Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel III

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: 1028 A 903

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel III. Textiel. Gas, licht en elektriciteit. Bouw onder redactie van H.W. Lintsen (hoofdredacteur), M.S.C. Bakker, E. Homburg, D. van Lente, J.W. Schot en G.P.J. Verbong uit 1993. Het gehele werk bestaat uit zes delen.

 

redactionele ingrepen

In het origineel staan op een aantal plaatsen de bijschriften op een andere pagina dan de bijbehorende illustraties. In deze digitale editie zijn de bijschriften bij de betreffende illustraties geplaatst.

p. 220: nootverwijzingsnummer ‘139’ heeft geen bijbehorende noottekst. In deze digitale editie wordt het nootverwijzingsnummer in de lopende tekst gehandhaafd.

p. 308-330: de betreffende pagina's bevatten ‘noten en geraadpleegde archieven’. De noten hiervan zijn in de lopende tekst doorgevoerd. Een aantal pagina's komt hierdoor te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 6, 342 en 360) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

Geschiedenis van de techniek in Nederland
De wording van een moderne samenleving 1800-1890

DEEL III

Textiel
Gas, licht en elektriciteit
Bouw

 

[pagina 2]

GESCHIEDENIS VAN DE TECHNIEK IN NEDERLAND
DE WORDING VAN EEN MODERNE SAMENLEVING 1800-1890

DEEL I

Techniek en modernisering
Landbouw en voeding

DEEL II

Gezondheid en openbare hygiëne
Waterstaat en infrastructuur
Papier, druk en communicatie

DEEL III

Textiel
Gas, licht en elektriciteit
Bouw

DEEL IV

Delfstoffen, machine- en scheepsbouw
Stoom
Chemie
Telegrafie en telefonie

DEEL V

Techniek, beroep en praktijk

DEEL VI

Techniek en samenleving

REDACTIE

prof. dr. ir. H.W. Lintsen, hoofdredacteur
dr. M.S.C. Bakker, dr. E. Homburg, dr. D. van Lente
dr. J.W. Schot, dr. ir. G.P.J. Verbong

 

[pagina 3]

GESCHIEDENIS VAN DE

TECHNIEK IN NEDERLAND

De wording van een moderne samenleving 1800-1890

DEEL III

Textiel
Gas, licht en elektriciteit
Bouw

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK
WALBURG PERS

 

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds en de Stichting voor Publieksvoorlichting over Wetenschap en Techniek (PWT).

 

Copyright samenstelling: © Stichting Historie der Techniek, 1993

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers, 1993

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden, p/a Walburg Pers, Zutphen

 

Verantwoording van de illustraties. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te maken op zekere rechten, worden verzocht contact op te nemen met de Stichting Historie der Techniek.

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotakopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schrifielijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op groud van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

Ontwerp omslag en band: Rob Buschman bNO

Lay-out: Jos Kool

Druk: Walburg Pers

 

cip/isbn deel iii: 906011.845.6

cip/isbn deel i t/m vi: 906011.811.1

 

[pagina 5]

ORGANISATIE VAN HET OVERZICHTSWERK GESCHIEDENIS VAN DE TECHNIEK IN NEDERLAND.
DE WORDING VAN EEN MODERNE SAMENLEVING 1800-1890

(April 1993)

 

Algemeen Bestuur

 

Dagelijks Bestuur

Ir. W.J. Wolff, voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Dr. Ir. A.E. Pannenborg, vice-voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Ir. H. Klaassen, secretaris/penningmeester, Koninklijk Instituut van Ingenieurs

 

Leden

Prof. Dr. H. Baudet, Technische Universiteit Delft; Prof. Dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging; Mr. M. Enschedé, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen; Prof. Dr. E.J. Fischer, Nederlandsch Economisch-Historisch Archief; Drs. H.J. ter Hcege, Technische Universiteit Eindhoven; G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE; Prof. Dr. Ir. H.H. van den Kroonenberg, Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel; Dr. J.R. ter Molen, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte; Prof. Dr. Ir. B.P.T. Veltman, Universiteit Twente; Ir. E. Warners, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI; B. van der Weg, Industriebond FNV; Prof. Ing. W. Zegveld, Nederlandse Ingenieursvereniging NIRIA

 

Comité van aanbeveling

 

Prof. Dr. H. Baudet; Prof. Dr. H.F. Cohen; Prof. Dr. J.A.A. van Doorn; Prof. Dr. H.J.F.M. van den Eerenbeemt; Prof. Dr. E.J. Fischer; Prof. Dr. P.W. Klein; Prof. Dr. P.M.M. Klep; Dr. A.L. van Schelven; Prof. Dr. H.A.M. Snelders; Prof. Dr. K.F.E. Veraghtert; Prof. Dr. H.H. Vleesenbeek; Prof. Dr. H. de Vries

 

Subsidiegevers onderzoek

 

Akzo NV; Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte; Ballast Nedam BV; Blijdenstein-Willink NV; Centraal Brouwerij Kantoor; Centre de Recherche en Histoire des Sciences et des Techniques, La Villette, Parijs; Gamma Holding NV; Gastec NV; Van Heek Textiles BV; Hollandsche Beton Groep NV; Juulkesfonds; Koninklijke Boskalis Westminster NV; Koninklijke Nijverdal-Ten Cate NV; Koninklijke PTT-Nederland NV; Koninklijke Textielfabrieken J.A. Raymakers & Co BV; Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen; Koninklijke Volker Stevin NV; Nationaal Instituut voor Scheepvaart en Scheepsbouw; NBM-Amstelland NV; NV DSM; NV Nederlandse Spoorwegen; NV Sep (Samenwerkende elektriciteits-produktiebedrijven); Philips Lighting Holding BV; Produktschap voor Zuivel; Rijkswaterstaat; Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten; Shell Nederland Chemie B.V.; Stichting COAB; Stichting De Noorderhagen; Stichting Reservefonds Textielresearch; Stichting Foundation Jordaan-Van Heek; Stichting voor Historisch Onderzoek (NWO); Stork NV; Textielgroep Twenthe NV; Van den Bergh en Jurgens BV; Vereniging FME; Vereniging Nederlandse Scheepsbouwindustrie; Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie; Vereniging van Exploitanten van Elektriciteitsbedrijven in Nederland; Vereniging van Nederlandse Papier- en Kartonfabrieken; Verolme Trust

 

Subisidiegevers uitgave overzichtswerk

 

Prins Bernhard Fonds; Stichting voor Publieksvoorlichting over Wetenschap en Techniek

 

Algemene steun

 

Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Donateurs

 

Stuurgroep

 

Ir. W.J. Wolff, voorzitter; Prof. Dr. H. Baudet, sociaaleconomische geschiedenis; Prof. Dr. H.F. Cohen, geschiedenis van de techniek; Prof. Dr. J.A.A. van Doorn, sociologie; Ir. A.G.A. Everts, mijnbouwkunde; Ir. H. Klaassen, werktuigbouwkunde; Prof. Ir. J.L. de Kroes M.Sc., elektrotechniek; D.C. Nas, techniek en arbeid; Prof. Ir. J. Oosterhoff, civiele techniek en bouwkunde; Dr. Ir. A.E. Pannenborg, technische natuurkunde; Ir. A.C. Sjoerdsma, toekomstverkenning van de techniek; Prof. Dr. H.A.M. Snelders, geschiedenis van de wetenschap, i.h.b. de chemie; Prof. Dr. Ir. A. Wegener Sleeswijk, geschiedenis van de techniek

 

Redactie

 

Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen, hoofdredacteur, Technische universiteiten Delft en Eindhoven; Dr. M.S.C. Bakker, Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten; Dr. E. Homburg, Katholieke Universiteit Nijmegen en Technische Universiteit Eindhoven; Dr. D. van Lente, Erasmus Universiteit Rotterdam; Dr. J.W. Schot, Universiteit Twente; Dr. Ir. G.P.J. Verbong, Technische Universiteit Eindhoven en Stichting voor Historisch Onderzoek (NWO)

 

Beeldredactie

 

Dr. W.H.P.M. van Hooff; W.H. de Vries; Auteurs

 

Auteurs

 

Dr. M.S.C. Bakker; Drs. E. Berkers; Drs. A. Bosch; Drs. H. van Bruggen; Ir. N.J. Cuperus; Drs. Ing. G. Dil; Dr. Ir. J.M. Dirkzwager; Drs. B. Gales; Drs. A.N. Hesselmans; Dr. E. Homburg; Dr. W.H.P.M. van Hooff; Dr. E.S. Houwaart; Dr. G.B. Janssen; Drs. W.R.F. van Leeuwen; Dr. D. van Lente; Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen; Ir. P. van Overbeeke; Dr. H. Schippers; Dr. J.W. Schot; Dr. A.J. Veenendaal; Dr. G.P. van de Ven; Drs. N.H.W. Verbeek; Dr. Ir. G.P.J. Verbong; Dr. W. Verstegen; Ir. J.H. de Vlieger; Drs. W.O. de Wit; Prof. Dr. A. van der Woud; Prof. Dr. J.L. van Zanden; Dr. H. van Zon

 

Secretariaat

 

G.A. Binnerts; A. du Chatinier; M.H. Dekkers

 

[pagina 7]

Inhoudsopgave

TEXTIEL

13	1	Textiel en industrialisatie, S.W. Verstegen
		Katoen en de Engelse industriële revolutie
		De Nederlandse katoenindustrie tot 1830
		Technische ontwikkelingen in de Engelse katoenindustrie 1730-1850
27	2	Katoenspinnen, G. van Hooff
		Lieven Bauwens en de mechanisering van de katoenspinnerij in België
		Mechanisering in de Noordelijke Nederlanden tot 1830
		De stoomspinnerij van Hofkes
		Het stoomspinbedrijf 1830-1850
		Belemmeringen en mogelijkheden: een prospectus uit de jaren vijftig
		De katoenspinnerij 1850-1890
		Van manufactuur- naar fabrieksarbeid
43	3	Katoenweven, G. van Hooff
		De vervaardiging van katoenen stoffen
		De Nederlandsche Handel-Maatschappij en de katoennijverheid ca. 1825-1850
		Weefscholen en schietspoelen
		De katoenweverij 1830-1850
		Handspoel, schietspoel en stoomgetouw
		De eerste met stoomkracht werkende weverijen
		De firma Salomonson
		De weg naar een zelfstandige katoenweefnijverheid 1850-1890
		De overgang van huisarbeid naar fabriekssysteem
57	4	Katoendrukken, G. Verbong
		Een nieuwe start
		De handdruk
		Rouleau of perrotine?
		Thomas Wilson: een ondernemende smokkelaar

 

 

[pagina 8]

		Een geforceerde modernisering
		De opmars van de rouleau
		De calculerende ondernemer
		Mechanisering en markt
		De aard van de markt
		Het streven naar perfectie door Prévinaire
		De aanhouder wint
		De lokroep van succes
		Epiloog: Real Dutch Waxprints
83	5	Een ander patroon, S.W. Verstegen

 

GAS, LICHT EN ELEKTRICITEIT

91	6	Een nieuw licht, E. Berkers
		Het oude licht
		De Argandlamp of Engelsche lamp, ca. 1780-1840
		Nieuw licht zonder pit: het gaslicht
107	7	Gas, G. Dil en E. Homburg
		Een aarzelend begin
		Bemardus Koning, de pionier van de
		Nederlandse gasindustrie
		Het andere gas, oliegas
		De Imperial Continental Gas Association in Nederland
		De definitieve doorbraak
		De oorzaken van de groei
		De verbeterde zuivering van het lichtgas
		De Nederlandse metaal- en machinenijverheid en de gasindustrie
		De gemeenten en de gasbedrijven
		Het belang van de bijprodukten voor de gasindustrie
		Van een luxe- naar een massaprodukt op het einde van de eeuw
		Nieuw licht wordt oud
135	8	Elektriciteit, A.N. Hesselmans
		De ontdekking en verbetering van het elektrisch licht
		Nederland en de kennismaking met het elektrisch licht
		Elektrische installaties
		Elektriciteitscentrales
		Blokstations
		Pionieren met elektrisch licht
163	9	Gloeilamp, H. van Bruggen
		De fabricage van gloeilampen omstreeks 1880
		Ondernemen in gloeilampen
		De kern van een nieuwe bedrijfstak
173	10	De negentiende eeuw verlicht, E. Berkers
		Meer licht op straat
		Meer licht in huizen en gehouwen

 

 

[pagina 9]

Gas of elektrische verlichting? Een discussie aan het einde van de 19e eeuw

 

BOUW

191	11	Een complexe sector, W.R.F. van Leeuwen
197	12	Woning- en utiliteitsbouw, W.R.F. van Leeuwen
		De woning- en utiliteitsbouw rond 1800
		Bouwopdrachten en opdrachtgevers
		Architecten
		Ingenieurs
		Aannemers
		Onderaannemers en leveranciers
		Materialen en technieken: ijzer, cement, zink, hout, steen en andere
		Industriële reproduktietechnieken
		De bouwproduktenmarkt
		Proefstations en materiaalproeven
		De houding van ontwerpers tegenover nieuwe materialen
		Installatietechnieken
		Mechanisatie op de bouwplaats
		Twee gebouwen: het Coolsingelziekenhuis en dc Amsterdamse Stadsschouwburg
233	13	Waterbouw, W.R.F. van Leeuwen
		De waterbouw rond 1800
		De ingenieurs en de Rijkswaterstaat
		De ontwikkeling van de ‘natte’ aannemerij
		Technische innovaties in de waterbouw
		Dijkbouw
		Bemaling
		Bagger- en graaftechniek
		Het Noordzeekanaal
251	14	Baksteen, G.B.Janssen
		Met handen en voeten
		Vormen uit de hand en in veldovens gebrand
		Vele uitvindingen en vele mislukkingen: de steenvormmachine
		Produktiviteit en kostprijs
		De Nederlandse klei
		De steenvormmachine als Nederlands fabrikaat
		De Hasselo-oven
		De ringoven van Hoffmann & Licht
		De zwakke schakel: het droogproces
		Experimenten met kunstmatige drogerijen in Nederland
		Van tichelwerk naar steenfabriek
		De kwetsbare fabriek
273	15	IJzerconstructies, H. Schippers m.m.v.A. den Ouden
		Een nieuw constructiemateriaal
		IJzer in Nederland

 

 

[pagina 10]

	Schaarse toepassingen in de jaren dertig en veertig
	Bruggen: de kracht van gietijzer
	De jaren vijftig en zestig: voorzichtige acceptatie
	Een constructie als symbool
	Een groeiende markt voor constructiewerk
	Verdergaande specialisatie
	Een nieuw station voor Den Bosch
	Architecten en het gebruik van ijzer, een voortgaande discussie
301	Bijlagen
306	Lijst van afkortingen
307	Lijst van tabellen en grafieken
308	Noten en geraadpleegde archieven
331	Bibliografie
343	Verantwoording van de afbeeldingen
345	Register
355	Over de auteurs
357	Summary