Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 3

Hispaniola ofte Haiti²⁾.

Het tweede seer groote Eylandt onder die Antillas ghetelt, is ⁺van die eerste inwoonders Quisquaeia ofte Quisquesia geheeten, daer na Haiti, ende naederhandt Cipanga; Haiti is te segghen rouwicheyt oft scherpheyt, ende Quisquaeia, groot aerdtrijck, Christophorus Columbo, heeftet gheheeten Hispaniola, ende nu so ⁺heetment S. Dominico, nae die voornaemste stadt die in 't Eylandt leydt; is ontdeckt anno 1493. Aen die oost zyde van Sint Dominigo, light het Eylandt S. Iohan³⁾, ende vele andere; naet westen Cuba ende Iamaica; nae 't noorden die Eylanden van die Canibalen, ende naer middagh, ofte zuyden aen 't vaste landt, ⁺die hoeck ofte die C. Vela by Venezuela, ofte kleijn Venegien. Die omloop deses Eylandts bedraecht 350 mylen. Benzo stelt 400. fransche mylen, is vast eens, soo is oock dit Eylandt langher als breeder: want heeft in die lenghte van 't oosten tot den westen 150. mylen, ende van 't noorden tot den zuyden, 40. mylen. Het midden deses Eylandts light op die longitudo van 300. graden, die ⁺latitudo 19. In dit Eylandt zijn seer vele ende groote Havenen, groote ende profytelijcke Revieren, als zijn Hatibanico, Iuva, Ozoma, Neyva, Nizao, Nigua, Hayva, ende Yaques, die alle in die Zee uyt loopen, daer zijn noch andere kleijndere als Macorix, Cibao ende Cotui, daer af Macorix seer vischrijck is, ende die ander twee abundant van Gout. In dit Eylandt zijn twee seer vreemde^{+ +}Lacken⁴⁾, het eene door zijn goetheyt ofte profytelijckheyt, het ander door zijn vreemdicheydt; het eene comende uyt die Berghen, al waer die Reviere Nizao oorspronck uyt heeft, en voordeelt niemant; gheeft alleen een vreese, ende weynich zijnder ⁺sulcks⁵⁾. Het ander van Xaragua is sout, hoe wel daer seer vele

2) Dit eiland is in alle historiewerken, Petrus Martyr, Oviedo, Benzo, zeer uitvoerig beschreven. Linschoten geeft slechts een kort uittreksel. Nog korter, maar overeenstemmend Ortelius in zijn Theatrum, en de schrijver van het Caert-Thresoor.

+ Het Eylandt Hispaniola heeft vele Eylanden.

+ Heet oock S. Domingo na de hooftstadt.

3) Porto Rico, ook Boriquen genoemd. Zie hierna.

+ Hoe zijn ghebuerlanden geheeten zijn, zijn groote ende breede.

+ Het Eylandt S. Domingo is wel versien van goede Havenen ende seer schoone Revieren.

+ [23 b]

+ Twee vremde Lacken.

4) Oviedo (Ramusio III) fol. 95.

+ Een Reviere van sout water.

5) De uitvoerigere beschrijving van Oviedo is niet veel duidelijker. Het meer ligt op een hoogen berg, en men hoort er een vreeselijk geluid. Niemand durft er heen; de schrijver vond één man, die er geweest was, en ook deze wist niets meer te vertellen.

[p. 73]

soete Revieren in loopen, ende oock veel Visschen in groeyen, ende onder dese seer groote Schilt-padden ende Tiburonen ofte⁺ Hayen, is dichte by die Zee, ende heeft 11. mylen int ronde. Die oeveren der revieren waren seer bewoont, uytbesondert die Saline ende schoone haven, ende die reviere Iaques, al waer een groote Bergh van Sout is: oock wast in dit Eylandt veel blaeuwe verwe seer fijn, overdadich veel Brasily hout: Boomwolle, weten nochtans gheen kleederen daer uyt te maken; Ambra, rijcke Mynen van Gout, oock wordt sulcks ghevischt uyt Lacken ende Revieren oock Silver ende ander Metalen, abundant van Suijcker, ende seer vruchtbare grondt; Rodijs, Lattou, Kool wordt aldaer ghesaeyt,⁺ zijn op den 16. dagh nae 't saeyen bequaem om te eeten; Meloenen, Comcommeren, Cauwoerden, op den 36. rijp ende seer smakelijck boven alle die in ander landen ghevonden werden. Die figuere deses Eylandts is ghelijck een Castanie bladt. Midden doort Eylandt streckt een steenighe en rouwe kluft van berghen, die ghedaente eender ruggen hebbende, welck Cibani oft Cipangi gheheeten wordt, waer uyt veel Gouts in vorighe tyden ghebracht worde. Van dit gheberchte loopen vier groote Revieren, het gheheele Eylandt in vieren afdeelende, waer af die eene teghens den opganck loopt, ende is Iunna ghenoemt, d'ander tegens den nederganck⁺ ende Attibunicus; Die derde, teghen middernacht, Iachem; Die vierde tegens middagh, Naxbam, al waer ontrent vele Brasily hout is, ende Boscayen van sekere Speceryen, dan zijn onse Speceryen⁺ niet ghelijck, die zy vermanghelen teghens andere waren, insonderheyt tegens stoelen ende schotelen van swart Eben hout ghemaeckt; op het gheberchte van Cibano light het Casteel S. Thomas. Voorts soo zijnder vele steden in dit Eylandt, onder⁺ welcke die voornaemste is S. Dominigo, ghebout van Bartholomeo Columbo, ende die name vercregen, om dat zy op S. Dominici⁺ dach aldaer aengecomen zijn, light op een even velt, aen die Oever des Meyrs, op die zyde heeftet over die 500. huysen, al gebout op die spaensche maniere. Aen die west zyde van S. Domingo loopt die Reviere Ozama oft Ozonca in die Zee, alwaer een goede Haven is, daer in men vele schepen bergen mach, waer ontrent liggen seer dichte en groote Boscayen; die meeste handel naet afgaen⁺ des Gouts, die alhier gedreven wort, is met Suijcker ende Huyden, want allerley viervoetige beesten uyt spaengien der-

+ Seer groote Schilt-padden.

+ De vruchten van dese landen daer ghesaeyt, was daer seer goet, als Radijs, Latou, Cool, Meloenen, Comcommeren, Cauwoerden.

+ Iunna. Attibunicus. Jachem. Naxbam.

+ Bosschagien van Brasilie hout, ende van Speceryen.

+ Vele steden in dit Eylandt.

+ Van wien de stadt S. Dominigo ghebout is.

+ De meeste handel op S. Dominigo is in Suycker ende Huyden.

[p. 74]

waert gevuert seer wonderlicken aldaer voorts teelen, also datter oock Spaengiaerden op land zijn, die 6000. ofte 8000. beesten hebben. Isabella, ende een stadt int selfde Eyland op d'ander zyde ghelegen in een valley. Van die ghelegentheyt deser volckeren hare religie ende maniere mach men lesen die spaensche Historie schryvers die sulcks genoech verclaert hebben; noch sal ic verhalen, twelc te verwonderen is, in dit eylandt zijn sekere wormkens seer gemeen van die inwoonders Cuuero¹⁾ geheeten, groot wesende als een lidt van een vingher, met vier vleugelkens, twee seer kleyne, ende d'ander twee wat grooter ende harder, die als decksels⁺ zijn der kleynen. Dese beestkens luchten des nachts als by ons die Nacht-mugghen, welcks licht ende glants niet alleen in die ooghskens is als sterkens, stralende ende glants gevende; maer oock in 't lichaem ofte die zyden van sulcke: want als zy vlieghen ende hare vleughelkens uytspreyen, gheven meer lichts ende ⁺glants van haer, dan als zy stille zijn, alhier in dese kleyne Wormkens machmen aenmercken die wonderbare goedertierentheyt ende voorsichticheydt van Godt, ende zijn seer vreemde gaven in zijn schepselen; want door die glants deser cleyne wormen, mach oock die alderduysterste camer in 't midden van die donckerste nacht verlichtet worden: dat men lesen, schryven, ende alle werck doen mach, sonder behulp van eenich ander licht. Item soo yemant eens deser Wormkens in zijn handen draecht, sal gheen minder lucht daer af ghenieten, dan ofte hy een lanteerne ofte fackel droech, ende mach andere daermede voorlichten inder nacht; Die menichte deser Wormkens vermeerdert oock dat licht; want hoe meerder ofte veelder, hoe grooter ende claerder.

Niet verre van Hispaniola light een ander kleijn Eylandeken⁺

1) Cocuio in den Italiaanschen tekst van Oviedo (Ramusio fol. 168). De beschrijving van dit lichtgevende diertje heeft een heel grooten indruk gemaakt. De Fransche dichter Saluste de Bartas beschrijft dit ‘vogeltje’ als een bijzonder wonderwerk van de schepping. Zacharias Heyns vertaalt zijne verzen aldus:

De Kukuye vol lichts, in 't Spaensch Indien aen zee,
Twee vlammen draecht in 't hooft, en onder d'oxels twee.
By dit schoon helder licht, by dese schoone vueren
De Constenaer wel kan een Conincxs kleedt bordueren:
By 't schijnsel van dit licht, in 't duyster vande nacht
De draeyer van yvoor heeft menich stuck gewracht:
De woeck'raer by dit licht telt menichmael zijn schyven:
De schryver by dit licht in 't duyster me kan schryven.

Hierbij krijgen we nog een Wtlegginghe, aan Oviedo ontleend, en een verwijzing naar Ortelius, die in zijn Caertboeck (Theatrum) het wonder ook vermeldt. (Bartas' Werken, d. Z. Heyns 1621. I blz. 218/19). Ook Caert-thresoor blz. 41/42.

+ [24 a]

+ Dese Wormen gheven sulcken licht, datmen daer by lesen ende schryven can, ende yemant daer mede voorlichten als met een Lanteerne.

+ Mona, vruchtbaer Eylandt van Vischen ende Kreeften, weynich bewoont.

[p. 75]

Mona ghenoemt¹⁾, tusschen Hispaniola ende Boriquena ofte S. Iohan, 17. graden aen die noordt zyde van die Linie; Dit Eylandt is kleijn, heeft plat ende even landt, die groote is ontrent drie mylen, bewoont van weynich Indianen ende Christenen, hoe wel sulcks goede wateren heeft, ende rijck is van visch, insonderheyt van seer goede Kreeften.

1) Oviedo (Ramusio) fol. 169.