechanisatie in de financiële sector
	Mechanisering van de boekhouding en de loonadministratie bij Staatsmijnen
	Schaalvergroting, efficiency en machines

	Hoofdstuk 4
271	Het kantoor in een stroomversnelling na de Tweede Wereldoorlog
	Taylor en de menselijke factor
	Loonpolitiek en industrialisatiebeleid
	Schaalvergroting en centralisatie
	Het CBS in de jaren vijftig: doorgezet Taylorisme
	Productieplanning bij Hoogovens
	Verlate mechanisering van de administratie bij de PCGD
	Integratie van technieken en systemen

	Hoofdstuk 5
289	De opkomst van de computer
	Computergeschiedenis in vogelvlucht
	Nederlandse pioniers in de computerbouw
	Debatteren over automatie
	Automatiseren moet, maar wel verantwoord

	Hoofdstuk 6
305	Administratieve automatisering
	Ontwikkeling en diffusie van computers
	De Nederlandse Heidemaatschappij: een buitenstaander als pionier
	Vliegen zonder vleugels: automatisering bij de KLM
	Postcheque- en Girodienst: de automatisering van een massa-administratie
	Automatisering als nieuw vakgebied
	Icoon van het moderne kantoor

	Hoofdstuk 7
329	Kantoortechnologie in de twintigste eeuw
	Managementmethoden
	De tendens tot schematiseren en systematiseren
	Arbeidsdeling tussen mannen en vrouwen
	Knooppunt
	Continuïteit en discontinuïteit bij veranderingen van technische regimes

	Hoofdstuk 8
341	De computerrevolutie
	De dynamiek van het computer-regime
	Gevolgen binnen organisaties
	Economische gevolgen

349	Lijst van afkortingen

351	Noten en geraadpleegde archieven

376	Bibliografie

387	Register: personen, geografische namen en zaken

399	Foto's, tabellen en grafieken

[Deel Erratum, pagina 1]

Erratum Aanvulling Bibliografie deel I

Als gevolg van een technische storing zijn in de bibliografie van deel I een aantal passages weggevallen. Dit betrof de bibliografie van hoofdstuk 1: ‘Betwiste modernisering’ en hoofdstuk 2: ‘Methode en opzet van het onderzoek’ van ‘Techniek in ontwikkeling’ en een deel van de bibliografie van hoofdstuk 3 en hoofdstuk 4 van ‘Kantoor en informatietechnologie’. In hoofdstuk 3: ‘Het gemechaniseerde kantoor 1914-1940’ ontbraken de titels volgend op de verwijzing P.J. Jacobszoon, ‘Het Taylor-systeem’, in: Onze Strijd (1916), 134-135 (p.384) en in hoofdstuk 4: ‘Het kantoor in een stroomversnelling na de Tweede Wereldoorlog’ zijn de titels voorafgaand aan E.S.A. Bloemen, Scientific management in Nederland 1900-1930 (Amsterdam 1988) (p.385) weggevallen.

Techniek in ontwikkeling/hoofdstuk 1 en 2
Betwiste modernisering en Methode en opzet van het onderzoek

H. Achterhuis, De erfenis van de utopie (Amsterdam 1998).
A.A. Albert de la Bruhèze en F.C.A. Veraart, Fietsgebruik in de Twintigste Eeuw, Rapport van de Stichting Historie der Techniek (Eindhoven 1997).
Anbeek, Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1885-1985 (Amsterdam 1990, tweede druk).
B. van Ark en H. de Jong, ‘Accounting for economic growth in the Netherlands since 1913’, Economie and Social History in the Netherlands 7 (1996) 199-242.
M.S.C. Bakker, ‘Beheerst innoveren’, in H.W. Lintsen e.a. eds., Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890, Deel VI (Zutphen 1995) 69-90.
G. Barraclough, An introduction to contemporary history (Harmondsworth 1967, tweede druk).
H. Baudet, Een vertrouwde wereld. 100 jaar innovatie in Nederland (Amsterdam 1986).
U. Beck, Risikogesellschaft: Auf dem Weg in eine andere Moderne (Frankfurt am Main 1986).
L. Bervoets, Bouw in Nederland in de twintigste eeuw (SHT onderzoeksprogramma, Eindhoven 1998).
H. Beunders, ‘Wachten op de televisie’, in H. Beunders e.a. eds., Opmaat van een nieuwe eeuw. Hoofdstukken uit het Nederlands fin de siècle (Amsterdam 1995) 133-156.
L. Bervoets, Opvoeden tot sociale verantwoordelijkheid (Proefschrift Landbouwuniversiteit Wageningen 1993).
J. Bieleman, Geschiedenis van de landbouw in Nederland 1500-1950 (Amsterdam 1992).
J. Bieleman, Landbouw in Nederland in de twintigste eeuw (SHT onderzoeksprogramma, Einhoven 1996).
E. Bloemen, ‘Bezieling en “esprit d'équipe”. Industriële research in Nederland in het interbellum’, in Boomgaard e.a. eds. Exercities in ons verleden. Twaalf opstellen over de economische en sociale geschiedenis van Nederland en koloniën (Assen 1981) 153-167.
E. Bloemen, J. Kok, J.L. van Zanden, De top 100 van industriële bedrijven in Nederland 1913-1990 Achtergrondstudie Adviesraad voor het Wetenschaps- en Technologiebeleid (Den Haag 1993).
E.S.A. Bloemen, Scientific Management in Nederland 1900-1930 (Amsterdam 1988).
A.M.C.M. Bouwens en M.L.J. Dierikx, Tachtig jaar Schiphol. Op de drempel van de lucht (Den Haag 1996).
S. Bowden and A. Offer, ‘The technological revolution that never was. Gender, class and the diffusion of household appliances in interwar England’, in V. de Grazia and E. Furlough (eds.), The sex of things. Gender and consumption in historical perspective (Berkeley 1996) 244-274.
H. Braverman, Labor and Monopoly Capital (New York/London 1974).
I.J. Brugmans, Paardenkracht en mensenmacht (Den Haag 1961).
P.A.J. Calje en J.C. den Hollander, De nieuwste geschiedenis (Utrecht 1992, tweede bijgewerkte druk).
A.D. Chandler, The visible hand. The managerial revolution in American business (Cambridge, Mass. 1977).
A.D. Chandler, Scale and scope. The dynamics of industrial capitalism (Cambridge, MA 1990).
S. Cowan, ‘The Consumption Junction: A proposal for research strategies in the sociology of technology’, in W.E. Bijker, Th. Hughes and T. Pinch, eds., The Social Construction of Technological Systems, (Cambridge, Mass. 1987) 261-280.
[Deel Erratum, pagina 2]
C.A. Davids, ‘Diffusie en creativiteit. De technische ontwikkeling van Nederland in de negentiende eeuw in vergelijkend perspectief’, Gewina, 18 (1995) 4, 66-80.
C.A. Davids, Historici, ingenieurs en techniek. Over de relatie tussen techniekgeschiedenis en algemene geschiedenis’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 113 (1998) 202-207.
W.J. Dercksen, Industrialisatiepolitiek rondom de jaren vijftig. Een sociologisch-economische beleidsstudie (Assen/Maastricht 1986).
J. Derwig en E. Mattie, Functionalisme in Nederland (Amsterdam 1995).
G. Dil en E. Homburg, ‘Gas’, in H.W. Lintsen e.a. eds., Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890, Deel III (Zupthen 1993).
C. Disco, Made in Delft. Professional engineering in The Netherlands 1880-1940 (Proefschrift Universiteit Amsterdam 1990).
G. Dosi, ‘Sources, procedures, and microeconomic effects of innovation’, Journal of Economic Literature, 26 (1988) 3, 1120-1171.
Een eeuw wijzer 1883-1983. 100 jaar Koninklijke Nederlandse Toeristenbond ANWB (Den Haag 1983).
J. Ellul, The technological society (New York 1967).
M.C.M. van Elteren, Staal en Arbeid. Band A. Periode 1924-1955 (Leiden 1986).
K. Fens, ‘In het licht van de nieuwe tijd’, in Beunders e.a., Opmaat van een nieuwe eeuw. Hoofdstukken uit het Nederlands fin de siècle (Amsterdam 1995) 99-114.
J. Faber, ‘C.J. van Nieuwenburg. Over de organisatie van wetenschap en technisch werk’, Gewina 21 (1998) 15-29.
C. Fischer, America calling. A social history of the telephone to 1940 (Berkeley, 1992).
R.J. Forbes, Man the maker. A history of technology and engineering (New York 1950).
C. Freeman, (ed.), ‘Technical innovation and long waves in world economic development’, special issue of Futures, 13 (1981).
F. Fukuyama, Het einde van de geschiedenis en de laatste mens (Amsterdam 1992).
B.P.A. Gales, Delfstofwinning in Nederland in de twintigste eeuw (SHT onderzoeksprogramma, Eindhoven 1996).
B.P.A. Gales en J-P. Smits, De ontwikkeling van de Nederlandse energiehuishouding in de negentiende en twintigste eewse (interne notitie TIN-20, Juni 1998).
B.P.A. Gales en K.E. Sluyterman, ‘Outward bound. The rise of Dutch multinationals’, in G. Jones and H.G. Schröter eds., The Rise of Multinationals in Continental Europe (Hants 1993) 65-98.
M. Gastelaars, Een geregeld leven. Sociologie en sociale politiek in Nederland 1925-1968 (Amsterdam 1985).
W.J. de Gooijer, Beheersing van technologische vernieuwing, (Alphen aan den Rijn 1976).
C. Holland, en J. Schot, ‘Technologische ontwikkeling’, in Sociaal en Cultureel Rapport (Den Haag 1998).
J. Habermas, Technik und Wissenschaft als ‘Ideologie’ (Frankfurt am Main 1969).
C. Hartveld, Moderne zakelijkheid. Efficiency in wonen en werken in Nederland 1918-1940 (Amsterdam 1994).
P.E. de Hen, Actieve en re-actieve industrialisatiepolitiek in Nederland (Amsterdam 1980).
A.N. Hesselmans, ‘Elektriciteit’, in H.W. Lintsen e.a. eds., Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890, Deel III (Zutphen 1993) 135-162.
W.H.P.M. van Hooff, In het rijk van de Nederlandse vulcanus. De Nederlandse machinenijverheid 1825-1914 (Proefschrift Technische Universiteit Eindhoven 1990).
E. Homburg, ‘De “Tweede Industriële Revolutie”, een problematisch historisch concept’, Theoretische geschiedenis, 13 (1986) 367-385.
E. Homburg, ‘The emergence of research laboratories in the dyestuffs industry, 1870-1900’, British Journal for the History of Science, 25 (1992) 91-111.
Th.P. Hughes, American genesis (New York 1989).
Th.P. Hughes, Networks of Power: Electrification in Western Society 1880-1930 (Baltimore 1983).
T. Huppes, Een nieuw ambachtelijk elan (Leiden/Antwerpen 1985).
H. Hutter, Toepassingsgericht onderzoek in de industrie. De ontwikkeling van kwikdamplampen bij Philips 1900-1940 (Eindhoven 1988).
J.J. Hutter, ‘Nederlandse laboratoria 1860-1940, een kwantitatief overzicht’, Gewina, 9 (1986) 4, 150-174.
F. Inklaar, Van Amerika geleerd. Marshall-hulp en kennisimport in Nederland (Den Haag 1997).
B. Joerges, ‘Large Technical Systems: Concepts and Issues’, in R. Mayntz and Th.P. Hughes eds., The Development of Large Technical Systems (Frankfurt am Main 1988) 9-36.
H.J. de Jong, De Nederlandse industrie 1913-1965. Een vergelijkende analyse op bass van de productiestatistieken (Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, 1999).
J.A. de Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850-1915 (Nijmegen 1976).
J.W.D. Jongma, Geschiedenis van het Nederlandse wegvervoer, (Drachten/Leeuwarden 1992).
R. Kemp, J. Schot and R. Hoogma, ‘Regime Shifts through processes of niche formation’, in Technology Analysis and Strategic Management 10 (1998) 2, 175-195.
J.C. Kennedy, Babylon in aanbouw. Nederland in de jaren zestig (Amsterdam/Meppel 1995).
P.W. Klein, ‘The foundations of Dutch prosperity’, in R.T. Griffiths, The economy and politics of The Netherlands since 1945 (Den Haag 1980).
G.A. Klinkenberg, Wetenschap als natuurverschijnsel (Utrecht/Antwerpen 1983).
D. van Lente, H.W. Lintsen, M.S.C. Bakker, E. Homburg, J.W. Schot en G.P.J. Verbong, ‘Techniek en Modernisering’, in H.W. Lintsen e.a. eds., Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890, Deel I (Zutphen 1992) 19-38.
H. de Liagre Böhl, J. Nekkers en L. Slot eds., Nederland industrialiseert! (Nijmegen 1981).
H.W. Lintsen e.a. eds., Geschiedenis van de Techniek in Nederland. De wording van een Moderne Samenleving 1800-1890, Deel I-VI (Zutphen 1992-1995).
H. van der Loo en W. van Reijen, Paradoxen van modernisering (Bussum 1997, derde druk).
B.A. Lundvall eds., National Systems of innovation (New York 1992).
P. Luykx en N. Bootsma eds., De laatste tijd. Geschiedschrijving over Nederland in de twintigste eeuw (Utrecht 1987).
P. Luykx en P. Slot eds., Een stille revolutie. Cultuur en mentaliteit in de lange jaren vijftig (Hilversum 1997).
G. Mak Hoe God verdween uit Jorwerd (Amsterdam/Antwerpen 1996).
L. Marx, ‘The idea of “Technology” and postmodern pessimism’, in Y. Ezrahi, E. Mendelsohn and H. Segal, Technology, pessimism, and postmodernism (Amherst 1994) 11-28.
F.A.M. Messing, De emancipatie van de arbeidende klasse in Nederland (Kampen 1975).
Th.J. Misa, ‘Retrieving sociotechnical change from technological determinism’, in M.R. Smith and L. Marx eds., Does Technology Drive History, (Cambridge, Mass. 1994) 115-142.
A. Mittasch, Geschichte der Ammoniaksynthese (Weinheim 1951).
W. van Moorsel, Contact en controle. Het vrouwbeeld van de stichting Goed Wonen. (Nijmegen 1992).
L. Mumford, Technics and Civilization (New York 1947, eerste druk 1934).
L. Mumford, The myth of the machine. Part I and II (New York 1967 en 1971).
J. Nieuwkoop, Bodemverontreiniging op voormalige bedrijfsterreinen (Proefschrift Technische Universiteit Eindhoven, Eindhoven 1993).
[Deel Erratum, pagina 3]
D.F. Noble, America by Design: Science, Technology, and the Rise of Corporate Capitalism (Oxford 1977).
D.E. Nye, Consuming Power. A social history of American energies (Cambridge, Mass. 1998).
D.E. Nye, Electrifying America. Social meanings of a new technology (Cambridge, Mass. 1990).
R. Oldenziel en C. Bouw, Schoon genoeg! Huisvrouwen en huishoudtechnologie in Nederland 1898-1998 (Nijmegen 1998).
A.H. van Otterloo, Eten en eetlust in Nederland 1840-1990 (Amsterdam 1990).
J.C. Ours, Gezinsconsumptie in Nederland 1951-1980 (Proefschrift Erasmus Universiteit Rotterdam 1986).
P. van Overbeeke, ‘Koken op gas of elektriciteit. Een strijd om de huisvrouw’, in R. Oldenziel en C. Bouw, Schoon genoeg! Huisvrouwen en huishoudtechnologie in Nederland 1898-1998 (Nijmegen 1998) 127-158.
A. Pacey, The Maze of Ingenuity: Ideas and Idealism in the Development of Technology (Cambridge, Mass. 1992, 2^e druk).
K. Pavitt, ‘Sectoral patterns of technical change: towards a taxonomy and a theory’, Research Policy 13 (1984) 343-373.
M. Pieterson eds., Het technisch labyrint. Een maatschappijgeschiedenis van drie industriële revoluties (Meppel 1984).
M.J. Piore en C.F. Sabel, The second industrial divide. Possibilities for prosperity (New York 1984).
M. Porter, The competitive advantage of nations (New York 1990).
J. Radkau, Technik in Deutschland. Vom 18. Jahrhundert bis zur Gegenwart (Frankfurt am Main 1989).
A. de Regt, Arbeidersgezinnen en beschavingsarbeid. Ontwikkelingen in Nederland 1870-1940 (Meppel 1984).
H. Righart en P. de Rooy, ‘In Holland staat een huis. Weerzin en vertedering over de jaren vijftig’ in P. Luykx en P. Slot eds., Een stille revolutie. Cultuur en mentaliteit in de lange jaren vijftig (Hilversum 1997) 11-18.
A. Rip, Th.J. Misa en J. Schot, Managing technology in society (London 1995).
A. Rip en R. Kemp, ‘Towards a theory of sociotechnical change’, in S. Rayner and E.L. Majone eds., Human Choice and Climate Change Deel II (Columbus, Ohio 1998) 327-399.
A.J.M. Roobeek, Een race zonder finish. De rol van de overheid in de technologiewedloop (Amsterdam, 1988).
J. Romein, Op het breukvlak van twee eeuwen (Amsterdam 1967).
N. Rosenberg, Perspectives on Technology (Cambridge Mass. 1976).
D. Sawers, ‘The sources of innovation’, in T.I. Williams, A history of technology. Vol VI. The twentieth century (Oxford 1978) 27-47.
J.W. Schot, ‘Innoveren in Nederland’ in H.W. Lintsen e.a. eds., Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890, Deel VI (Zutphen 1995) 217-240.
J.W. Schot, ‘The usefulness of evolutionary models for explaining innovation. The case of the Netherlands in the nineteenth century’, History and Technology 14 (1998) 173-200.
A.J. Schuurman, ‘Aards geluk. Consumptie en de moderne samenleving’, in A. Schuurman, J. de Vries en A. van der Woude, De Nederlanders en hun spullen 1550-1850 (Amsterdam 1997) 11-28.
A.J. Schuurman, Materiële cultuur en levensstijl (Proefschrift Landbouwuniversiteit Wageningen 1990).
A.J. Schuurman, ‘Mensen maken verschil. Sociale theorie, historische sociologie en geschiedenis’ Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis (1996) 2, 168-204.
W. Seibicke, Technik. Versuch einer Geschichte der Wortfamilie um technè in Deutschland vom Jahrhundert bis etwa 1830 (Düsseldorf 1968).
K.E. Sluyterman en H.J.M. Winkelman, ‘The Dutch family firm confronted with Chandler's dynamics of industrial capitalism, 1890-1940’, Business History 35 (1993) 152-183.
M.R. Smith, ‘Technological determinism in American culture’, in M.R. Smith and L. Marx eds., Does technology drive history, (Cambridge, Mass. 1994) 1-38.
J.P. Smits, Technologie, productiviteit en concurrentiekracht in Nederland tussen 1890 en 1970. Een onderzoeksvoorstel. (Intern TIN-20 paper, te publiceren door de SHT in 1998).
R. Smits en J. Leyten, Technology assessment. Waakhond of speurhond? (Zeist 1991).
Smulders, ‘Het glazen huis der openbaarheid. Televisie in de jaren vijftig: de moeizame groei van een modern medium’, in P. Luykx en P. Slot eds., Een stille revolutie. Cultuur en mentaliteit in de lange jaren vijftig (Hilversum 1997) 249-280.
J.M. Staudenmaier, Technology's storytellers. Reweaving the human fabric (Cambridge, Mass. 1985).
S. Stuurman, Wacht op onze daden. Het liberalisme en de vernieuwing van de Nederlandse staat (Amsterdam 1992).
A.J. Veenendaal jr., ‘Spoorwegen’, in H.W. Lintsen e.a. eds., Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890, Deel II (Zutphen 1993) 129-164.
G. van Veghel, De metamorfose van Emmen. Een sociaal-historische analyse van twintig kostbare jaren 1945-1965 (Amsterdam 1995).
G.P.J. Verbong, ‘Techniek en wetenschap: een Siamese tweeling’, Jaarboek voor de geschiedenis van bedrijf en techniek 7 (1990) 9-34.
G.P.J. Verbong, ‘Techniek, beroep en praktijk in Nederland’, in H.W. Lintsen e.a. eds, Geschiedenis van de techniek in Nederland 1800-1890, Deel V (Zutphen 1994) 291-303.
J. de Vries en A. van der Woude, Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne economische groei (Amsterdam 1995).
M. Wagenaar, Amsterdam 1876-1914. Economisch herstel, ruimtelijke expansie en de veranderende ordening van het stedelijk grondgebruik (Proefschrift Universiteit van Amsterdam 1990).
C. van der Wal, In praise of common sense. Planning the ordinary (Rotterdam 1997).
O. de Wit, Telefonie in Nederland 1877-1940. Opkomst en ontwikkeling van een grootschalig systeem (Proefschrift Universiteit Delft 1998).
O. de Wit, ‘Telegrafie en telefonie’, in H.W. Lintsen e.a. eds., Techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890, Deel IV (Zutphen 1993) 273-298.
J.L. van Zanden en R.T. Griffiths, Economische geschiedenis van Nederland in de 20^e eeuw, (Utrecht 1989).
J.L. van Zanden, Een klein land in de 20^e eeuw (Utrecht 1997).

Kantoor en informatietechnologie/hoofdstuk 3
Het gemechaniseerde kantoor 1914-1940

J.G. de Jager, De bank van de gulden. Organisatie en personeel van de Nederlandsche bank 1814-1989 (Amsterdam 1989).
J.G. de Jongh, ‘De z.g.n. mechaniseering der boekhouding’, in Administratieve Arbeid (1923), 121-124, 153-156.
J.P.B. Jonker, ‘Waterdragers van het kapitalisme; nevenfuncties van Nederlandse bankiers en de verhouding tussen bankwezen en bedrijfsleven (1910-1940)’, Jaarboek voor de geschiedenis van bedrijf en techniek, deel 6 (1989), 158-190.
A. Kalsbeek, ‘Iets over het machinale rente-rekenen’, Administratieve Arbeid (1930), 90-93.
E. Ketelaar, ‘Recordkeeping systems and office technology in Dutch public administration’, Jahrbuch für Europäische Verwaltungsgeschichte 9, 1997, 213-222.
J.I.W. Klaassen, Adresseermachines. Ontwikkeling en gebruik van adresseermachines in de administratie (ongepubliceerde afstudeerscriptie, Technische Universiteit Eindhoven, 1994).
A. Koch, Industrieel ontwerper W.H. Gispen (1890-1981): een modern eclecticus (Rotterdam 1988).
R. Korving, G. Hogesteeger, ‘Psychotechnik bei der PTT Niederlande’, in H. Gold, A. Koch eds., Fräulein vom Amt (München 1993), 120-134.
[Deel Erratum, pagina 4]
L.H.M. Kreukels, Mijnarbeid. Volgzaamheid en strijdbaarheid. Geschiedenis van de arbeidsverhoudingen in de Nederlandse steenkolenmijnen, 1900-1940 (Assen 1986).
A.M.J. Kruissink, Een en ander over de ‘STUMOKA’ (Purmerend 1931 [NIVE Publicatie no. 68]).
H.E. de Kruyff, Elektronische schrijfmachines (Deventer 1982).
A. Kwolek-Folland, Engendering business. Men and women in the corporate office, 1870-1930 (Baltimore/London 1994).
W.H. Leffingwell, Scientific office management (Chicago 1917).
D. van Lente, Techniek & ideologie. Opvattingen over de maatschappelijke betekenis van technische vernieuwingen in Nederland, 1850-1920 (Groningen 1988).
A. Meeuwis, Informatietechniek. Een studie over technische middelen voor de informatieverwerking, ten dienste van opleiding en praktijk. Deel 1 (z.p.z.j. [1969]).
L.A.V.M. Metzemaekers, A.J. van Maastrigt, Een eeuw in balans. De wordingsgeschiedenis van Moret & Limperg, 1883-1983 (z.p. 1983).
D. Nelson, ‘Scientific management, systematic management, and labor, 1880-1915’, Business History Review, 48 (1974), 479-500.
D. Nelson, Frederick W. Taylor and the rise of scientific management (Madison, Wisc./London 1980).
D. Noble, America by design. Science, technology, and the rise of corporate capitalism (New York 1977).
A. Nijholt, J. van den Ende, Geschiedenis van de rekenkunst. Van kerfstok tot computer (Schoonhoven 1994).
Officieële Catalogus Het Kantoor. Internationale tentoonstelling van moderne kantoorinrichtingen en administratiesystemen (Amsterdam 1922).
J.M. van Oorschot, ‘Veertig jaren Rijkskantoormachinecentrale’, KMC-Informaties, 1968, nr. 2, 5-9.
J.M. van Oorschot, ‘De ontwikkeling van de kantoormachines en de taak van de Rijkskantoormachinecentrale’, Informatie, 20 (dec. 1978) 718-724. Postcheque- en Girodienst. Rapport en advies van de Nederlandsche Bank, 15 november 1923 ('s-Gravenhage 1923).
H. Pott-Buter, K. Tijdens eds., Vrouwen leven en werk in de twintigste eeuw (Amsterdam 1998).
H. Reinoud et al. eds., Een halve eeuw Postcheque- en Girodienst (Utrecht/Antwerpen 1968).
S. Roet, ‘Formulieren’, Administratieve Arbeid (1923) 73-77.
S. Roet, ‘Moderne expeditie- en portiadministratie’, Administratieve Arbeid (1924) 84-92.
J.W. Schoonderbeek, P.H. Hen eds., ‘Prof. R.W. Starreveld’, in Getuigen van de geschiedenis van het Nederlandse accountantsberoep. 20 interviews (Van Gorcum 1995) 15-19.
W.D. Scott, Increasing human efficiency in business (New York 1911).
K.E. Sluyterman, ‘Uitvinden en verdienen’, in H.F.J.M. van den Eerenbeemt eds., Van boterkleursel naar kopieersystemen. De ontstaansgeschiedenis van Océ-van der Grinten, 1877-1956 (Leiden 1992) 171-264.
G.J.A. Smit, ‘Rationaliseering van den kantoorarbeid’, De Vakbeweging, mei 1929, 239-242.
S. Swaab, Heden en toekomst van de automatische administratie (Alphen aan den Rijn 1956).
De tentoonstelling op het gebied van de openbare en particuliere bedrijfsadministratie T.O.P.A. 1926 (Purmerend 1926-1927), drie delen.
G. Vissering, Het oude en het moderne giroverkeer (Amsterdam 1908).
J.G.Ch. Volmer, ‘Het Taylor-systeem’, Maandblad voor het Boekhouden (1914-1915), 146-152.
J.G.Ch. Volmer, ‘Het Taylorsysteem en de boekhouding’, Maandblad voor het Boekhouden (1915-1916), 127-131.
J.G.Ch. Volmer, Bedrijfsorganisatie. Vijf voordrachten (Eindhoven 1923).
W. Vonk, ‘De ponskaarten-systemen Hollerith en Powers’, Administratieve Arbeid (1927) 266-272, 283-287, 318-324; (1928) 14-19, 41-45.
W. Vonk, ‘Het boekhoudonderwijs en de moderne administratieve organisatie’, Administratieve Arbeid (1928) 196-200.
M.A. Vos, ‘Het Nederlands Registratuurbureau en kantoortechnologie 1890-1930’. Werkstuk vakgroep Geschiedenis RUL, 1994.
J. de Vries, Geschiedenis der accountancy in Nederland. Aanvang en ontplooiing, 1895-1935 (Assen 1985).
Joh. de Vries, ‘Opportuniteitsbeginsel en algemeen economisch belang in Nederland in de jaren '20’, in W. Frijhoff, M. Hiemstra eds., Bewogen en bewegen. De historicus in het spanningsveld tussen economie en cultuur (Tilburg 1986) 204-216.
Joh. de Vries, ‘Het Nederlandse financiële imperium. Schets van de geschiedenis van het Nederlandse bankwezen’, in Historische bedrijfsarchieven 1. Bankwezen. Een geschiedenis en bronnenoverzicht (Amsterdam 1992) 13-58.
W.A.J. de Weerd, Vergelijkend overzicht van het Hollerith- en het Powers-ponskaartensystem (Purmerend 1933 [NIVE Publicatie no. 84]).
D.C.J. van der Werf, De Bond, de banken en de beurzen (Amsterdam 1988).
W.M. Westerman, De concentratie in het bankwezen. Een bijdrage tot de kennis der economische ontwikkeling van onzen tijd ('s-Gravenhage 1920²).
G.F. Wille, ‘Eenige nieuwe toepassingen van de Hollerith-kaart’, Administratieve Arbeid (1933) 105-115.
G. Winter, Der Taylorismus. Handbuch der wissenschaftlichen Betriebs- und Arbeitsweise für die Arbeitenden aller Klassen, Stände und Berufe (Leipzig 1920).
M.C. Wintersteyn, ‘De alphabetische Hollerith-Tabelleermachine’, Administratieve Arbeid (1932) 32-34.
M.C. Wintersteyn, Banken, hare boekhouding en organisatie, deel I (Leiden 1932).
D. de Wit, 60 + 40 is waarschijnlijk honderd. Ahrend. Passers, pennen, potloden en projecten (Zwolle 1996).
J.L. van Zanden, R.T. Griffiths, Economische geschiedenis van Nederland in de 20e eeuw (Utrecht 1989).
P. Zwaal, Een gemene zaak. Efficiency-ingenieurs, accountants en psychotechnici & het Nederlandsch Instituut voor Efficiency als presentatieplatform van scientific management 1925-1940 (Rotterdam 1991).

Kantoor en informatietechnologie/hoofdstuk 4
Het kantoor in een stroomversnelling na de Tweede Wereldoorlog

Administratieve Techniek. Rapport Studiegroep Industrie (Den Haag 1954²).

L. Bak, Kantoorprofiel. Struktuur en ontwikkeling van de kantorensektor (Deventer 1980).

J. Barendregt, T. Langenhuyzen, Ondernemend in risico. Nationale-Nederlanden 1845-1995 (Amsterdam 1995).

H.J.J. van Beinum, Een organisatie in beweging. Een sociaal-psychologisch veldexperiment bij de Postcheque- en Girodienst (Leiden 1963).

Vorige Volgende