Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Deel 3

[p. 1]

Beschryvinge van Guinea, Manicongo ende Angola,

ende voorts tot voor by de C. de Boa Sperança, midtsgaders de eylanden in zee ligghende, als S. Tome, Ascencion, S. Helena, &c.

⁺Om dat die Indie-vaerders het meeste deel van Aphrica omvaren, so zijn alhier by dit boeck sekere Caerten ghevoecht, die de deelen Aphricae afteeckenen, daer den cours langs strect, latende dan ligghen achter rugghe die voortreffelijcke Eylanden van Canarien ende van C. Verde, als wel bekent, ende daer tegen over in Aphrica die Coninckrijcken Gualata,Tombuto ende Melli¹⁾, waer⁺ van Gualata seer kleijn is ende arm: van victualie voor gewas, weynich anders dan Milie²⁾ hebbende. Tombutum, grooter ende rijcker van volck, Kooren³⁾, Beesten, Melck ende Botter, dan arm van Sout. Melli, rijck van Coren, Vleesch ende Cottoen. Comen voorder in Guineam, noch een ander ende machtiger Conincrijcke liggende in AEthiopien, ofte der Swarten landt.

Om dese sake beter te verstaen, sal men voor eerst aenmercken, dat die ouders Aphricae afgedeelt hebben in 4. hooft deelen, in⁺ Barbaryen, Numidien, Lybien ende AEthiopien, ofte der Mooren landt, uytsluytende AEgypten ende Abexin⁴⁾, nu Priester Iohans land⁵⁾ geheeten, dat ooc Mooren zijn, ende die rechte na der schrift aenwysinge, ende mede onder die Hooft Provincien van Aphrica gerekent hooren te werden: dan hier van machmen die beschryvers⁺ van die Werelt, ende insonderheyt van Aphrica lesen.

Comende dan weder tot het Coninckrijck van Guinea, waer in die Portugesen ende Fransoysen vele jaren haren handel gedreven hebben: ende daer ons volc nu ooc begint te varen⁶⁾, strect sulcks

+ [2 a].

1) Galata en Melli zijn vroegere negerrijken. Met Tombuto is bedoeld de stad Tomboektoe aan den boven-Niger.

+ Beschryvinge van drie Coninckrijcken in Aphrica gheleghen.

2) Milie d.i. gierst (Panicum miliaceum L.).

3) Onder koorn wordt hier verstaan maïs (Zea Mays L.); zie P. de Marees, Beschryvinghe van de Goutcuste, ed. Naber cap. 26 (blz. 118) en op Pl. 13 bij B (blz. 164).

+ Aphrica by den Ouden in 4. deelen afghedeelt.

4) D.i. Abessinië.

5) Tot in de 17de eeuw stond Abessinië als Regnum Presbyteri Johannis bekend; zie Linschoten, Itinerario ed. Kern, Dl. I, blz. 23, noot 3.

+ Egypten en Abexin buyten Aphrica gherekent.

6) De allereerste reis van Holland naarde Goudkust geschiedde in 1593 door Barent Eriksz. van Enkhuizen, nadat hij het jaar tevoren die kust bij toeval ontdekt had, zie Naber's inleiding op De Marees, Beschryvinghe, blz. lv.

[p. 2]

⁺aen't Coninckrijck van Melli¹⁾, ende aen die groote rivier Niger, vast in die lengte van 500. mylen²⁾, 'twelck zijn ontrent 100. duytsche. Hier in hebben die Portugesen eenige sterckten, als het Casteel van die Mine³⁾, op die Goudt custe. Hier is oock die Greijn Custe, Melegete gheheeten⁴⁾. Also ons volc dit jaer aldaer gheweest ⁺zijn, so zijn zy eerst aengecomen tusschen C. de las Palmas, ende die C. de 3. Puntas, hebben op 20. vadem steeck gront⁵⁾ gevonden, ende met die Jacht na landt varende, zijn ghecomen ontrent een plaetse daer veel hutten stonden, ende een sterckte op een Rotse, waer by vele Swarten waren, daer so na gheschoten werde dat zy afwijcken moesten: Die vlecke was genaemt Achombene⁶⁾, ende het landt Chaine, (ick denck Ginea). Dit Casteelken hebben die Portugesen in, dan ten is niet sterck, ende voor dit Casteelken, ontrent een Gotelinck schoot weeghs⁷⁾ in die Zee, ligghen 2. Clippen, also datmen tusschen die Clippen in, recht nae 't Casteel toe roeyt, ligghende in een cromte. Dit Casteel leyt ontrent 3. ofte 4. mylen van die C. de tres Puntas, een weynich voorder klipachtich ende berghachtich lant, met veel geboomte, ende onder ⁺anderen, boomen die 16. oft 17. vademen dick int ront zijn⁸⁾; Daer nae ghecomen ontrent een dorp, gheheeten Cermentijn⁹⁾, daer veel volcks ende handelinge ghedaen wert. Alhier haer trafijcke gedaen hebbende int wisselen van Linnen teghens gelt¹⁰⁾, zijn met goede⁺ koelte uyt den z.w. ten z. ende al z.o. aengaende, in twee dagen niet voorder dan op 2. gr. gecomen, alsoo dat zy in 2. etmalen niet meer dan 1 gr. gewonnen hebben hoe wel het moye koelte altoos was, ende dat om den stroom die daer valt, om d'oost n.o. ende ⁺o. ten n. nae de walle toe, also die van die Goudt-havens wil seylen

+ Watsterckten de Portugesen in Guinea hebben.

1) Zie de Marees ed. Naber, blz. 13, noot. 1.

2) Hier worden bedoeld Italiaansche mijlen; Paludanus rekent 5 Ital. mijlen gelijk aan 1 ‘duytsche’ mijl, terwijl Martijn Everart in zijn Hollandsche vertaling van Pigafetta die verhouding als 4:1 stelt.

3) Het Kasteel (S. Jorge) da Mina, de (Goud-)Mijn, St. George d'Elmina, dat in 1482 door Diogo d'Azambuja werd gesticht.

4) Greinkust of peperkust, thans de kust van de Negerrepubliek Liberia. De pepersoort waarnaar deze kust genoemd werd is het zaad van Aframomum meleguata (Rosc.) K. Schum. behoorende tot de Zingiberaceae.

+ Verhael, waer dat de Hollantsche schepen in Guinea eerst aengecomen zijn, ende wat haer ontmoet is aen lant comende. Desghelijcks vande ghelegentheyt van een Casteelken.

5) Zie de Marees ed. Naber, blz. 15, noot 2.

6) Zie de Marees ed. Naber, blz. 15, noot 2.

7) Een goteling was een gegoten ijzeren kanon; hier is dus sprake van een afstand, die met zulk een kanon kon geschoten worden.

+ Bomen 16. oft 17. vadem dick. Comanschappen met die van Cermentijn.

8) Hier worden ongetwijfeld bedoeld de zg. baobab-boomen (Adansonia digitata L.).

9) De Marees spreekt van Kormentin, zie ed. Naber blz. 85.

10) Geld d.w.z. goud.

+ [2 b].

+ Wat coers datmen aen gaen moet vande Gouthavens nae S. Thome ende C. de Lopo Gonsales.

[p. 3]

na die C. de Lopo Gonçales, ofte na S. Tome¹⁾, die moet so zuydelijck aen gaen als hy mach, geenen wint overgevende, dan al ten naesten by, salt noch quaet genoech hebben, ofte vervallen beneden die Caep aen Rio di Gabam, dat is die rivier van Gabam, ofte elders, ofte het moeste wesen dat die wint heel westelijck was, of t dat zy eenighe Dorade²⁾ kreghen uyten noorden, ende dat zy also om den zuyden quam, anders ist niet wel doenlijck: want daer zijn wel sommige die daer vijf ofte ses weken over varen.

Hier staet te mercken hoe datmen naerder die Linie comt, hoe⁺ dat den wint zuydelijcker waeyt, alsoo als men door die Linie comt, den wint z. ende z. ten o. ende wel hooger. Ooc is te noteren, dat alsmen die grote vliegende Visschen siet, datmen alsdan niet verre van S. Thomas is.

Met het volck van Guinea is wel te trafiqueren, insonderheyt⁺ met die, die soo niet bedwongen zijn vande Portugesen, die de menschen weghvoeren, ende daer over gehaedt werden. Het landt is volck-rijck, dan alle vervreemt van Godt, ende van goede discipline, Heydenen ende afgoden dienaers, sonder regel ende ordinantie; abundant van Gout, Olyphants tanden ofte Yvoyr, Greyn,⁺ Ethiopische Peper³⁾, Rijs, Garste, Boomwolle, ende velerhande vruchten, die my van daer over die 100. onderscheydelijcke alle⁺ onbekende ende onbeschrevene soorte gebracht zijn⁴⁾, behalven dat wassen aldaer alderley soorten van groote Boonen, sommige aen boomen⁵⁾, in puelen eender ellebogen groot, ende eender hant breedt, andere roode ende swarte van onse Turcsche boonkens⁶⁾ aert, dan grooter, sommige witte ende ronde, elck in een dopken alleen, ghelijck die Ciceren⁷⁾; noch andere ronde ende cleyne, seer root als Coraelkens, wesende met swarte stiepkens gelijck ooc diergelijcke in Egypten wassen, al waer ick die gesien hebbe⁸⁾, ende worden genoemt Abrus⁹⁾, zijn beschreven van den hooghgeleerden D. Prosper Alpinus, in zijn voortreffelijcke boeck van die Egyp-

1) Het eiland São Thomé in de Golf van Guinee.

2) Lees: tornado: hevige wervelstorm.

+ Wat winden datter by de Linie Equinoctiael waeyen.

+ Aert en ghewoonte van die van Guinea.

+ Waren die in Guinea vallen.

3) Piper aethiopicum, zie Dodonaeus' Cruydeboeck ed. 1644, blz. 1443.

+ D. Paludanus zijn over de 100. derley vruchten uyt Guinea ghebracht.

4) Paludanus doelt hier op zijn naturaliën-kabinet, waarin deze 100 onbekende Afrikaansche vruchten waren opgenomen.

5) Faba arborescens, zie Clusius, Exoticorum historia, lib. III, cap. 7 (1605).

6) Phaseolus nigritarum, zie Clusius l.c. blz. 68.

7) Clusius, l.c. lib. III, cap. 16, blz. 72.

8) Paludanus spreekt hier over zijn vroegere reizen in Egypte, zie de Bijlage.

9) Vicia africana, zie Clusius l.c. lib. IV, cap. 87.

[p. 4]

tische kruyden¹⁾, noch wassender andere harde, ghesprinckelde ende ghemarmelde, etc.

⁺Viervoetige beesten ende vogelen, zijnder in grooter menichte, insonderheyt Pauwen²⁾, wilde Hoenderen, grauwe Papegayen, Psittagen ofte Sparweers, kleijn gevogelte³⁾, die aen die tacken der boomen seer kunstich hare nesten hangen (als my sodane mede zijn gebracht⁴⁾) om vande ghewormte ende slangen bevrijt te wesen; ⁺niet minder overvloet isser van Visch, in somma datter niet gebreect, dan een ontdeckinge, van Christo ende zijn woort, om die arme menschen tot eenige geregeltheyt ende salicheyt te brengen? Het landt is seer heet ende ongetempert voor onse luyden, ende ⁺insonderheyt is schadelick die regen, die groote vuijlnisse ende⁺ wormen by brenght, om datse vocht ende warm, een moeder is van putrefactie⁵⁾, hier door ontstaen vele sieckten, insonderheyt heete Cortsen, Buijck-loop, ende het Roode Melizoen⁶⁾, ende dierghelijcke.

⁺Vervolgende de Custe, passeren zy het Eylandt Principe, ende voorder onder die Linie S. Thomas, also gheheeten, om dat het op des H. Apostels S. Thomas dach⁷⁾ eerst ontdeckt is.

Dit Eylandt is breedt ontrent 60. Italaensche mylen, beloopt 12. van die onse, heeft rontsomme 180. zijn 36. duytsche, is van gedaente by nae ront, overvloedich van Suijcker ende Genghber, ende alderley victualie, om die regen ende vochticheyt des daws, die alle morghens het aertrijcke aldaer ververschen, dienende tot wasdom sulcker vruchten.

Van S. Thome z.o. ten o. aengaende, zijn gecomen voor Rio, ⁺ofte. Revier van Gabam, waer voor een banc ligt op 3. ende 4. vadem, daer 't dapper bernt om die stroomen die uyt de Rivier ende Zee

1) Prosper Alpinus, de Plantis Aegypti, cap. XXI (1592).

+ Wat vogelen datter in Guinea zijn.

2) Pauwen komen in geheel Afrika niet voor. Welke vogels Pigafetta daarvoor aangezien heeft is mij niet duidelijk.

3) Hier zijn de veel voorkomende wevervogels bedoeld, die in heele koloniën nesten maken aan de uiteinden der bladeren van palmboomen. Voor een goede afbeelding, zie Büttikofer, Reisebilder, Dl. II, Pl. 24.

4) Paludanus' naturaliën-kabinet.

+ Overvloet van Visch.

+ De reghen in Guinea is oorsaeck van verscheyden sieckten.

+ [3 a]

5) Putrefactie: verrotting, ontbinding.

6) Daarmede werd vroeger bloeddiarrhee aangeduid. Dodonaeus spreekt in zijn Cruyde-boeck (van 1554 en 1563) geregeld over Roode Melizoen. In Joh. van Beverwijck, Schat der ongesontheyt (1644) wordt in cap. VI een hoogst phantastische afleiding van dien naam gegeven.

+ Beschryvinge van 't Eylandt S. Thome.

7) Het eiland São Thome werd den 21sten December 1470 door de Portugeezen ontdekt. De zestiende-eeuwsche kaarten en beschrijvingen zetten het op den aequator; in werkelijkheid ligt het iets noordelijker. Zie Itinerario dl. I blz. 13, noot.

+ Een banck voor Rio Gabam die sorgelijck is.

[p. 5]

tsamen stooten. Dese Revier is wel 2. mylen oft meer breedt, hebbende aen beyde zyden veel geboomten, dan hier ontrent hebben zy geen volck vernomen, waeromme voortgevaren na gelegentheyt der winden, nu aen die wal, nu daer af: Die Custe streckt hier zuyen ende noorden; is geheel ondiep, datmen wel een mijl⁺ ofte anderhalf van die wal niet en heeft over 12. ofte 13. vadem diepte, ende naderhant by 't lant op een halve myle 4.5.6. ofte 7. vadem, dan men mach na genoech by comen, om datter is klare steec gront, ende ghemeenlijck heeft men des nachts koelte van 't landt, gheheeten Vento di Terra¹⁾, insonderheyt na by wesende; Een weynigh voorder begint die Custe wat westelijcker, na die C. di Lopez Gonçalim toe, al waer zy ettelicke dagen gelegen hebben, met dat volck handelende, dan weynich uytrechtende, om dat die Fransoysen voor een corte tijt daer geweest waren, ende alles bedorven hadden, ende om dat zy alhier eenige dagen gebleven hebben, so hebben zy vele vreemde manieren van dit volck geannoteert.

Eerstelijcken belanghende hare Religie, en weten van God ofte⁺ zijn ghebodt gants niet, de sommige aenbidden de Sonne ende Mane; andere sekere boomen²⁾, ofte die aerde, om dat zy daer voetsel van genieten; Achtent ooc voor onweert op die aerde te spouwen; Gaen weynich over straet, ofte hebben een groot, breet, bloot Mes in haer handen; Zy zijn alle, soo Mans als Vrouwen gepickeert³⁾ op veelerhande manieren, seer vreemt, dit doen zy met Messen, snyden in die huijt, ende strijcken daer eenige smeringen met verwe vermengt in. Zy en sullen niet drincken sonder eerst wat uyt den pot ofte kanne te gieten⁴⁾; Drincken ooc niet over maeltijt, dan na die voleyndet is, drincken zy eenen hertigen dronck waters, oft van haren wijn de Palma⁵⁾, ofte water met honich gesoden ende vermenght.

Des morgens oft door den dagh by een comende, ofte haren Oversten groetende, in teecken van reverentie, vallen zy op haer⁺ knien, kloppende met die handen te samen, ende so lange sitten-

+ Diepte langs de custe van Rio Gabam.

1) D.i. de landwind die, volgens Gramberg, van N. tot N.N.W. waait en (in verband met den overheerschenden luchtstroom) minder sterk is dan de zeewind, zie Gramberg, Schetsen blz. 21 en 22.

+ Religie ende manieren vant volck by de selfde Cabo di Lopes Gonsalim.

2) Fetisch-dienst, zie de Marees ed. Naber, cap. 16 en op Pl. 5 bij A. (blz. 66, 67).

3) D.i. getatoueerd.

4) Volgens Naber is dit een hulde aan de aarde, om deze eerst wat te drinken te geven, l.c. blz. 246, noot. 2.

5) Deze palmwijn wordt gewonnen uit de bloeiwijze van den wijnpalm. (Raphia vinifera Beauv.).

+ Gebruijck in goeden dach biedingh.

[p. 6]

de, tot dat hy weder dopt, anders kloppen zy ooc elcks eens tegens malcanderen, met dese woorden, Fuio, Fuio, Fuio¹⁾, daer mede zy ooc geleyde ende pas gheven, ende alles goets daer door ⁺verstaen. Het volc des lants is seer genegen tot diverye tegens die vreemde, dan niet tegens haer eygen volck; Ende het Vrouwen volck seer genegen tot onkuijsheyt ende hoererye, insonderheyt met vreemde natien, 'twelck daer oock geen schande is. Sommige mans zijnder oock die ronde bussen aenden hals dragen van⁺ schorssen gemaeckt, cleyne ende groote, niet ongelijck die bussen, die men alhier by ons in die herbergen hanght voor die armen, dan willen gheensins toelaten datmen siet watter in is²⁾. Het loopen ⁺meesten deel Mans ende Vrouwen bloots hoofts, het hayr wonderlijck geschoren ende gevlochten, doch alle cort, eenighe draghen hoetgiens³⁾, die gemeenlijck uyt basten van boomen, ofte Indische Noten⁴⁾ gemaeckt werden. Sommighe dragen oock bosschen van vederen ende pluymen, die met yserkens aen 't hayr vast gemaeckt zijn, ghelijcker my veelerley soorten mede ghebracht zijn, ⁺van deze hoetgiens ende vederen⁵⁾. Daer zijn sommige die gaten hebben in die bovenste lippe, ende ooc door 't binnenste van die neuse. In die gaten der lippen steken zy stucken van Elpen been, van die groote van eenen Daelder, met een steel daer in dat gat sluytende, 'twelck inghesteken zijnde, comt boven aenden Neus ende over den mont. Sommighe hebben ooc wel ringen door 't middelschot van die nuese ofte door die lippen hangen; andere zijnder ooc die kleyne hoornkens ofte tanden daer door steken ende dragen: als zy meenen tot een ciraet; andere doorbooren ooc die onderste lippe, ende spelen daer met die tonghe door. Veel van ⁺die Mannen ende Vrouwen dragen ooc ringen door die ooren waer van de sommige 7. ofte 8. loot swaer zijn; Sommige hebben daer stocxkens door steken, 5. ofte 6 vingheren lanck.

Voorder, belangende haer kleedinge, hebben niet dan een matken van basten van boomen gemaeckt, 'twelck root gheverwet is, om haer schamelheyt te bedecken. Op sodanighe matkens

1) De Marees schrijft (l.c. blz. 246), dat die lieden fino, fino, fino roepen en verklaart op blz. 251 regel 5 dat fino in de landstaal ‘goet’ zou beteekenen.

+ Nature ofte ghenegentheyt van die van Guinea.

+ [3 b]

2) Naber verklaart die ronde bussen om den hals als amuletten, die zoo maar niet aan iedereen worden getoond en waarnaar men eigenlijk ook niet behoort te vragen, l.c. blz. 247, noot 2.

+ Ghedaente van Hoeykens ende Vederbosschen.

3) D.z. hoedjes.

4) Vruchten van den cocospalm (Cocos nucifera L.).

+ Waerme, ende hoe datse haer aengasicht vercieren.

5) Paludanus' ethnographische verzamelingen.

+ Oorringhen van 7. ofte 8. loot swaer.

[p. 7]

hanghen die sommighe vellen van Apen, Meercatten, ofte andere wilde dieren, met een Belle int midden, ghelijck by ons die Koeyen ofte Schapen aen gehangen wert. Hare lichamen schilderen zy⁺ root, met verwe van root hout gemaect, gelijck my mede daer van daen gebracht is¹⁾; geeft een goede verwe, dan is veel lichter als Brasili hout²⁾: zy maken ooc dicwils d'een ooge root, ende het ander wit ofte geel, ende noch wel een streeck ofte twee doort aengesicht.

Het meestendeel deses volcks draecht eenen riem ofte bant om⁺ 't lijf van een Buffels huijt, met het hayr noch daer aen, welcke comt voren ontrent een handt breedt nae by een, aen elck eynde een stuck uytstekende, ende wert voren met een kleijn bandeken vast gebonden, ende voor op den buijck hebben zy een cort ende breedt yseren Mes steken, die scheyde ooc van yser wesende³⁾. Dese banden zijn sommighe een handt breedt, sommige 2. sommighe 3. ende oock wel breeder: Beneffens dese Messen, ghebruijcken zy noch werp Messen, met 3. oft 4. hoecken (als men oock by my sien mach⁴⁾) die gantsch vreeslicken zijn. Boven dit so hebben de Vrouwen ten meesten deel groote yseren, oft roode coperen ofte tennen⁺ ringen om de beenen, sommige een, sommige twee, die dickwils 3. ofte 4. onser ponden swaer zijn, rontsom die beenen bycans sluytende, also datmen nauwelick weten mach hoe zy die daeromme ghecreghen hebben. Dese worden oock van sommighe mans ghedraghen, dan niet so veel. Daer zijn ooc sommige Vrouwen die⁺ voorschootgiens draghen van Biesen ghemaeckt, gelijcker my ooc mede ghebracht zijn⁵⁾, ende dus vele belanghende hare cleedinghen ende vercierselen des lichaems, die grouwelijc ende mismaeckt zijn, niet weyniger disordre is in haer huijs houdinge, leven als beesten, ende slapen op der aerden op matten: Haren cost nemen ⁺zy van groote witte wortelen der aerden, Iniamos⁶⁾ geheeten, lieffelijck⁺ van smake, gelijc die spaensche Batatis⁷⁾ ofte Castanien: worden ghesoden ende gebraden, ende andere wortelen, ende Suycker riet; Ende Bananas zijn vruchten van boomen, so d'Indische

+ Hoe datse haer lichamen vercieren.

1) Paludanus' ethnographische verzamelingen.

2) Zie de Marees ed. Naber, blz. 243, noot 1.

+ Gheweer dat het meestendeel des volcks draecht.

3) Op Pl. 20 bij de Marees ed. Naber zijn die menschen afgebeeld met hun buikbanden en hunne messen. (blz. 245).

4) Paludanus' ethnographische verzamelingen.

+ Ysere ringhen om der Vrouwen beenen van 3. often 4. pont.

+ Vrouwen Voorschot ten van Biesen.

5) Ibidem.

+ [4 a]

6) D.z. de wortels van verschillende Dioscorea-soorten.

+ Wat Iniamas ende Bananas zijn.

7) D.z. zoete aardappelen (Ipomoea batatas Poir).

[p. 8]

Vygen in dit boeck geheeten worden¹⁾, lanc gelijc Comcommeren, ende uyt den soeten suer, lieflijck van smaeck; Eten oock ten tyden visch ofte vleesch, dan leggent altemael in eenen back by den anderen, waerom zy haer setten gelijck een hoop beesten, ⁺ende drincken niet, dan nae den eeten. Die oversten eeten gemeenlijc alleen uyt een tennen back, d'andere uyt een leelijcke aerde, sittende op een matken op die aerde uytgespreyt. Die Vrouwen, haren meesten arbeyt is water ende vruchten te halen, ende die te ⁺koken. Haer gevoech sullen zy geensins op der aerden doen: achten sulcks voor groot quaet, dan hebben hier toe groote kuylen in d'aerde gegraven; Sommige mans maken matkens, ende verhandelen die tegens malcanderen; gebruycken gheen gheweer ofte ⁺Messen, dan vuysten ofte stocken tegens den vyanden, allerley hostiliteyt²⁾, na die maniere des landts; Zijn beter gewapent, dan die by die Mine woonen met Spiessen, Bogen met Pylen, Rondassen³⁾ in die lengte gevlochten van basten van boomen ende dierghelijcke; Haer Trommelen zijn onder naw ende boven wijt⁴⁾; Cornetten⁺ van Oliphants tanden; Alle dese instrumenten ende wapenen zijn my mede ghebracht⁵⁾. Ons volck in Rio di Gabam, oft die Revier van Gabam⁶⁾ komende op sekere Eylanden, zijn ingevoert van een Swarte, die een grooten tant hadde door zijn overste lippe uytstekende, met een breedt Mes in zijn handen ende zijn gheheel lichaem gepickeert, als verhaelt: Bracht haer in een hutte onder die Swarten, al waer eenige Tapeten van schorsen van boomen op die aerde nedergeleyt waren, zy daerop sittende, ende op geen ander saken lettende, wert haer op die schouderen geclopt ende aengewesen opwaerts met deze woorden Mani⁷⁾ Gabam, zy niet gedenckende ofte wetende wat het was, saghen om hooghe al waer een swart mensche sat, op sekere trappen verhooght, schier onbe-

1) Linschoten ed. Kern Dl. I blz. 226 en de plaat bij blz. 230.

+ Wat gebruijc de Oversten in haer eeten hebben.

+ Wat de vrouwen meesten arbeyt is.

+ Beschryvinghe vant gheweer datse tot de oorloch ghebruycken.

2) D.i. vijandschap.

3) Rondassen zijn schilden; zie voor de verschillende hier genoemde wapens bij de Marees ed. Naber op Pl. 6 bij blz. 90.

4) Die trommels zijn afgebeeld bij de Marees ed. Naber op Pl. 5 bij blz. 66.

+ Wat dat ons volck in Rio de Gabam beieghent is.

5) Paludanus' ethnographische verzamelingen.

6) D.i. de tegenwoordige ± 70 km lange en gemiddeld 16 km breede mond van de Komo-rivier in Fransch Equatoriaal Afrika, welke wijde uitmonding in de zee thans nog Gaboen heet.

7) Mani is het Congoleesche woord voor ‘Heer’ of ‘Vorst’, welke benaming blijkbaar ook aan de Gaboen gangbaar was. Verg. Brun, Schiffarten, ed. Naber bl. 8, noot 2 en 3 en verdere Congo-literatuur. Ook Ruiters, Toortse der Zee-vaart ed. Naber, blz. XXXVII regel 23.

[p. 9]

weeghlijck, gelijck een Afgodt, met vele ketenkens van beenkens ende ringen omhangen, vreeselick om aen te sien¹⁾; Dese hadde aen zijn voeten liggen eenige swarte Vrouwen met Olyphants steerten, hem die Vliegen afkeerende ende wint makende²⁾, daer uyt zy verstonden dat hy een Heer moest wesen van sulcken Eylandt, zijn⁺ terstont op een knie ghevallen, reverentie doende na die wyse des lants, in haer handen kloppende, so langhe tot dat die Mani ofte Heere weder teecken gaf, ende klopte in zijn handen, doen zijn zy opgestaen, ende haer zijn vereert van dese heerlijcke Matkens³⁾ van basten gemaeckt, als Conincklijcke presenten, ghelijck men die selvighe eenigerhande soorten met het Linnen by my sien mach⁴⁾. Andere uyt die Jacht van ons volck, zijnde ghecomen aen een ander uytloop der selfder Revier van Gabam, ontrent 2. mylen opgevaren,⁺ zijn by een groot Dorp gecomen ontrent die riviere ligghende, also na by, datmen met eenen steen op die hutten werpen mochte, ende op 2. schips lenghte na by de wal wesende, hebben daer het ancker inde gront gesmeten, alwaer stonden over die 1000. Swarten op 't landt, soo mans, vrouwen als Kinders, daer van eenighe Spiessen, andere Messen, ende diergelijcke geweer hadden, ende riepen met luyder stemme Io, Io⁵⁾, ende andere woorden, kloppende tsamentlijcken in haer handen, nae die maniere des landts, 'twelck vreemt was om te sien ende hooren. Een weynich daer nae is een sekere Swarte, die zy 4. oft 5. mylen daer ⁺van ingenomen hadden, int water getreden, ende aen landt gegaen; Aen landt comende, viel hem dat volc, ende principalick⁺ dat Vrou-volck om 't lijf, also dat hy niet voort conste comen, singhende gelijcker hant, ende hem bestroyende met groen gras datmen nauwelijcks sien oft hooren mocht. Desen aen land wesende, en lieten zy van haer ghewoel niet na, dan hoe langer hoe meerder, dansende ende springhende, snydende al het gras dat aen die strant stont, met hare Messen af. Onder tusschen isser een uyt die Vlecke ghecomen, hebbende eenen langen stoc in die hant, alst

1) Deze episode is afgebeeld bij de Marees ed. Naber op Pl. 19 rechts, bij blz. 244.

2) De staart van den Afrik. olifant eindigt in een kwast van lange stijve borstels, die hem min of meer geschikt maakt voor vliegenwaaier. Hij is echter, volgens Naber, voornamelijk het teeken van vorstelijke waardigheid, zie de Marees, ed. Naber, blz. 100 noot 4.

+ Ons volck vallen den Man te voet en cloppen in haer handen. Werden met Matkens vereert vande Mani.

3) Die ‘matkens’ uit de Congostreken zijn nog vermaard; zie Brun, l.c. ed. Naber, blz. 10, noot 2 en 3.

4) Paludanus' ethnographische verzamelingen.

+ Verhael wat het ander volc beiegent is opte selve revier Gabam.

5) De Marees schrijft (l.c. blz. 69), dat die lieden I. Ou, I. Ou. riepen.

+ [4 b]

+ Wonderlijcke manier vande Swarte, als zy ons volck gesien hebben.

[p. 10]

scheen eenich bevel te hebben, verbiedende d'ander af te laten van sulcke gekrijsch, ende van 't water te rugge dryvende, dan het holp niet, door die menichte die daer vergadert was; Oock so is die Swarte, die ons volc uyt die Jacht daer hadde ghewesen, ⁺met een Canuyten¹⁾, (soo heeten zy haer schuytkens) weder aen boort gecomen, met hem brengende 2. mans ende een outachtich wijf: die welcke een van des oversten vrouwe was, ende die selfde was int midden met wat groenicheyt bemaelt, ende hadden in elcke hant een groen tacxken, wenckende met beyde die handen, ende die ander 2. mannen kloppende die handen tsamen, bediedende, so zy daer uyt verstaen konden, na die maniere des lands, alle ⁺vrede des vrientschap. Met dit volc zijnder 2. uyt die Jacht²⁾ aen lant ghevaren, al waer van 't volck sulcken remoer ende blyschap gethoont is, met dansen, singen ende springen, ende dierghelijcke⁺ gesten. Aldus nae den oversten toegaende, is wel die helft van dit volck gevolcht, insonderheyt de Vrouwen achter ende voren, loopende ende springende, gelijck uytsinnighe menschen, ende het meesten deel hebbende van die bre ende groote messen in de hant, kloppende die also te samen, dattet vreeslijc was om te sien, dan ten was gheen wonder dat dit volck aldus veel speels maeckte: want zy hadden noyt Witten gesien, die daer noch tot geener tijt getrafiquert hadden. Daer waren wel Portugesen voor inde Revier geweest, dan niet soo veel mylen opwaerts: want zy waren wel 8. oft 10. mylen van't schip, ende die revier was gelijcke wel ontrent dit dorp, (twelck Cermentijn geheeten is) meer als een myle breedt, over d'ander zyde een ander dorp liggende. Voor dit dorp ligghende met een Jacht,schoten zy eens met een steen-stuck, waer door al het volck te rugghe liep, verbaest zijnde, dan quamen ghelijcke wel stracx weder. Ende als sommighe van ons scheeps ⁺volck gingen na den oversten, werden zy met beyde armen geleydet al singhende ende vrolijcke teeckenen bewijsende, dat daer witten in haer landt waren. By den oversten zijn huijs comende, twelc van riet gemaect was hebben by nae een half ure ghewacht al eer hy uyt quam, ondertusschen liet dat volc dat ghevolcht was, niet ⁺af van singen ende dansen. Als nu den oversten quam, worden hem eerst 3. Matten ende 2. stoelen, een groote ende een kleyne

+ Wat teeckenen de Swarte ghebruijcken om vrientschap te versoecken.

1) D.i. cano, zie voor afbeeldingen hunner canos bij de Marees, ed. Naber, op Pl. 8 en 9^1_2 bij blz. 121 en 124/125.

+ Twee van ons volck varen totte Swarte.

2) Het jacht was gewoonlijk een zware sloep, die men in losse stukken meenam en ter plaatse voor gebruik in elkaar zette; zie de Marees, ed. Naber blz. 7 noot 2.

+ Met wat geraes en ander manieren zy die totten Oversten ghebracht hebben.

+ De Swarte bewysen groote vreucht datter Witten int landt zijn.

+ Ghedaente van des Oversten huijs.

[p. 11]

gebracht van eenige Swarten die na volchden. Hy was over zijn lijf, als oock in 't aenghesicht wit ghemaeckt met Krijt, ofte met⁺ ander witsel, ende hem werde een sacxken met witsel na ghedraghen. Op zijn hooft hadde hy een Mutse van een vel vol van vederen, ende een Keten van beentgiens ghemaeckt, meer als 100. mael om den hals ende om armen ende beenen. Inden stoel sittende, quam by hem een outachtich wijf, hem van dit witsel langhende, dede ghelijck of hy zijn handen daer mede ghewassen hadde, stroyde die reste in zijn aengesicht, ende stack als doen beyde zijn handen om hoogh, ende zijn Wijf wert ooc witsel ghegheven:⁺ Dit ghedaen zijnde, begonste die Vrouwe te singhen ende te dansen ten huijswaert uyt, haer volgende ende van ghelijcken doende alle die andere Vrouwen: daer na sprack die Heere sommige woorden, ende riep den Swarten die ons volck mede ghebracht hadden van die vorige plaetse, hem seggende dat ons volck wellecom was, die handen tsamen cloppende, met dese woorden, Fuio, Fuio¹⁾, als gewoonlijck, ende na andere propoosten seyde hy dat sy Yser souden halen, datter tanden ghenoech waren, hebben also ghedaen, ende sekere tanden gheruijlt.

Dese riviere als gheseyt is, is seer breet, vol van Crocodillen ende Zee-peerden²⁾, heeft veel inwijcken, strect zuyd oost int afvaren van Cermentijn, laveerden inden nacht wel 2. ofte 3. uren, dan raeckten twee mael aenden grondt. Int vervolgen van haer reyse, zijn een Eylant ghepasseert in die mont van die reviere liggende, ghelijcker vele zijn, om dattet leech slecht landt, ende⁺ vol boomen is, dit wordt gheheeten Caracombo. Van dit Eylandt is ghecomen aen onse schepen een Canutien met 18. persoonen, hebbende by haer een trommelken met een uytghehoolde stock, daer op zy speelden; aen boort comende, isser 4. ofte 5. overgetreden, daer onder een was geheel wit toeghemaeckt int aengesicht over die burst ende armen. Dese hadde een groen meyken³⁾ in die handt, met een schelleken, ende oock een gebreyt dinck, van die groote van een Mussche, oft wat grooter, ende hadde oock witsel in zijn handen, 'twelck hy opt schip stroeyde, ende ginck met het schelleken alle het schip langes ringelende, ende als zy wat spraken ofte wy oock, so schelde hy recht oft hy eenige consecratie ofte benedictie gaf: daer nae sittende, ende in zijn woorden

+ Desghelijcks vanden Oversten selfs midtsgaders verhael van zijn kleederen ende wit ghemaeckt aensicht, etc.

+ [5 a]

1) Fuio, fuio; zie hiervoor blz. 6 noot 1.

2) D.z. hippopotami.

+ Van't Eyland Caracombo is aen onse schepen gecomen een scheepken met 18. persoonen in ons schip comende met wonderlijcke ceremonien.

3) D.i. een groen takje.

[p. 12]

bevende, gelijck een mensche die beseten is, oft die een bevende kortse heeft, werter ghelanght eenen grooten pot met Wijn de ⁺Palma, daer zy den anderen af toe droncken, wel ontrent een half ure gheduerende, zijn daer na weder in haer schuijtken gegaen, ende nae landt gevaren, hebben ons oock daer henen gewesen, om te comen ruylen, ghelijck wy deden, ons Yser daer brenghende, inrydende int palleys des Oversten, hier wesende ende het dorp doorgaende, hebben onder anderen gesien een kleyne hutte, ontrent 3. voeten hoogh, boven ghedeckt met een dack, ter zyden wat open, onder welcke stont een kleyne galge, daer aen een cleijn knick-hoornken¹⁾ hinck, daer sommigh goet in was, dat zy niet ⁺besien wilden hebben²⁾, ende beneven die galghe stont een stocxken, met een doodts hooft daer op van een jonck kint, int eene ooge hebbende een beenken bykans gelijck die Schelvisschen int hooft hebben, (by ons maecktmen die Peerden toomen, ende die honden hals banden hier af). Beneden aen 't ⁺stocxken lach allerley gebeente van visch ende van gedierten, onder anderen, lach aldaer oock een snuijt van een Pristis³⁾, 'twelck onse luyden een swert Visch noemen, was sonder tanden, dat die schipper voor my mede nam, ende my ghebracht heeft⁴⁾, vraghende wat dit mochte beduyden, seyden zy datter een doodt was. In een ander dorp wesende, ende dat doorgaende, sagen sitten een hoop ⁺mans, wel tot 20. toe voor een duere van een hutte, waer onder sommighe schenen van die overicheyt te zijn, in die hutte was sulcken ghesanck van allerley stemmen, kleijn ende groot, dat het wonder om hooren was, vraghende wat sulcks beduyden, seyden datter een doode was. Die Vrouwen in barens noot zijnde, isser ⁺gants gheen schaemte, loopter al toe wat wil, ionck ende out,⁺ mans ende jonghers, ghelijck die Vrouwen, die dueren open stellende; Eensdeels is te verwonderen, dat die kinderen alle besneden worden⁵⁾, dat zy nochtans gheen wet ofte regel, ofte kennis van Godt hebben. Het lant is vruchtbaer als gheseyt is, van allerley

+ Varen wederom aen 't landt, wysen ons mede aent landt te varen, 'twelck wy deden, ende ons yser ende andere waren mede brachten.

1) Zoogenaamde kinkhoorn, d.i. de schelp van een kieuwslak (Triton), waarin men ‘het ruischen der zee’ zoo duidelijk hoort.

+ Vertellinghe van vele vreemde dingen die zy aen landt zijnde gesien hebben.

2) Hier moet waarschijnlijk gedacht worden aan een fetischhut zooals bijna ieder dorp er een heeft en waarin de dorpstoovenaar regeert.

+ Onsen schipper vant daer een snuijt van een swert Visch die by D. Paludanus te sien is.

3) Clusius, l.c. blz. 135 met afb.

4) Paludanus' naturaliën-kabinet.

+ Hoorden in een hutte veel gesancks, om oorsake datter een doot was.

+ Een Vrouwe in barens noot zijnde, loopen alle daer toe te besien wat zy te werelt sal brenghen.

+ [5 b]

5) De besnijdenis schijnt hier onder allerlei vormen bij beiderlei sexen voor te komen, ofschoon zij aan de kust van Guinee geen algemeen gebruik is, zie de Marees ed. Naber, blz. 240.

[p. 13]

vreemde vruchten, vol van dieren ende vogelen van veellerley aert, groote ende kleyne; men vindt boomen, daer aen die tacken van eenen boom, over die 100. vogels nesten hanghen¹⁾, wonderbaerlijck⁺ in een gevlochten, dat het een lust om aen te schouwen is; hange neder aen sekere stroeyen draetkens, vast aen een tacke, om der Slangen willen, daer uyt dat die jonghskens niet en mochten vernielt werden. Dese nestkens zijn my oock veel mede ghebracht²⁾, schoon om sien, ende dus vele belangende die Custe van Guinea, volcht voorder die Custe van het machtighe Coninckrijck Congo³⁾.

Die Ouden hebben een opinie ghehadt, dat dit landt niet bewoont⁺ en was, ende noemden dat selvige Torridam Zonam⁴⁾, dat is, een plaetse des aertbodems, die gantselijck door die hitte der Sonnen verbernt is, dan zijn geheel bedrogen gheweest; want ghelijck betuijcht Odoardus Lopez⁵⁾, Portugees, die daer lange gewoont heeft, met vele andere Portugesen, is aldaer goet woonen; Die lucht boven aller meeninge also ghetempert, datmen des winters gheen felle coude ghevoelt, die aldaer niet anders en is, als den Herfst tot Roomen, ghebruijcken geen voeder⁶⁾ ofte bont, noch veranderinge⁺ van kleederen, noch soeckent vuer niet, soo ist oock niet kouder op 't hooghste der bergen, alst is in die evene velden, doch int generael ist inden winter warmer dan inden somer, ende dat om die ghestadigen reghen, insonderheyt op den middach, twee uren voor ende na den eeten, welcke hitte seer qualijck is om verdraghen voor ons luyden: Het volck des landts is swarte, doch sommighe van die vrouwen een weynich treckende nae't geele,⁺ hebben meest swart ende gekrolt hayr, andere ros ofte root, zijn van middelbare groote, den Portugesen hier in niet ongelijck. Die

1) Dat zijn de nesten van wevervogels, zie blz. 4 noot 3.

+ Alhier is veel ghevogelte, aen eenen tack van eenen boom hangen dickwils over de hondert nesten.

2) Paludanus' naturaliën-kabinet.

3) Hier eindigt de zelfstandige beschrijving van Paludanus die hij waarschijnlijk aan persoonlijke berichten van Barent Erickz. van Enkhuizen ontleend heeft, zie de Bijlage: Bernardus Paludanus en zijn werk.
De volgende tekst is een door Paludanus verrichte, doch zeer verkorte vertaling van Pigafetta, Relatione del reame di Congo et delle circonvicine contrade, dat in 1591 te Rome het licht zag. Van dit oorspronkelijke, in het Italiaansch geschreven werk gaf Cornelis Claeszoon, de uitgever van het Itinerario, in 1596 een volledige Nederlandsche vertaling in het licht, onder den titel: ‘De beschrijvinghe vant groot ende vermaert Coninckrijck van Congo, etc. Overgheset deur Martijn Everart.’ Paludanus' beschrijving begint hier met cap. II van Pigafetta.

+ Die Ouden hebben dit machtige Coninckrijck Congo voor woest ende onwoonbaer geacht, twelc nu contrarie blijckt.

4) Zona torrida: verschroeiende aardgordel.

5) Odoardus Lopez, zie de Bijlage: Bernardus Paludanus.

6) D.z. gevoerde kleederen.

+ Inden winter warmer als inden somer, welke warmte seer quaet om verdragen is.

+ Hebben op't hooft swart oft root ghekrolt hayr.

[p. 14]

⁺ooghappelen hebben zy van veellerley colueren, swart ende Zeeverwich; die lippen niet soo dick als die van Nubien ende andere Swarten, haer aenghesicht alderhandt, vet, magher, middelbaer, die Portugesen ghelijck, ende niet andere Swarten van Guinea, die mismaeckt ende leelijck zijn. In die lenghte van dagh ende nacht, is weynich onderscheyt: want in 't gheheele jaer scheelt het nauwelijck een quart van een ure, soo men mercken kan; ⁺Haren winter dan geruymelijck sprekende, begint in onze Lente, ontrent int midden vande Meert, ende haren Somer int midden van September; Inden winter reghent het aldaer gestadelijcken vijf maenden aen een, namentlijcken, April, Mey, Iunij, Iulij, Augustus, in welcke tijt weynich klare daghen zijn, ende die reghen valt daer so heftich met soo groote droppelen, dat het te verwonderen is, ⁺welck water altesamen van die dorre aerde werdt ingetrocken: so dat die voorgaende wermte ghedroocht is, in welcke tijdt het nauwelijck in ses maenden reghent. Hier door werden oock die Reviere met dick slymich water¹⁾ vervult, ende over't lant lopende bevochten het aertrijck.

Die winden die op die selvighe Somers tijt ghestadich wayen, zijn, de welcke Hippocrates, ende na hem Iulius die eerste Roomsche²⁾ Keyser met een Griecksche name genoemt hebben Etesios³⁾,^{+ +}dat zijn noord westen van die Portugesen Vento maestro, ofte generale gheheeten, als ordinarie in die tijt des jaers in dat landt, die oock oorsaken zijn van den reghen, door't opdryven van veel mists ende nevels op 't hooghste der berghen, die aldaer aenstootende ende naderhandt in water resolverende, met regen het aerdtrijck vervullen; Hier door comt het, datmen siet die hooghe ⁺berghen met nevel bedeckt alst regenen sal. Dese ghestadigh-duerende regen dan, is oock oorsake van die wasdom der groote Revieren, die in Ethiopien ende Egypten zijn, gelijck Niger ende Nilus, ende alle andere daer ontrent, so eens deels in die Midlandsche Zee, andere in de groote Oceanum inloopen, bevoechtende ende vruchtbaerheyt brengende in die dorre landen daer zy door loopen: door haer slijm ende vetticheyt die zy met haer brengen. Nu om dat het jaerlijcks in onse somers tijt ('twelck haer winter is) int Rijcke van Congo ende AEthiopien meestendeel regent, so ist ooc niet te verwonderen dat aldaer die revieren grooter worden

+ Hare ooghappelen van veelderley coluer.

+ Haren winter begint int midden van Martius, haren somer ten midden van September.

+ Des winters isser ghestadighen regen, ende des somers ghe stadighe droochte.

1) D.w.z. vol slib.

2) Roomsche: Romeinsche.

3) Etesiae d.z. passaatwinden; zie Plinius, Hist. Nat. lib. II, cap. 47.

+ [6 a]

+ De noordtweste wint waeyt gestadich des jaers hier sekeren tijt, brenght vele mist ende reghen mede.

+ Den reghen maeckt grooten wasdom inde reviere.

[p. 15]

ende overloopen, dan in die voordere ende seer drooge landen, gelijck Egypten is (uytghenomen Alexandrien ende die plaetsen⁺ daer ontrent) daer het nummermeer regent, is ghehouden voor een seer vreemdt ende wonderbare sake, hoe die Reviere van Nilus soo hoogh mochte wassen van dick troubel water, ende dat alle jaers op een sekere tijdt, sonder int aller minste daer af te wijcken, ververschende het aerdtrijck, ende ghevende voetsel menschen ende dieren, waer door die Ouden dese Reviere sacrificien ghedaen hebben, die noemende als Ptolomeus in zijn vierde boeck aenteeckent, een goeden Geest¹⁾; Ende noch huydens daechs houden veel Christenen sulcks voor een mirakel: want sonder sulck wasdom des waters moesten zy van hongher vergaen, haer leven⁺ (gelijck Johannes Chrysostomus seyt²⁾) aen het wasdom deses waters hangende. So zijn dan die Noordt westen winden, die by ons des somers wayen, 'twelck haer winter is, die daer dryven ende vergaderen wolcken ende damp op die hooge gheberchten ende doen reghenen, om welcker regens wille (als oock geseyt is) haren winter niet so kout en valt, ghenererende in sodane warme provintien law water. Dese reghenen dan, zijn oorsake van het wasdom der Reviere Nilus, ende andere revieren deser plaetsen, daer van die ouden so veel questien ende fabulen vertelt hebben: Maer in⁺ haren Somer, 'twelck onsen Winter is, wayen contrarie winden van die vorighe, als nae 't Compas te rekenen zuydt oosten ende noordoosten, die welcke sonder alle twyfel kout zijn, als van die jegen partye vanden Polo Antarctico³⁾ wayende, ende alle die landen verkoelende, ghelijck oock even onse winden alhier in onse landen doen, ende gelijck zy aldaer by haer maken een heldere schoone lucht, alsoo komen zy ons toe met veelvoudighe reghen, door een sekere naturele disposition des aerdtbodems van den Hemel ende vande climen ghegouverneert wesende door die hooghe voorsieninghe van God die den Hemel afgedeelt heeft, ende den loop der Sonnen ende andere Planeten op sulcken maniere, dat alle ghedeelten⁺ des aerdtbodems van haer licht ghenieten in warmte, en koude, ende int byblyven met seer groote proportie ende evendrachticheyt, ende voor seker, so die frischeyt ofte verkoelinge

+ In Egypten regenet nimmermeer, het landt wordt bevochtighet met het overloopen vande riviere Nilus ende den slijm diet water mede brenght maket vet.

1) D.i. ἀγαθὸς δαίμων.

+ De Christenen houdent voor een mirakel het overloopen van dese Reviere, anders moest dit lant woest blijven.

2) Een der grootste kerkvaders der Oostersche Kerk uit de 4de eeuw (347-407), naar wien ook wel de Oostersche of Byzantijnsche liturgie der Katholieke Kerk genoemd wordt.

+ In haren somer wayen hier z.o. ende n.o. winden, welcke oorsaken zijn dat de groote hitte met dese winden ghetempert worden.

3) D.i. de Zuidpool.

+ Ten ware niet mogelijc voor het volck alhier de groote hitte te lyden, ten ware de verkoelende deser coelwaeyende winden.

[p. 16]

van sodane winden niet ververschede die landen van Ethiopien ende van Congo, ende andere omliggende landen, ten waer nieʇ moghelijcken te lyden die hitte. Dese selfde koelte ghenieten oock⁺ die Inwoonders van Griecken landt, ende van die Eylanden van Candien, ende Cypres, ende die van cleyn Asten, als oock die van Syrien ende Aegypten, die daer leven door het verquicken van dese voorghenoemde Maestrale, n.w. ofte w. winden, die wel te rechte met die Grieksche namen Zoephoroi¹⁾, dat is, Levent brengende, geheeten worden. So is oock te letten, dat noch int gheberchte van Aethiopien, noch in Congo, ofte andere naestligghende⁺ plaetsen nimmermeer en sneeut ooc niet op 't hooghste der berghen, ten ware dan voorder na die C. di buena Sperança²⁾ toe, oft in andere sekere plaetsen, van die Portugesen Snee-berghen geheeten, ghelijckmen ooc niet en vindt Ys ofte Snee in Congo, die ⁺boven Gout geestimeert souden worden, om die dranc daermede te verkoelen, alsoo dat die Revieren niet toenemen mogen, door't smelten des sneus, dan door het ghestadich reghenen van die vijf winters maenden, ghelijck gheseyt is³⁾.

Nu weder comende tot ons voornemen, mach men nae Congo varen op tweederley manieren, oft door die hooge Zee op S. Helena, ende so verder over ofte langs die Custe van Aphrica, op het ⁺Eylandt van S. Thomas, nae die Capo van Lupo Gonzales⁴⁾, liggende op eenen graed, aen die zuydzyde van die Linie wesende ontrent 21. duytsche mylen van S. Thomas, ende van daer seyltmen met windt van 't landt, altoos neffens die Custe heen, ende alle avondt werpt men het ancker op een sekere plaetse, after eenighen hoeck, ofte in een haven, tot dat men comt daermen wesen wil⁵⁾.

+ [6 b]

1) Zephyri, zie Plinius, Hist. Nat. lib. II, cap. 46.

+ Snee ofte Ys soude in Congo boven gout gheestimeert zijn.

2) D.i. Kaap de Goede Hoop.

+ De revieren vermeerderen haer door de ghestadigen reghen inden 5. wintermaenden.

3) Hier eindigt bij Pigafetta cap. II; Paludanus laat cap. III geheel onbesproken en gaat voort met cap. IV.

+ Alle avondts langhs tlandt varende, canmen om den eenen hoeck ofte den anderen seker ligghen.

4) D.i. Kaap Lopo Gonçalves.

5) Deze alinea waarin twee manieren worden aangegeven om naar de Congo te varen is van Paludanus afkomstig en vormt tegelijk een motiveering waarom hij bij de vertaling, van den oorspronkelijken tekst is afgeweken. Want Pigafetta doet in cap. IV de reis via St. Helena en beschrijft dan de Afr. Westkust van het Z. naar het N. Daarentegen steekt Paludanus hier van S. Thomé direct over naar het vasteland en volgt dan de kust van het N. naar bet Z.
Zoodoende is de hier gegeven beschrijving in volgorde juist het tegenover gestelde van den tekst van Pigafetta. Martijn Everart heeft in zijn Holl. vertaling de oorspronkelijke reisroute van P. gevolgd. Vergelijk ook de zeilaanwijzingen van Ruiters, zooals die verklaard zijn in Ruiters ed. Naber blz. L.

[p. 17]

Het Coninckrijck van Congo¹⁾ streckt hem tot C. di S. Catharina toe, 'twelck licht aen die zuydt zijde van den AEquinoctiael, ontrent op 2. graden ende een half, vervolgende voorder die Custe, passeertmen eenige bergen ende stranden niet weert te verhalen, tot twee inhammen ofte inwijcken²⁾ die de Zee maeckt, eenighe ghelijckheyt hebbende van eenen briel, al waer een goede haven is, gheheeten Baja d'Alvaro Gonzales, dat is, den inhoec van Aluaro Gonzales³⁾. Een weynich voorder loopt een kleijn Revierken in die Zee, gheheeten van die Portugesen om zijnder roodicheyt willen, De las Boreras rossas⁴⁾, om dat sodanich water zynen loop heeft over eenighe roode aerde⁵⁾, verwende dat water. Alhier om dese contreye begint eenich hoogh gheberchte, van die selvige Portugesen la Sierra Complida genoemt, dat is, lanck geberchte. Passerende⁺ voorts, comt een ander Reviere, geheeten Baja de las Almadias⁶⁾, 'twelck so veel te seggen is, als inhoeck van Barcken, om datter veel Bercken getimmert werden. Inde mont van dese revier liggen 3. Eylanden, daer af het grootste int midden leyt, ende bewoont wert, ontrent dit selvige is een haven voor kleyne schepen, d'andere twee onbewoont; Van hier vertreckende comtmen aen die groote revier van Congo, welcke Zaire⁷⁾ genoemt wert, oorspronck nemende eensdeels uyt de selfde Lack, daer uyt die Nilus voort⁺ comt. Dese revier gheeft so overvloedigen water uyt, dat het ongelooflijc is, want al eer zy in die Zee loopt is zy by die 5½. myle breet, ende giet soet water opt hoogste, wel 8. ofte 10. ende somtijts 16. onser mylen⁸⁾ in die groote Zee, waer uyt die Stierluyden

1) Het toenmalige koninkrijk van Congo strekte zich uit over de volgende tegenwoordige kustgebieden: Fransch Equatoriaal Afrika, de Portugeesche enclave Cabinda en de 37 km breede kuststrook van Belg. Congo, alsmede de Noordelijke provincies van Angola.

2) Ik veronderstel dat hier bedoeld zijn de tegenwoordige Ngowe- en Nkomilagune, die aan de kust van Fransch Equatoriaal Afrika vlak bij elkaar voorkomen.

3) Aluaro Gonzales, lees vermoedelijk Alvaro Martins (thans Mayumba-baai). Verg. kaart bij Ruiters, ed. Naber.

4) Borera, lees (port. barreira): barreiras rossas = roode kleiputten.

5) Hier moet gedacht worden aan een hoog ijzerhoudende roodgekleurde leemsoort (lateriet), die in deze streek veel voorkomt.

+ Dese plaetse heet den inhoeck vande Bercken, om dat hier veel houts valt, ende daerom vele bercken ghetimmert worden.

6) Bahia das Almadias (prauwenbaai), thans Kabinda-baai; verg. kaart bij Ruiters, ed. Naber.

7) D.i. de tegenwoordige Congo-rivier. Voor de afleiding van den naam Zaire, zie Brun, ed. Naber blz. 17 noot 1.

+ Zaire, de aldergrootste revier van't Coninckrijck Congo giet seer veel waters uyt aen de Zee.

8) Pigafetta geeft zijn maten in Italiaansche mijlen; Paludanus en Martijn Everart hebben die nu herleid in ‘duytsche mijlen’, doch met een verschillende coëfficient, nl. P. stelde 5, daarentegen E. 4. Ital. mijlen gelijk aan één ‘duytsche’ mijl. Zoodoende stemmen hunne opgaven nooit met elkaar overeen, maar verschillen onderling altijd 1/20 deel van Pigafetta's oorspronkelijke maat.

[p. 18]

rekeningen maken waer ontrent zy zijn, ende men mach ontrent 5. mylen dese revier opwaert varen met grote berken, hooger niet, om des afvals wille, daer zy van een hooge velsen afvalt, als ooc die Nilus, Donouw, ende den Rhijn op sommige plaetsen doen,⁺ datmen Cataractas noemt, dat zijn waterstortinghen ofte vallen, brenghende sulcken grooten geluyt, datmen seer veer hooren mach. In dese Revier ontrent die Zee, zijn veel Eylanden, alle met veel volcks bewoont, waer over sekere Heeren ghebieden, den Coninck van Congo onderworpen. Het heeft sich op eenighe tijt toeghedragen, dat dese Eylanders teghens den anderen oorloch voerden in sekere schuijtkens, die gemaeckt waren uyt een tronck van een seer grooten boom, Licondo op haer sprake gheheeten¹⁾, ⁺daer af sommighe so dick zijn, dat zy niet mogen van 6. mannen omvaemt werden, hoogh ende lanck daer by, na proportie, also dat een van die grootste uytgeholet wesende, by die 200. mannen dragen mach. Dese schuyten roeyen zy met vrye riemen in die handen, varende seer snel voort, een ieghelijck eenen riem houdende, ende een boghe daer by, welcke zy int vechten van haer werpen, ende behelpen haer met den boghe. Int stieren ende wenden deser schuyten, ghebruijcken zy oock niet anders dan even dese riemen. In dese revier houden haer veelerley vreemde gedierten,⁺ insonderheyt die Crocodil, die seer groot hier gesien wort, ende op haer tale Caiman geheeten²⁾, ende het Zee-peert, ende een ander dat twee handen schijnt te hebben, ende eenen steert, op die maniere ghelijck een Flessche, 'twelck zy noemen Ambize Angulo, dat is, Meyr swijn³⁾, om dat het so vet is als een Swijn, hebbende goet smakelijck vleijsch, niet ghelijck een Visch, hoe wel het een Visch is, die niet uyt dat soet water komt: maer eet dat gras vanden Oever der Revieren, ende heeft een hooft ghelijck als een Osse, ende dusdanige⁺ vintmen die 500. ℔ ⁴⁾ wegen. De Visschers dese vanghende, zijn ghehouden den Coninck die te brenghen op lijf straffe.

Alhier comt weder eenen uythoeck, die zy heeten Capo di Padran⁵⁾, ende een weynich wyder van die reviere Lelunda⁶⁾; die uyt

+ [7 a]

1) Vermoedelijk: Adansonia digitata L.

+ Op dese Reviere maecktmen schepen uyt een hout die 200. mannen draghen konnen.

+ Crocodillen houden haer in dese revier, ooc Zeepeerden enden Meerswynen, die 500. pont swaer zijn, seer goet van smaeck.

2) Behoorende tot het geslacht Alligator.

3) Dat zijn Sirenia of zeekoeien - Manatus. Clusius gaf reeds van deze uitsluitend in water levende herbivore zoogdieren een uitvoerige beschrijving met een afbeelding, l.c. lib. VI, cap. 18. Zie ook: Beschryvinghe van America blz. 90.

+ De Verckens ghevanghen zijnde, moeten voor den Coninc gebracht worden.

4) Dat zijn Italiaansche ponden.

5) Tegenwoordig Kaap Padrao.

6) Nog heden ten dage Lilundo geheeten.

[p. 19]

een kleijn Lac comt, boven int land liggende, waer uyt meer revieren⁺ comen, insonderheyt een die Coanza heet, daer af int vervolch ghesproken sal worden. Dese riviere Lelunda, in tyden alst niet en reghent, is seer droogh, datmen die te voete mach over gaen, loopt onder aent gheberchte heen, daer op Congo die hooftstadt ghebout staet. Van hier streckt die cours na die reviere Ambrizi¹⁾, welck groot is, ende een Haven heeft, loopt ooc niet verre van die stadt Congo, nae die Zee toe. Noch wyder komt men aen een



ander Loze²⁾ gheheeten, welcke sonder haven is. Ende van hier vaertmen tot Onzo³⁾, een ander revier die een goede haven geeft, ende oorspronck heeft uyt het selfde Lac, daer die Nilus uyt comt;⁺ noch zuydelijcker volght Lemba, oock een revier, dan geen haven hebbende, noch niet schiprijck wesende. Na dese komt men aen Dande⁴⁾, een seer groote revier, daerop schepen moghen varen van

+ De Revier Lelunda, daer de hooftstadt Congo ghebout is.

1) Dat is de tegenwoordige M'Bridje, aan wier monding de havenplaats Ambrizette ligt.

2) De tegenwoordige rivier genaamd Lodje, aan wier monding Oporto do Ambriz ligt, de hoofdplaats van het landschap Ambriz.

3) Pigafetta schrijft Ozoni-rivier; hier wordt bedoeld de tegenwoordige Honsorivier met de havenplaats Mossoelo.

+ Op de Revier Dande moghen schepen varen van 100. vaten.

4) Deze rivier heeft thans nog denzelfden naam.

[p. 20]

100. vaten. Wt dese reviere loopt een arm zuydelijcker op, Bengo¹⁾ genoemt, makende met Coanza²⁾ (een ander seer groote revier) het Eyland Loanda, beyde water stroomen te samen loopende, uytvoeren veel sandts ende slijms, die 't Eylandt vergrooten. Bengo is een groote stroom ofte Revier, die men wel 25. Italiaensche mylen mach opvaren, dat zijn ontrent 5. onser duytsche mylen. Soo leyt dan tusschen beyde dese voorsz. rivieren, het vertreffelijck Eyland Loanda, met zijn haven, die name van 't Eylandt verkrijghende, ende wordt ooc Loanda geheeten³⁾, 'twelck te seggen is, even oft plat landt, sonder gheberchte.⁺

⁺Dit Eylandt⁴⁾ is ontrent 4. mylen lanck, ende weyniger als een vierendeel eender myle breet, ende op sommighe plaetsen niet meerder als eender boghen schoot, in't welcke dit seer te verwonderen staet, dat gravende op 't landt twee ofte drie palmen diep, als die Zee vol is, ende op het hooghste, datmen alsdan soet ende drinckbaer water vint, ende die Zee leegh zijnde, ende dan gravende, ist selvige soul ende brack⁵⁾.

Op dit Eyland Loanda worden gevisschet die schulpkens, die ⁺men int gantsche Coninckrijck van Congo, ende ander omliggende deelen, in plaetse van ghelt gebruijckt ende uytgheeft, welcke visscherye op dese maniere gheschiet: Daer zijn sekere Vrouwen die aen den Oever des Meers haer een weynich in die Zee begheven, ende scheppen eenighe korven op met sandt; Deze ghevult zijnde, brenghen zy die te lande, ende wasschen het sandt van die schulpkens ofte hoornkens⁶⁾, die seer kleijn zijn ende veelderley, ⁺doch by haer meest tweederley, sommige mannekens, andere wijfkens gheheeten, welcke die schoonste zijn int aensien van glants ende verwe. Ende oft wel dusdanighe hoornkens op vele stranden van Congo ghevonden werden, so zijn doch dese van Loanda die weertste ende schoonste, ende die alleen gheacht werden, zijn seer

1) Pigafetta schrijft Begno; deze rivier heet thans nog Bengo.

2) De tegenwoordige Kwanza-rivier.

3) São Paulo de Loanda, de tegenwoordige hoofdplaats van de Portugeesche kolonie Angola, welke stad in 1596 gesticht werd.

+ [7 b]

+ Opt Eyland Loanda gravende 2. oft 3. palmen diep, als de Zee vol is hebt ghy soet water, ende leech water zynde ist brack.

4) Het vroegere eiland Loanda bestaat niet meer want het kanaal dat het van de kust scheidde is thans volkomen aangevuld.

5) Pigafetta schrijft in verband met deze merkwaardigheid: ‘cosa che nell isola di Cadis ancora in Spagna per testimonio di Strabone accadeva.’ Hier wordt waarschijnlijk bedoeld hetgeen Strabo in zijn IIIde boek, blz. 172 (cap. V, § 6 en 7) mededeelt over een bron die bij de Hercules-tempel te Gades (= Cadix) volgens Polybius zou voorkomen, welk bericht bij Strabo door Posidonius wordt gecritiseerd.

+ Opt Eyland Loanda worden ghevist die schulpkens die in al dit rijck voor gelt wert uytghegheven.

6) Hier worden vrijwel zeker de schalen van de Porceleinslak (Cypraea) bedoeld. Vergelijk Brun, ed. Naber blz. 22 noot 1.

+ Hoe dese Horenkens ghevist worden.

[p. 21]

subtijl blinckende, ende asverwich, andere sorteringe van coleuren zijn van geender prijs. Voor dusdanighe hoornkens, koopt men⁺ aldaer alle dingen, ja selfs Gout ende Silver, ende alle victualie, waer uyt te aenmercken staet, datmen niet alleene int Coninckrijck van Congo, ende naestliggende landen: maer oock in andere plaetsen van Aphrica, ende int rijck van China, ende sommighe deelen van Indien, andere materien van gelt ghebruijckt heeft, als by ons ghebruijckelijcken is, van Gout, Silver ofte Coper, ofte eenige vermenginghe van desen: want in Ethiopien gheven zy Peper uyt voor gelt, ende int Coninckrijck van Tombuto ontrent die Revier⁺ Niger, Zee Hoornkens ende Porcelleten¹⁾, als ooc in China ende Bengala, also dat door die geheele werelt het Metael niet in sulcker weerdicheyt is, gelijck in Europa, ende andere omligghende plaetsen²⁾. Op dit Eylandt zijn 7. oft 8. dorpkens, gheheeten nae die tale der landen Libata, waer af het voornaemste genoemt wort die Heylighe Gheest, in 't welcke die Gouverneur resideert, van Congo⁺ ghesonden wesende, die aldaer het recht verwaert ende op het visschen deser Slacken-huijskens ofte Zee-hoornkens acht neemt: Hier houden ooc veelerley beesten, Geyten ende wilde Swynen, want die tamme wildt gheworden zijn, ende haer nu in die bosschagien onderhouden. Oock groeyt alhier eenen grooten ende wonderen boom, gheheeten Ensanda, altoos groen wesende, van⁺ seer vreemde duechden, namentlijcken door zijn tacken die hoogh op wassende, nederwaert werpen sekere dunne draeykens, die welcke rakende op die aerde, wortelen voorts brenghen, waer uyt andere planten ofte boomen voorts spruyten: seer overvloedich vermenichfuldighende³⁾. Onder die eerste rinde ofte bast deser boomen, groeyt een sekere sorteringhe van Linnen, 'twelck gheklopt ende ghereynight zijnde int breede ende lenghte uyt ghetrocken wert, ende van dit Linnen kleeden zy haer ghemeene ende arme luyden⁴⁾.

+ Voor dese Hoornkens cooptmen victualie ende alle dingen, oock Gout ende Silver.

+ Nerghens is het Gout en Silver in sulken weerden als in Europa.

1) Die naam staat weer in verband met de porceleinachtige Cypraea-schalen.

2) Zoo is o.a. bekend dat vroeger in de kustlanden van de Golf van Guinee de kolanoot het meest gangbare betaalmiddel was. De zg. ‘Kaurischalen’ van Cypraea moneta L. zijn van oudsher een zeer gewild ruil- en betaalmiddel geweest. Nog op de laatste expeditie door Nederlandsch Nieuw-Guinea onder leiding van den heer Kremer zijn die als zoodanig hoofdzakelijk gebruikt geworden.

+ De Gouverneur neemt wel acht opt visschen deser schelpen.

+ Eenen boom die in veel stammen hem uytbreydet, en al voortwast, is onder den bast vlas daermen Linnen van maeckt.

3) Clusius schrijft: ‘In Loanda insula, ad ostia fluminis Coanza, Regni Congo partem perluentis sita, nascitur arbor Enzanda, ab incolis nuncupata, etc.’ lib. I, p. 4. Met dezen boom is bedoeld een Ficus-soort, die aan zijn takken luchtwortels vormt.

4) Vele Ficus-soorten hebben onder hun schors een vezelige bast, waarvan primitieve kleedingstukken gemaakt kunnen worden.

[p. 22]

⁺Op dit Eylandt ghebruijcken zy oock schepen gemaect van Palm, ofte Indiaensche Note boom¹⁾, die borders te samen gevoecht op de maniere als die Portugeesche Bercken, die met seylen ende⁺ riemen voorts gaen, ende met dese visschen zy in alle revieren daer ontrent, die seer rijck van visch zijn; oock varen zy daer mede nae 't vaste landt. Op die zyde, welcke daer streckt nae't landt, wassen in sekere diepten boomen, aan die wortelen dalende het ⁺water van die Zee²⁾, alwaer Oesters groeyen een handt groot wesende, seer goet om te eeten, ende wel bekent van dat volck, die sodanighe noemen Ambiziamatare, 'twelck te seggen is, Visch van steenen. Dit Eylandt op het alder nauste is nae by 't vaste landt, ende de Canael werdt menichmael van dat volck overgeswommen, ende in dese engte sietmen sekere Eylandekens, die ten tyden als die Zee hoogh is, bedeckt zijn met water, ende ten tyden boven water. Ondect wesende, vintmen aen die wortelen des booms, die voorgenoemde Oesters. Nae by dit Eyland aen die buytenste zyde, swemmen ontallijcke veel Walvisschen³⁾, die swart schynen ⁺te wesen, ende vechten tegens een, malcanderen doodende, welcke van die Swarten ghevischt wesende, branden daer Traen uyt, met dit ende met Peck die schepen versorghende. Die voorsz. haven heeft haren mont nae't noorden, wijt ontrent zijnde een halve Italiaensche mijl, daer seer groote diepte is, ende ⁺recht tegens over aent vaste land, is dat dorp geheeten S. Paulus⁴⁾, niet vast ofte gefortifieert wesende, bewoont vande Portugesen, die aldaer gevuert zijn met Wijf ende Kinderen uyt Portugael. Dese geheel Canael is seer vischrijck, insonderheyt van Sardijns ende Enchioues⁵⁾, die welcke in winters tyden alsoo veel daer zijn, dat zy van selfs opt landt springen, als ooc veelderley andere goede visschen, Tongen, Stueren, Barbelen, groote Kreeften, die ⁺seer gesont ende overvloedich daer zijn, dat het meeste volck hem daer mede gheneert.

+ Maken schepen van hout van Indiaensche Noteboomen.

1) Pigafetta schrijft hier over ‘di palma’; Paludanus verduidelijkt dit nader door ze met den Indiaanschen Notenboom (Cocos nucifera L.) te identificeeren, terwijl Martijn Everart ze voor Dadelboomen (Phoenix dactylifera L.) houdt.

+ [8 a]

+ Oesters wassen onder de wortels vande boomen, aen den Oever staende.

2) Hier worden bedoeld Mangrove-boomen (Rhizophoreae). Pigafetta vermeldt daar nog bij, dat de schors van die boomen gebruikt wordt om er ossenhuiden mede te bereiden.

3) Pigafetta schrijft dat de walvisschen hier nooit amber in zich hebben, waaruit volgt dat bet geen Potvisschen zijn geweest.

+ Vechten der Walvisschen maken dat de Indianen Traen krygen.

+ Op't Dorp S. Paulus woonen Portugesen, die daer gecomen zijn met Wijf en kinderen.

4) Dat is de tegenwoordige hoofdstad São Paulo de Loanda.

5) D.i. ansjovis.

+ Overvloet van Visch.

[p. 23]

Van Loanda noch wyder varende, comt men aen die Revier Coanza, welcke revier met Bengo een ander voorghenoemt, het⁺ Eylandt Loanda maken. So heeft dan Coanza oock haren oorspronck uyt een kleijn Lack, 'twelck een revier maeckt, die daer vloeyt uyt het selfde groote Lack, daer uyt die Nilus, ende meer andere revieren haer beginsel hebben, welck Lack in dese Caerte⁺ geheeten wort Zaire ende Zembre, van den ouden Tritonis Lanis, om dat hier in (so men seyt) Zee-goden ende Meerminnen ghevonden werden.

Comende weder tot die Reviere Coanza, is die selvighe int invaren ontrent een halve mijl breedt, ende men mach teghens stroom op met kleijne schuijtkens varen, ontrent 20. onser mylen, dan heeft gheen bysondere haven. Hier ontrent begint het Coninckrijck⁺ van Angola¹⁾, 'twelck wel eertijts oock ghehoort heeft onder het gebiet des Conings van Congo, dan voor weynich jaren, door een seker Gouverneur daer van afgebracht, ende een bysondere heerschappie gheworden, die hem hout voor vrient, ende niet⁺ voor onderdaen ofte Vasal des Coninghs van Congo, schickt hem nochtans ten tyden eenighe giften, op de maniere als schattinghe.

Van Coanza volcht een uythoeck, genoemt Capo Ledo²⁾, om die welcke ghepasseert zijnde, comt men noch aen sommige andere Revieren. Die eerste diemen beseylt, wort Songa geheeten³⁾, diemen⁺ ontrent 25. Italiaensche, ofte 5. duytsche mylen mach opvaren; Die ander Bengleli⁴⁾, al waer nu eender van die onderdanen⁺ des Conincks van Angola het commandement ofte ghebiet heeft, ⁺ten lesten comt men aen een middelbare haven van groot goet, ende bequaem voor allerley schepen, gheheeten den inhoeck der⁺ Koyen, van sommighe den Oever der Koyen⁵⁾, om dat aldaer groote menichte van Koeyen weyden, wesende plat landt, vruchtbaer van Gras ende allerley victualie, ende men heeft hier oock openbaerlijcken op eenighe tijt te koope ghevonden eenigerley metalen, ende insonderheyt Silver, als Lopez ende Pigafetta zijn over-

+ Het Eylandt Loanda.

+ Int Lac Zaire oft Zembre houden haer veel Meremans ende Meerminnen.

+ Hier begint dat Coninckrijck Angola.

1) Tegenwoordig de Portugeesche kolonie Angola bij de Congo-rivier. Voor de afleiding van den naam Angola, zie Ruiters, ed. Naber blz. XLVI regel 2.

+ Angola pleech onderdanich te zijn den Coninck van Congo, noch geven zy hem giften.

2) Nog heden ten dage heeft die kaap dien zelfden naam.

3) Deze rivier heet thans Longa; misschien een drukfout bij Pigafetta, want in zijn tekst staat Songa, doch op zijn kaart Rio Longa.

+ De Reviere Songa.

4) Waarschijnlijk de tegenwoordige Koevo-rivier, aan wier monding de plaats Oud-Benguela ligt. Bengleli zal wel een drukfout zijn voor Benguela.

+ De Reviere Bengleli.

+ [8 b]

+ Een haven die gheheeten is de haven vande Koyen, om datter sulcke menichte van Koeyen zijn.

5) Baia das Vacas: baaider Koeien.

[p. 24]

setter betuyghen, waer uyt dit ten meesten genomen is. Ende dus ⁺verre plach te strecken die Custe langhs het groote ende machtighe Coninckrijck van Congo, al waer die meeste vaert ende handelinghe der Portugesen int beginsel der ontdeckinge gheweest is, ende vangt aen 4½. graden, aen die Zuydt zyde van den AEquinoctiael, vervolgende tot op die hoochte van 13. graden, welcke maken 630. Italiaensche mylen, ende 126. duytsche, 5. mylen voor een gerekent. Ende oft wel dit landt, ghelijck oock alle andere provintien vierderley⁺ zyden ofte grentsen heeft, oost, west, zuyen ende noorden, soo sal dit ghenoech wesen, dat beschreven is die west zyde deses Coninckrijcks, soo verre het streckt langhs die Zee Custe, dienstelijcken tot die Aphricanische ende Indische navigatie¹⁾: Hier by sal ick noch voeghen eenighe discourssen. Dit Coninckrijck ende dese vruchtbaerheyt beter ontdeckende, soo staet dan te mercken ⁺dat het gheheele rijck van Congo, afghedeelt wort in ses voornaemste Provintien, die gheheeten worden Bamba, Sogno, Sundi, Pango, Batta ende Pemba²⁾.

Bamba is die grootste ende die rijckste, strect langhs die Zee custe, van die Revier Ambrisi tot die revier Coanza toe, hebbende ⁺onder haer veel Heeren; Dese namen niet noodich te verhalen, worden alle geheeten Mani, dat is Heere, als Mani Bamba, Heer van Bamba, Mani Loanda, Mani Coanza, Heer van Loanda, Heer van Coanza. Dese provintie van Bamba is de sleutel, het schilt ⁺ende die bescherminge van 't geheel Coninckrijck Congo, daer uyt alle ghewelt ende tegenstant den vyanden geschiet; want zy wederstaen alle rebellen van die omliggende plaetsen; Hebben dapper volck, die alletijt inde wapenen zijn, den Coninck in allen ⁺swaricheden ende rebellen hulpe bewysende. In tijdt van noot, mach hy alleen uyt dese eenige provintie by die 400000. wel gewapende mannen (verstaet nae die maniere des landts) opbrenghen.

De voornaemste Stadt van dese provintie light in een even velt, 'twelck hem streckt tusschen die Reviere Loze ende Ambrisi, ende is gheheeten Panza, 'twelck een ghemeene name is van alle steden,

+ De custe van Angola strecken vanden 4. en half graet, tot den 13. graet.

+ Dese beschryvinghe is dienstelijck tot die Aphricaensche ende Indische Zeevaert.

1) Tot hiertoe cap. IV van Pigafetta, die zooals ik heb opgemerkt de reis langs Afrika's Westkust in tegenovergestelde richting als Paludanus beschreven heeft, vandaar dat de oorspronkelijke tekst met dit slot aanvangt.

+ Het Conincrijc van Congo is ghedeelt in diversche provintien.

2) Paludanus heeft cap. V, VI en VII uit Pigafetta's boek geheel en al overgeslagen, ook de inleiding van cap. VIII, zoodat zijn verhaal hier vervolgd wordt, met: de provincien van het koninkrijk van Congo, waarvan de beschrijvingen in vergelijk met den oorspronkelijken tekst zéér verkort zijn.

+ De Heeren in Congo heeten Mani Bamba Mani Loanda, etc.

+ Bamba is de beschermer vant heele Coninckrijck Congo.

+ De provintie Bamba kan opbrenghen 4. hondert duysent ghewapende mannen nae de maniere des landts.

[p. 25]

al waer die Gouverneur woont: light van die Zee ontrent 100.⁺ Italiaensche mylen, 'twelck 20. vande onse zijn.

In dese provintie heeft oorspronck het geberchte, inde welcke Mynen zijn van Silver, ende allerley andere Metalen: streckende nae't Coninckrijck van Angola, seer rijck zijnde, om datmen oock aen die Zee-strandt vindt die Slecken huijskens, die haer dienen⁺ voor gelt, so is oock hier die grootste coopmanschap van Slaven, ghebracht zijnde van Angola, welcke die Portugesen alle iaers in groote menichte tot duysenden toe aldaer koopen, ende die vervueren in differente landen, om aldaer te vercoopen.⁺

Het volck van dit landt zijn dapper in wapenen, dragen lange ende breede gheweeren ofte rappieren, gelijck die Slavoons ende ⁺Switsers, die haer toegevuert werden van die Portugesen; Men⁺ vindt so stercke mannen aldaer, dat zy een Slave in eenen slach midden door houwen, ja eenen levenden Osse den kop af; Dat meer is, men heefter ghevonden die het vierde deel van een boote¹⁾ Wijns, weghende ontrent 325. ponden op haren arm ghedragen hebben. Beneffens dese gheweeren voeren zy oock bogen, daer op zy wel gheoeffent zijn, met langhe Bokelaers²⁾ van schorsen tsamen ghevlochten, als men by my sien mach³⁾.

In dese Provintie van Pamba⁴⁾ vintmen veelderley vreemde dieren,⁺als eerstelijcken Olyphanten⁵⁾, die men hier seer veel vindt, om die overvloet der bosschen, weyden ende stroomen die overvloedich water by brenghen, die hier seer groot zijn: want zy wassen die halve tijt haers levens, ghelijck men seyt, ende leven 150. jaren, die in Portugael ende by ons gesien zijn, zijn kleijn, om dat zy jonck, ende tot haer volcomen wasdom niet en zijn ghecomen.⁺ Dat dese beesten dus groot werden, mach men ooc afmeten uyt die grootheyt ende swaerheyt sommiger tanden, die daer van ghebracht werden: want men heefter ghevonden die 200. medicinael ponden⁶⁾, het pont van 24. loot gewegen hebben. In die tale van⁺ Congo wert een Elephants tant ghenoemt: Mene Manzao, dat is, Olyphants tant; Die jonghe Olyphanten noemen zy Moana Man-

+ De hooftstat Pansa, daer hem den Gouverneur in onthout.

+ In dese gheberchten zijn Mynen van Gout ende Silver.

+ Hier valt grooten handel van Slaven.

+ [9 a]

+ Dappere Krijghsluyden ende seer stercke mannen, zijn de inwoonders deses landts.

1) D.i. een groot vat.

2) Beukelaar oud-Hollandsche benaming voor schild; waarschijnlijk vernederlandscht van het Fransche ‘bouclier.’ (Woordenboek Ned. Taal).

3) Paludanus' ethnographische verzamelingen.

4) Dit moet natuurlijk zijn Bamba; Paludanus heeft deze drukfout van Pigafetta letterlijk overgenomen.

+ In de provintie van Pamba, zijn menichte van Olyphanten, haer leuen is 150. iaer.

5) Loxodon africanus Blumb.

+ Worden Olyphants tanden gevonden 200. pont swaer.

6) 200 med. ℔ = 75 kg.

+ Hoe die Olyphants tanden op haersprake ghenoemt werden.

[p. 26]

zo, dat is een jongsken van een Olyphant; Haer ooren zijn niet minder als een der grootste Rondassen¹⁾ die de Turcken voeren, ses spannen lanck, van ghedaente ofte forme eenes Eys, treckende na ⁺de schouderen scherp toe, ende met het kloppen der ooren ende des steerts verdryven zy die vliegen, als oock met het froncelen ofte tsamen persen des vels, die selvighe doodende; Het haer van den steert hebben zy seer dick, als kleyne biesen, swart ende glinserende, ende inden ouden veel schoonder ende stercker dan inden ⁺jonghen, oock meerder van weerden. Dese hayren werden van die volckeren ghebruijckt, tot verciersels des halses, insonderheyt de Mannen ende edele vrouwen int rijck van Angola, ende de omligghende plaetsen, die seer weert ende lief houdende om des beestes, daer zy afgenomen zyn, ende der hayren schoonheyt ende sterckheyt:⁺ want zy so sterck zijn, dat men die niet met handen breken mach. Men vint sommighe die haer leven in perijckel stellen om dese hayren te becomen, ende dat op de maniere als volght: Den Olyphant in eenighe engte comende, dat hy hem niet drayen en kan, springhen zy daer op, ofte comen van achteren met scherpe Messen ende snyden die af, die verkoopende, welcke ghevloechten werden, ofte ringhs wyse ofte anders, ende ghedraghen om den hals, om die armen ende aen die vingheren. Dusdanighe heele ⁺steerten, met die schoenen daer op zy gaen, ende veelderley ringen van dit hayr ghemaect van die Swarten, mach men by Paludanum sien²⁾. Die Ouden hebben gheen goede kennisse van die Olyphanten ghehadt, indien dat zy schryven dat zy haer niet konsten buyghen ende dat zy moesten aen boomen rusten, waer door zy stelden ⁺datmen die vingh, dan die experientie van ons volck, als oock hier te voren van die Portugesen, hebben die sake veel anders bevonden, hare beenen met juncturen³⁾, haer konnende buygen, haer twee beenen opheffende aen boomen, om het loof daer af te eeten, ende na het leeghe water te bucken, ende daer uyt te drincken ghelijck men sulcke juncturen ende het ghebeente daer by sien mach by my⁴⁾; Wat veerder belanght die beschryuinghe vanden⁺ Olyphant, dewijl veel autheuren sodanich beschreuen hebben, achte het niet nootwendich breeder hier te verhalen⁵⁾. Noch so zijn

1) D.z. schilden.

+ Hoe de Olyphanten haer voor de Vlieghen weten te beschermen.

+ De haren van Olyphants steerten in grooter waerden gehouden.

+ Een hayr uyt haren steert kanmen met handen niet breken, en om die te kryghen stellen zy haer in perijckel haers leuens.

+ Dit ciraet van Olyphants steerten canmen by D. Paludanus sien.

2) Paludanus' ethnographische verzamelingen.

+ Valsch is de opinie vanden Ouden, dat de Olyphanten haer niet connen buygen.

3) D.z. gewrichten.

4) Paludanus' naturaliën-kabinet.

+ [9 b]

5) Zie bij de Marees, ed. Naber, cap. 32. (blz. 141).

[p. 27]

in dese Prouintie veel Tiger¹⁾ dieren, van ghelijcke forme ende gedaente⁺ als die ten tyden in dese landen gesien werden. Het vertelt Lopez van dese beesten een wonderbaerlijcke maniere, ende is, dat zy nemmermeer sullen aenvallen witte menschen, maer wel⁺ die swarte, ende ligghende by een te slapen witte ende swarte, sullen zy die swarten dooden ende eeten, ende die witten onbeschadicht laten; In honghers noot nemen zy die beesten (sonder vreese van die huysen) wech, wel verstaende int velt gheen ghedierte vindende: want zy gheenderley soorte van dieren sparen, werden ghenoemt in die tale van Congo, Engoi, zijn wreede beesten⁺ ghelijck die Leew, dan anders van hayr ende gepleckt, werden gevangen met vergift, sulcks in vleijs verbergende, ofte in stricken ofte met pylen ofte Roers geschoten. Men hout aldaer die knevelen⁺ van den Tiger voor een boos ende schadelijck vergift, daer af ghegheten wesende, een rasende doot volcht, waer door zy oock vanden Coninck ghestraft werden, die het vel brenghen sonder die knevels. Dese selue provintie brenght oock voort een ander ghedierte Zebra²⁾ gheheeten, in allen ghelijck een Muijl, alleen daer in uytgesondert, dat het voort teelt, 'twelck die Muijl niet en doet; Dit beest is seer vreemt van hayr: want is van die rugghe graet af tot die buijck toe al gestreept, met dryderley verwe, swart, wit, ende doncker root, die strepen ofte lysten met proportie vervolghende, ende ontrent 3. vingheren breet wesende, ghelijck sulcken figuer ghestelt is int Boeck tot Roomen ghedruckt,⁺ datmen daer af sien ende lesen mach³⁾. Dese beesten, om dat zy alle jaers voorts teelen, zijnder seer veel, ende alle wilt, ende bouen maten snel int loopen, also dat die Portugesen hier af een spreecwoort hebben: soo snel als een Zebra, willende daermede beduyden die uytterste snellicheyt; Tam ghemaect wesende, souden seer wel dienen in plaetse van Peerden, om te loopen ende te trecken; oock inde oorloch ende andere nootwendighe saken, also dat hier uyt kennelijck is die versorgher der natueren, die alle landen versorcht⁺ heeft met nootwendicheyt, soo van beesten als andere dingen, ende victualie der selver: Maer de wijl int gheheel Coninckrijck van Congo gheen Peerden en zijn, ende oock niet en

1) De echte tijger komt uitsluitend in Azië voor; hier wordt bedoeld de panter of luipaard (Felis pardus L.).

+ Wonderlicke vertellinghen van Tiger dieren.

+ Dat zy gheen witte menschen, maer wel swarten aenvallen te verschueren.

+ De Tiger dieren heeten zy Engoy.

+ De knevelen vande Tiger dieren is een boos fenijn, daerom verboden de vellen int openbaer te brenghen sonder de knevels.

2) D.i. Hippotigris zebra L.

+ Worden in Congo Muylen gheuonden van grooter snelheyt, also dat de Italianen een spreeckwoort daer van hebben.

3) Hier verwijst Paludanus naar de oorspronkelijke Italiaansche uitgave van Pigafetta, waar een plaat van een zebra in voorkomt. Ook in de Holl. vertaling van Martijn Everart is die afbeelding overgenomen.

+ Dat Godt elck landt tot haer onderhout van als gheeft.

[p. 28]

⁺weten te gebruycken, die Ossen¹⁾ die daer veel zijn, veel min weten dese beesten tam te maken, om sadels daer op te leggen, ende met toomen te regieren, so ghebruijcken zy in plaetse der beesten, dienst van menschen, die daer op afgericht zijn, ende op hoecken vande straten haer houden, d'andere op veelderley manieren te draghen, ofte in sekere Velt-kutsen²⁾ liggende (gelijc die Indianen in die Palankijns) ofte op stoelen sittende, als men sien mach in de conterfeytsels int selfde boeck tot Roomen gedruct³⁾. Daeromme



die snel begheert voort te wesen in dese landen, ghelijck by ons op die post, die neemt veel Slauen, ende verwisselt die partyen als ⁺zy moede zijn, mach alsoo seer haestich zijn reyse volbrenghen. Men vint noch veelderley andere beesten, daer sommige van die groote eender Osse, sommighe kleijnder, die zy Empalanga heeten; Veel Wilde Buffelen, Wolven die seer nauwe riecken, ende

+ In plaetse van Peerden ende ander last draghende beesten, ghebruijckt men hier de menschen.

1) Hier wordt waarschijnlijk bedoeld het wilde rund (Bos brachycerus Ow.)

2) D.z. hangmatten; Pigafetta geeft daarvan afbeeldingen, waarvan er hier een is gereproduceerd.

3) Hier naast ziet men dat soort van draagstoel ook uit Pigafetta overgenomen.

+ Een beest Emplanga oock Buffelen ende Wolven.

[p. 29]

wonder beminnen die Olye, die zy uyt den Palmboom trecken¹⁾.⁺ Vossen, Herten²⁾, Hinden, Geyten, Conynen, Hasen³⁾ in seer groote ⁺menichte: want zy werden niet ghejaecht noch ghedoodet. Men vint oock alhier veel Zivet-catten⁴⁾, die zy tam maken, om die Zivette daer af te nemen, hebbende groote lust aen den rueck.

Slangen ende Aderen zijnder van vreemde ghedaenten by die⁺ onse te ghelijcken, ende seer groot: want men vinter die 25. palmen lanc zijn ende 5. breet: den buijck ende de mont soo groot



hebbende, dat zy konnen verslinden een Harte, ofte een ander⁺ ghedierte van die groote: weyden op 't landt ende bergen ende

1) De eigenlijke wolf (Canis lupus L.) komt evenmin als de echte vos (Canis vulpes L.) in Afrika voor; daarentegen wel de jakhals (Canis aureus L.) die hier misschien bedoeld kan zijn. Verder nog verschillende soorten van hyaena's. In de Holl. vertaling van Martijn Everart komt een plaat voor, waarop een curieuse voorstelling is afgebeeld van een zg. wolf met een vaatje palmolie op zijn rug.

+ Vossen, Herten, Hinden, Geyten, Conynen, Hasen in groote menichte.

2) Herten (en hinden) komen in Afrika niet voor, wel antilopen.

3) Wat hazen betreft, zie aant. bij de Marees ed. Naber blz. 136 noot 1, konijnen komen echter in Afrika niet voor.

+ [10 a]

4) De meest voorkomende soorten van civet-katten zijn: Viverra civetta Schreb. en V. genettoides.

+ Oorsake waerom datse de Ci vet-catte vanghen.

+ Slanghen die 25. palmen lanck zijn.

[p. 30]

int water, ghebruijcken beyde elementen. Dese beesten haren ⁺buijck vol ghegheten hebbende, blyven dickwils ligghen als droncken ende slapende, ende worden alsdan ghedoodet, ende van dat volck ghegeten, achtende dit vleijsch beter als wy Hoenderen doen moghen. Daer zijn seer veel vergifte Adderen, die den menschen bytende, in 24. uren dooden. Noch zijnder sekere andere beesten, van die groote eenes Rams, op de manier als Draken, die ⁺vloghelen ende eenen steert hebben, met eenen langen beck, daer in veel regelen van tanden, eeten raw vleysch, zijn van verwe blau ende groen, ende met een geschildert vel, ende twee voeten; Dese ⁺worden van sommighe Swarten aenghebeden. Noch vindtmen aldaer vele Cameleonten¹⁾, zijn van die groote als een Haghedisse, met een hooge rugge, ende vier voeten, veranderen hare verwen, etc.

⁺Belangende de ghevogelte, zijnder oock in groote menichte, insonderheyt Indiaensche Hennen, Pauwen²⁾, Gansen, Endtvogels, wilde ende tamme Patrysen, Fasanen, Duyven, Tortelduyven seer ⁺abondant, als oock Adlers, Valcken, Sperwers, Pellicanen, ende dierghelijcke. Behalven die voorghenoemde, zijnder ooc veel Papegayen, groene ende grauwe: seer schoone roode voghelen, Fiamenghi³⁾ gheheeten, ontallijcke soorte van kleijn ghevogelte, niet minder lieflijck van ghesanck, als eenige Canary vogelkens moghen wesen.

⁺Die tweede provintie van Congo, Songo⁴⁾ ghenaemt, light ontrent die Reviere Zaire ende Loango, strect tot die Reviere Ambrisi, nae't noorden, op 7½. graden, ende endight aen die roode Steenrotsen, die welcke ligghen op die bepalinghe van 't Coninckrijck Loango. Int midden van dese Provintie is een stadt Songo⁴⁾ gheheeten, alwaer die Gouverneur woont: daer af die Provintie oock ⁺haren name heeft. In dit landtschap zijn veel Olyphanten, waeromme hier grooten handel is int verwisselen der tanden teghens Yser. Oock zijn hier veelderley Apen ende Meerkatten, groote ende kleyne, van menigherley sorteringhe, daer onder sommighe seer vriendelijck ende lieffelijck zijn, dryven veelderley tijtcortinghen,⁺ ende doen alles na wat menschen voor doen. Men maeckt oock in dese Provintie veelderley Lijnwaet van die Indianische Palm boom, daer zy grooten handel mede dryven. Van dusdanighe

+ Door wat middel dees Slangen gevangen werden, ende daer nae tot spijs ghebruijckt.

+ Aderen die de menschen in 24. uren dooden.

+ Ghedaen te van Draken die sommighe Swarten aen bidden.

1) D.z. kameleons.

+ Natuer ende ghedaente van den Cameleon.

2) Zie blz. 4 noot 2.

+ Verscheyden soorten van water ende landt vogels.

3) D.z. flamingo's.

+ Op wat hooghde Songo, de tweede provincie van Congo leyt.

4) Songo, Songo. Verm. corrupties van S. Antonio. Zie T. Lewis, The old Kingdom, of Kongo, Geogr. Journal XXXI, 1908, p. 589 vlg.

4) Songo, Songo. Verm. corrupties van S. Antonio. Zie T. Lewis, The old Kingdom, of Kongo, Geogr. Journal XXXI, 1908, p. 589 vlg.

+ Veel Olyphanten, Apen, Meerkatten van veel soorten.

+ Lijnwaet van Indische Palmboomen.

[p. 31]

sorteringhen machmen veelderley by my sien¹⁾. Zy zijn rijck van Koyen, ende van andere voorghenoemde beesten.

Belangende haer gheloove, zijn Heydenen, ende aenbidden⁺ wat haer ghelieft, houdende die Sonne als die Man, voor den grootsten God, ende die Mane als die vrouwe voor den tweeden. Haer kleedinghe is ghelijck die van Congo, voeren oorloch met haer nabueren, die van Anzicana.

Sundi die derde Provintie is die eerste, ende een beleeninghe des⁺ Conincks, waeromme dese alletijt geregiert wert van des Coninghs ⁺eerst gheboren Soon, ofte van Princen des bloets, die in die regieringhe volghen sullen; light ontrent die stadt Congo, van die Portugesen S. Salvator gheheeten, ende strect van daer ontrent 40. Italiaensche mylen, ofte 8. duytsche mylen, tot aen die Reviere Zaire toe.

Die volckeren deses Landts, als oock die van Pango, handelen⁺ veel met Sout ende gecoluert Lijnwaet uyt Indien ende Portugal ghebracht, voor haer gelt schelpkens gebruijckende: Zy ontfangen voor dese Waren Linnen vander Palm boom, Olyphants tanden, Zabelen, Marteren, ende eenige banden ofte gordelen van die selvighe Palmbooms bladeren gemaeckt, seer weert gehouden in⁺ die landen: gelijckmen sodanige ooc by my sien mach²⁾. Het wast in dese Provintie veel Christaels³⁾, ende veelerley soorte van Metalen, doch so beminnen zy boven allen het Yser, segghende dat andere Metalen niet nut ofte profytelijck zijn: want uyt het Yser maken⁺ zy Messen, Swaerden ende wapenen, ende dierghelijcke instrumenten, nootwendich tot onderhoudinghe der menschelijcken⁺ natueren.

Pango, die vierde Provintie, is in vorighe tyden een vry Coninckrijck gheweest, zijns selfs regieringhe houdende, streckt nae't⁺ noorden aen Sundi, nae 't Zuyen aen Batta, nae 't westen aent landtschap van Congo, ende nae 't Oosten aen die gheberchte van⁺ die Sonne. Die voornaemste stadt heet ooc Pango, leyt op die west zyde van de Reviere Barbela, die oorspronck neemt uyt⁺ het groote Lack, daer uyt die Nilus vloeyt. Haren handel is eenderley met die van Sundi.

Batta, dat 5. landschap grenst nae't noorden aen Pango, ende⁺ nae't oosten aen de Revier Barbela, ende streckt voorts aen die

1) Paludanus ethnographische verzamelingen.

+ Cleedingh, manieren ende religie van die van Songo.

+ De derde provintie Sundi, oorsaec waerom dees van des Conincx eerste Soon gheregeert wert.

+ [10 b]

+ Waerme dat haer meeste handelingh is, ende wat gelt zy gebruijcken.

+ By D. Pal. zijn verscheyden waren van Sundi te sien.

2) Ibidem.

3) Sierras de Christal, zie kaartje op blz. 19.

+ Veel Christal ende Metael.

+ Waerom dat zy het Yser beminnen.

+ Beschryvinge van Pango.

+ Gelegentheyt van Pango.

+ Handel van die van Pango.

+ Gelegentheyt van Batta.

[p. 32]

gheberchten der Sonne, ende aen die voet van die Salpeeters bergen¹⁾, ende nae't Zuyden van 't selfde geberchte, voecht hem aen Barbela, tot die verbernde bergh toe. Die voornaemste stadt wort ⁺ooc Batta geheeten, al waer die Gouverneur woont, den welcken toeghelaten werden Busschutten, ende dat om oorsake, dewyle oost op, over die gheberchten van die Sonne, ende van Salpeter ⁺aen die oost ende west zyde van die Revier Nilus woonachtich is eenigerley volck, Giaquas geheeten van die van Congo, ende in haer eygen land Agag²⁾, seer wreedt en strijtbaer, gheneycht om wapenen te handelen, ende rooverye te dryven, van welcke dagelijcksche⁺ invallingen gheschieden in die naest liggende landen, ende ten tyden oock in Batta, daeromme het dan noot is, dat zy gerust ende op haer wacht staen om haer te beschermen.

⁺Dese provintie mach opbrengen 70. oft 80. duysent wel ghewapende mannen, ende alhier van daen brenght men vele Zabelen ende Fluynen, hebben eenderley handel, ghelijck die van Pango ende Sundi.

⁺In Pemba, wesende die seste Provintie, ligt de Hooftstadt van Congo, eertijts Banza³⁾ gheheeten, dat is 't Hof, ende nu van de Portugesen Sant Salvador, light op een gheberchte, 'tlandwaert ⁺in, verre van die Zee, 150. Italiaensche mylen, zijn 30. onsere. Dit gheberchte is groot ende hooch, ende meest steen, die nochtans Yser gheeft, ontrent 2. onser mylen int ronde hebbende al bebout ⁺met vele dorpen ende huysen, bewoont met meer dan 100. duysent menschen⁴⁾.

Het aertrijck deser bergen is seer vruchtbaer, door de versche lucht die seer claer ende ghesont is; Geeft oock veel goet waters, ⁺den menschen nimmermeer schade ghevende, is rijck van gras ende allerley beesten; van vruchtbare boomen, die altoos groen⁺ zijn, overvloedich van allerley soorte van Greynen, diemen in die ⁺landen ghebruijckt, insonderheyt van eenderley specie, die zy Luco heeten, ende voor het voornaemst ende beste Greijn⁵⁾ houden,

1) Sierras de sal nitre, zie kaartje op blz 19.

+ Die voornaemste stadt in Batta.

+ Oorsaeck waerom hier Buschieters woonen moghen.

2) Giaquas (of Jagas) wie deze waren, zie Brun, ed. Naber blz. 23 noot 2.

+ Wat volck de Giaquas zijn, haer natuer en ghebruijck.

+ Batta kan 70. duysent ghewapende mannen op brenghen.

+ Beschryvinghe van Pemba ende Banza.

3) Banza, de hoofdstad van Congo aan de rivier Matadi, enz. zie de kaart achter in Nabers editie van Ruiters en Brun zoomede den tekst. (Banza = Ambassi = Mbazi a Ekongo = S. Salvador).

+ Banza sietmen 150. Italiaensche mylen inde Zee.

+ Van hoe veel menschen Bansa bewoont wordt.

4) Hiermede eindigt cap. XIII en tegelijk het Eerste Boek van Pigafetta, om in het volgende verder te gaan met cap. I van het Tweede Boek.

+ Rijck van Gras, Boomen, Beesten ende Greynen.

+ [11 a]

+ Luco het beste ende profytelijcste Greijn.

5) Hier spreekt Paludanus van ‘greyn’ in de beteekenis van graan en niet van peper. Thans wordt bedoeld de gewone Sorgho of Kafferkoren (Sorghum vulgare Pers.)

[p. 33]

als wy Terwe, doch is kleijnder, ende heeft eenighe ghelijckheyt⁺ met het Mostaert saet, uytghesondert dat het wat grooter is, 'twelcke zy malen op handt muelekens, daer af zy een seer wit meel becomen, blanck, ghesont, ende seer smakelijck broodt ghevende, is van goetheyt niet minder als ons Tarwen broodt, ende dusdanich greijn is in Congo seer veel, 'twelck voor weynighe⁺ jaren daer eerst ghebracht is van die Reviere Nilus, insonderheyt van die plaetse daer die Nilus die tweede Lack vervult.

Ooc soo isser veel witte Milie ofte Gheers, ghenoemt Mazza di Congo, dat is gheseyt Greijn van Congo, ende oock abundant ofte overvloedich Maiz, dat is, Turcksche Terwe, die welcke aldaer weynich van weerden ghehouden wordt, ende van haer luyden ghenoemt⁺ Mazza Manprito, dat is greijn van Portugael, met dit mesten zy haer Verckens. Rijs isser oock overvloedich, dan van gheen weerdie: Dit landt is oock vol van veelderley onderscheydelijcke vruchtbare boomen, alsoo dat het meestendeel van 't gemeene volck, haer van die vruchten onderhouden, als Citroenen, Limoenen,⁺ ende insonderheyt seer smakelijcke Oraengie appelen, die niets te soet ofte suer, dan middelbaer zijn, ende worden sonder schade ghegheten. Bananes zijnder oock seer veel, het welcke sommighe meenen dat het vruchten zijn, die in Syrien ende Egypten⁺ Muse gheheeten werden, ende in dit boeck Indische Vygen¹⁾, zijn seer lieffelijck ende welsmakende fruyten, uyt den soeten suer, ende goet voetsel gevende. In die platte velden wassen veelderley⁺ specien van Palmboomen, als die Ihdiaensche Noten²⁾, ende die Dayen³⁾ voorts brenghen. Noch groeyter een andere soorte van Palmboome, die vorige twee specien gelijck, van die welcke zy nemen Olye, Wijn, Azijn, Fruijt ende Broot⁴⁾. Die Olye persen zy uyt die pulpe van 't fruijt, ghelijckmen doet uyt die Olyven,⁺ welcke van verwe ende substantie onse Botter ghelijck is⁵⁾, alleene wat groener, na't geele treckende, die welcke zy ghebruijcken in plaetse van Oly ende Botter, ende branden die oock in Lampen, smeeren oock hare lichamen daer mede, om die selvighe gheradt⁶⁾ te maken, in somma, is goet om te eeten in tijt van noode, ghelijckerwijs alst ons volck overcomen is, die sonder dese Olye van

+ Ghedaente van Luco.

+ Dit greijn Luco eerst van de revier Nilus gebracht.

+ Turcksche Tarwe, daer mesten zy haer Verkens mede.

+ Oraengien Limoenen, Citroenen, hier seer goet.

+ Indische Vyghen, lieflijck ende wel smakende.

1) Zie blz. 8 noot 1.

+ Indiaensche Noten Dayen, Palmboomen seer vruchtbaer.

2) D.z. cocosnoten.

3) D.z. dadels.

4) Met dezen palmboom wordt bedoeld de oliepalm - Elaeis guineensis Jacq.

+ Van dese Palmboom comt Olye, Wijn, Azijn, Fruijt ende broot.

5) Dat is de zg. palmolie.

6) D.w.z. lenig.

[p. 34]

honger hadden moeten vergaen. Dusdanighe machmen by my oock sien¹⁾, van die plaetse ghebracht, als ooc den Wijn ende den ⁺Azijn van die selvighe Palm-boom. Die wijn tappen zy boven uyt die boomen, die selvighe doorboorende, waer uyt loopt ofte druijpt een sap ghelijck Melck, wesende koel ende fris om te drincken, is ten eersten ghetapt, lieffelijck ende soet, daer na wert het suer, ende ten lesten Azijn, datment tot Salaet ghebruijcken mach: maer versch ghedroncken zijnde, drijft het die urine oftet water af, waer door dat in die landen weynich ghevonden werden, die lenden ofte blasen steen hebben; Hier oock te veel af drinckende, ⁺maeckt het droncken²⁾, ende gheeft groot voetsel. Het broodt maken zy van die Steenen deser vruchten, welcke zijn van fatsoen gelijck Amandelen; maer veel harder³⁾. In dese steenen zijn kerlen seer smakelijck om te eeten, ghesont ende goet voetsel ⁺bybrenghende, ende dese gheheele vrucht is soo wel uytwendich⁺ als inwendich groen, ende wert raw ofte gekockt gegeten. Daer zijn andere boomen die een fruijt voorts brenghen, 'twelcke zy noemen Cola⁴⁾, van die groote eender Pijn-appel, hebbende in sich andere vruchte ghelijck Castanien, in welcke zijn 4. roode ofte incarnate pitkens, die welcke zy in die mondt houden, die zuygende ende knauwende om den durst te blusschen; Dese fruyten in water ghedaen, maken dit selvige suer ende smakelijck, stercken ⁺die Mage, ende zijn boven maten goet tot een quade Lever; Andere sorteringhe van wilde Palm-boomen worden daer oock ghevonden, die veelderley eetbare vruchten voorts gheven, waer af die bladeren dienen om die Matkens te maken, die hutten te decken, korfkens ende andere nootwendicheden des huyses te vlichten, ghe-

1) Paludanus' naturaliën-kabinet.

+ Door gebruijc van desen Wijn, is niemant metten Steen quelt.

+ Waer zy Broodt van maken.

2) De voorstelling die hier gegeven wordt van het aantappen van den oliepalm en de bereiding van den palmwijn is zeer onduidelijk. Het palmsap wordt meestal verkregen uit de jonge Elaeis-bloeiwijzen (zoowel ♂ als ♀) die zich nog niet ontplooid hebben. In den dikken bloemsteel wordt dan een gat gemaakt en daarin een tuitje gestoken, waarvan het andere uiteinde in een kalebas steekt. Het op deze wijze opgevangen versche palmsap is een aangename frissche drank, die echter spoedig troebel wordt wegens de gisting der daarin aanwezige suiker. Laat men het sap verder gisten, dan ontstaat de zg. palmwijn, die bij overmatig gebruik aanleiding tot dronkenschap kan geven. Na korten tijd is de alcoholische gisting afgeloopen en begint de azijnzure gisting, die tot de bereiding van azijn leidt.

3) Dit zijn de zaden van Elaeis guineensis; binnen de steenharde schalen bevinden zich de ronde zaadkorrels - zg. palmkernen - waaruit tegenwoordig in Europa en in Amerika de zeer gewaardeerde palmkernolie wordt gewonnen als uitnemende grondstof voor de plantenboter-fabricatie.

+ De vruchten vanden boom Cola is lieflijck van smake, ende sterck de Maghe, is oock goet tot een quade Lever.

+ [11 b]

4) Cola acuminata (Pal. Beauv.) Schott et Endl.

+ D. Paludanus can veelderley sien laten van dese Palmboomen, Matten van bladen ghemaeckt.

[p. 35]

lijck men veelderley van sodanige sorteringhe by my sien mach¹⁾.

Noch so zijnder andere boomen, ghenoemt Ogheghe, die fruyten⁺ voortbrengen, van ghedaente ghelijck geele Pruymen, lieflijck van rueck ende smaeck. Van dese boomen houwen zy tacken, die zy dicht by een planten, ende aen malkanderen vast maken, gelijck men by ons van Bucken ofte Hagedoornen boomen doet, maken also schuttinghen om haer huysen, die geplantende tacken⁺ in een ghevloecht, wassende; Ooc so maken zy hier uyt galeryen ende somerhuijskens om haer daer in te beschermen voor die hitte der Sonnen. Behaluen die voorghenoemde vruchten werden aldaer noch veellerhande ghevonden, seer dienstelijck in die medecijn, ende oock om te eeten, insonderheyt Tamarinden²⁾, die uyt den⁺ sueren seer lieflijck van smaec, ende in heete cortsen wonder aengenaem zijn. Die Mooren ende Turcken over land reysende, nemen die Pulpe van Thamarinden voor haer, vermenghen die met water, drinckende sulcks tot verkoelinghe der inwendighe hitten, insonderheyt der Lever ende Nieren, oock om sachten camerganck daer af te hebben: gelijck oock Cassia Fistula³⁾, die daer abundant is,⁺ ende Cederen, Meloenen, Peponen, Concommeren, ende allerley ander aert van aertvruchten, die breeder instructie hier af begeert, die lese Odoardum Lopez, overgheset van Pigafetta, ende tot Roomen ghedruckt, daer uyt dit ten meesten deel ghenomen is.

Ende hoe wel die wooninghen in Congo kleijn ende nederigh zijn, soo en ghebreeckt het haer nochtans niet aen die materialen, insonderheyt aen den steen: want daer steens ghenoech groeyt, daermen gheheele columnen ende vierkante stucken van fyne⁺ roode Marmer uythouwen mach, dat meer is, men vinter soo groote stucken, dat men uyt een stuck een gheheele kerck soude houwen moghen. Boven die verhaelde sorteringhe van Marmer, vintmen noch berghen van Jaspis, van Porpher, ofte roode Marmer,⁺ van witte ende andere colueren, die tot Roomen gheheeten worden Marmer van Numidien, van Aphrica ende Ethiopien, daer af men veellerley columnen tot Roomen siet, ende by my eenighe klooten van dusdanighe Marmoren gheslepen, van Roomen gebracht zijn⁴⁾. Men vint ooc aldaer veelderley gekorlte steenen, onder andere so zijnder waer in seer wonderbaerlijcke Hyacinthen ghe-

1) Paludanus' naturaliën-kabinet.

+ Beschryvinge van eenen Boom Ogheghe.

+ De planten van desen boom, daer maken zy haer schuttinghen van.

2) Zie Linschoten, Itinerario, ed. Kern, Dl. I blz. 49.

+ Vele vruchten inde medecynen goet.

3) Ibidem, blz. 51.

+ Hier wast veel Cassia Fistula, Meloenen, Pompoenen, Concommeren.

+ Allerley steen in Congo.

+ Heele bergen in Congo van Jaspis, van Porphir oft roode Marmer, van witte ende ander colueren.

4) Paludanus' naturaliën-kabinet.

[p. 36]

⁺sprenckelt ligghen, die men uyt nemen mach, ende afscheyden van die ander steenen, daer in zy ghegroeyt zijn. Men mach oock van dese gheheele columnen maken Obelisquen ofte andere wercken, daer in men gespreydet soude sien blincken dese steentgiens.⁺ Noch so zijnder andere vreemde Steenen, Metael houdende, veelerley van verwen, als daer Coper, int sien groen ende blinckende: daer af men Statuen ende andere wercken, schoon van ghedaente maken mach¹⁾. So is dan niet het gebreck van materie oorsake der kleijnheyt haerder wooninghen: want noch aen steen, kalck, hout, ⁺noch aen beesten om sulcks voorts te brenghen en ontbreeckt, dan alleen aen Steen-houwers, Timmerluyden ende Metselaers, die daer gants geen en zijn, waer door zy haer behelpen met hare hutten²⁾. Hier mocht nu verhaelt werden, hoe dat dit Coninckrijck int ontdecken van Oost Indien, int jaer 1490. ende 91. gebracht is door die Portugesen tot het Christelijcke gheloove; Item, hoe ⁺schandelijcken dat naederhandt dat volck is verlaten gheworden, doen het Gout begonst te ghebreken: Ick segghe niet door afganck ofte verminderinghe des Goudts, dan dat den Coninck van Congo gheraden was van eenen Portugees selfs, die Myne niet te ontdecken:⁺ oock die quade regieringhe der Bisschoppen, Papen ende Monicken aldaer ghesonden, achterlatende: blijckt ghenoech uyt die historie van Lopez beschreven, dat zy niet die salicheyt der arme menschen: (maer veel meer die grootsheyt ende regieringhe, ende haer onmatighe begeerlijckheyt des Goudts te versadigen) gesocht hebben: So heeft noch voor weynich jaren die tegenwoordighe⁺ Coninck tweemael zyne gesanten gesonden aen den Coninck van Spaengien, ende den Paus van Roomen, gants vriendelijcken biddende, om Herders ende Leeraers zynes volcks, daer by aenbiedende ende presenterende die ontdeckinghe der rijcke Goudt-mynen die in zijn landt zijn, om daer door Dienaers ende Leeraers zynes armen volcks in zijn rijck te trecken, dan in die Christenheyt is, anders te doen, die moet men tsamen hanghen, onderdrucken, vervolghen ende vernielen, doch dit buyten myne professie wesende, hier af veel te spreken³⁾.

+ Heerlijcke steenen daermen Colomnen Obelisken van can maken.

+ [12 a]

1) Waarschijnlijk malachieten en jaspissen.

+ Die van Congo ghebreeckt Metsers, Steenhouwers om goede huysen te bouwen.

2) Hier eindigt bij Pigafetta cap. I van het Tweede boek.

+ Congo is an. 1491. totten Christen gheloove bekeert.

+ De Coninck van Congo verbercht den Christenen zyne Goudt-myne.

+ Den Coninck van Congo schrijft om herders ende leeraers aen Spaengien ende aenden Paus.

3) In laatst voorafgaande 22 regels duidt Paludanus op de kerstening die indertijd door de Portugeezen in de Congo was begonnen, doch later niet verder is voortgezet. Hij behandelt dit punt slechts met enkele woorden, omdat het buiten zijn professie ligt, ofschoon Pigafetta daar zeven hoofdstukken (nl. cap. II t./m. VII van het Tweede boek) tezamen 27 bladzijden aan wijdt.

[p. 37]

Comende weder tot vervolgh der Custen van Angola, na die⁺ groote Cape van Goeder hope toe. Eerst Angola¹⁾ belanghende, is sulcks boven alle gelooflijckheyt seer volckrijck: oock overvloedich van Silver, Coper ende ander Metael; rijck van allerley victualie ende beesten, insonderheyt Koyen.

In Angola is overvloedich Silver, Coper ende ander Metael, ende gants gheen gebreck van victualie ende beesten, insonderheyt⁺ Koyen, nochtans eet dat volck liever Honde-vleijs dan Koyen vleijs, die zy slachten ende duerder betalen, dan eenigh ander vleijs.

Haer gelt zijn schulpkens ofte hoornkens, ghelijck ooc die van Congo, als oock die tale, doch onderscheyden van uytsprake in sommighe woorden, als tusschen Spaens ende Portugees. Haren Coninc is eenen Afgoden dienaer ofte Heyden; Zy nemen soo veel Vrouwen als zy selfs willen, waer door so grooten overvloet van⁺ volc is, dat Angola alleen by een milioen ghewapende mannen kan op brengen, alle bereyt tot dienste haerder Heeren, inde oorloch te gaen. Dit volck gebruijckt vele glasen Paternosterkens van Venetien²⁾, van differente colueren tot haer verciersels om den hals ende armen, noemen die op haer tale Anzolos, ende aen snoerkens ghemaeckt wesende Mizanga.

Ghepasseert zijnde het Coninckrijck van Angola, ende die Oever^{+ +}der Koyen, Seno delle Vacche gheheeten³⁾, Zuyen aen, tot die swarte Cape ofte uythoeck⁴⁾, die Custe streckt langhs die Zee ontrent 220. Italiaensche mylen. Op dese Custe is vast eenderley landt, ghelijck als in Angola is, ende staet onder tghebiet van vele Heeren, ende van desen swarten uythoeck strect een linie oost aen, afdeelende het geberchte, die men noemt Die koude, die oock in sommighe hooge plaetsen naerder den AEquinoctiael geheeten werden die Sneeberghen van die Portugesen, welcke endighen aen die voet van die Cristal bergen, die name nemende van die overvloedicheyt⁺ des Cristals,so zy uyt gheven.

Wt dese Snee-berghen nemen oorspronck die wateren die de Lack maken, van die Portugesen Dumbea Zocche ghenoemt, ende

+ De vruchtbaerheyt der kuste van Angola.

1) De hier geplaatste beschrijving van Angola vindt men bij Pigafetta in de laatste 1½ bladzijde van cap. VII van het Eerste boek, welk hoofdstuk eerst in zijn geheel is overgeslagen (zie aant. op blz. 24).

+ Die vrucht baerheyt van Angola, eeten geeren Honde vleijs, haer gelt zijn horenkens.

+ Angola can opbrenghen ten oorloch een milioen Krijgsvolck ten dienst hares Heeren.

2) Dat zijn langwerpige Venetiaansche ‘beviesen’ (kunstkralen), die in Oud-Hollandsche beschrijvingen wel paternosters worden genoemd, zie de Marees ed. Naber blz. 278.

+ Seno delle Vacche, oft den Oever der Koyen.

+ [12 b]

3) Gelegen bij de baai der Koeien (baia das Vacas), zie blz. 23 noot 5.

4) D.i.C. Negro.

+ Groote overvloet van Cristal.

[p. 38]

⁺dit Cristal gheberchte streckt voorder nae't noorden, na die Silver berghen tot Malomba toe, al waer endight het Coninckrijck van Congo¹⁾. Die Revier Coari sulcks afdeelende, vervolgende die custe van 't Coninckrijck van Angola, nae die C. di buena Sperança toe, ⁺streckt die cours langs het Coninckrijcke Climbebi, alwaer regiert den Coninck Matama, ende dit landt streckt hem tot die Revier Bavaghul²⁾, oorspronck nemende uyt die geberchten van Luna ofte die Mane³⁾, ende te samen loopende met die Revier Magnice, welcke ⁺vloeyt uyt het voorghenoemde groote Lack, ende hier na volcht den Tropicus Capricorni⁴⁾, ende tusschen desen Tropicum ende die C. di buena Sperança en regeert geen eenen Coninck, maer veel differente Heeren. Dit landt is beset met hooge, scherpe ende koude onbewoonde berghen; 't Volck datter is leeft int veldt, ghelijck die Arabiers in hutten, bekleedet met beeste vellen, wilt ruijch volck⁵⁾, ende niet om te betrouwen, laten ooc die vreemdelinghen gheen conversatie oft trafique toe. Hare Wapenen zijn Flitzen⁶⁾ ende Pylen; Haer spyse vruchten der aerden, ende Vleesch der beesten.

⁺In het gheberchte van die Mane, hebben die Oude gemeent dat de Nilus haren oorspronck hadde, dan qualijck, als te vooren verclaert is.

In dit geberchte nae't westen, leyt een kleijn Lac, Gale gheheeten, uyt het welcke vloeyt de Reviere Camissa, van die Portugesen, die soete Reviere ghenoemt, welcke ontrent den valschen hoeck van die C. di buena Sperança, haren uytloop heeft in die ⁺Zee; Desen hoeck wort daeromme die valsche ofte onrechte gheheeten, om dat die schepen die van Indien nae Portugal varen, eerst eenen grooten hoeck ofte hooft, ontdecken, genoemt Delli Aguglie⁷⁾, ende daer na dit kleijndere, waeromme zy het noemen dat valsche hooft⁸⁾, wesende ontdect van 't oprechte ende groote hooft. Die spacie die tusschen dese twee hoofden ofte hoecken is, beloopt ontrent 20. duytsche mylen, ende de wyle die selfde uyt-

+ Siluer bergen tot Malomba.

1) Hierna ontleent Paludanus zijn verdere beschrijving aan cap. VIII van het Tweede boek van Pigafetta.

+ Int Coninckrijck Climbebi regiert den Coninc Matama.

2) Pigafetta noemt die rivier Bravaghul.

3) Het maangebergte der Ouden is zoowel geïdentificeerd met de Kiroengavulkanen als met het vergletsjerde Roenzori-gebergte.

+ tLandt byden Tropico Capricorni is gants berghachtich, van volck bewoont die gheen gedurige plaets en hebben.

4) D.i. de Steenbokskeerkring.

5) Hier worden bedoeld de Hottentotten.

6) D.z. pijlen.

+ In dit gheberchte vande Mane meentmen dat de Reviere Nilus haren oorspronc hadde.

+ Dit daerom den valschen hoeck, om dat de schepen daer door bedrogen worden.

7) D.i. Kaap Agulhas of Naaldkaap.

8) Waarschijnlijk de thans genoemde K. Hangklip.

[p. 39]

steken gelijck twee hoornen, maken zy een Inham ofte Golf¹⁾, in de welcke die Portugaelsche schepen ten tyden water in nemen uyt die soete voorgenoemde Revier, ende het volck ontrent dese Revier woonende, is ooc swart, (hoe wel die Polus Antarcticus²⁾ hem aldaer verheft op 35. graden) als oock die bewoonders van die koude geberchten van die Mane: also dat niet die hitte der Sonne: maer veel meer die eygenschap des landts mogen toeschryven.

Ende om dat dit den alder grootsten hoeck is, die alderverst in die Zee uytstreckt voor alle d'andere van die geheele Werelt, ende seer periculoes om te passeren, (als ooc alle andere uyt hoecken) ende oock om dat die Zee alhier seer schrickelijck tiert, ende dat ⁺vande landheftighe winden vallen, die selvighe Zee in groote beroerte stellende, waer door ghebleven zijn soo veel groote schepen van Portugael, ende dewijl van die oude Historie schryvers hier weynich af gheschreven is, voor ende aleer die Portugesen sulcks ontdeckten, achte ick raedtsaem hier die mate ende die sekere erkentenisse te stellen: hoe groot die navigatie zy van Portugael nae⁺ Indien, dewijl alleen dese grooten uythoeck om te varen by die 6000. Italiaensche mylen bedraghen: want van die Revier van Ferdinando Poo, al waer dit hooft aenvanght uyt te loopen in die Zee, tot zijn uytterste punt toe, 'twelck wy gheseyt hebben te heeten Delle Aguglie, dat is, van die Naelden, rekent men die Custe langhs van 't noorden tot het Zuyen, meer dan 2200. Italiaensche mylen, ende aen die ander zyde van 't selvighe punt tot die hoeck Guardafu, teghens over het Eylandt van Socotora, telt⁺ men die Custe van 't zuyen nae't noorden volgende, over die 3300. Italiaensche mylen, waer van die 1000. tweehondert duytsche maken, beloopen 660. alsoo dat van Lisbona omvarende, die custe van Aphrica, ende die C. di buena Sperança, tot het Coninckrijck van Goa, zijn ontrent 15. duysent Italiaensche mylen. Van daer voorder nae Malacca ende China, is noch soo wyden reyse, dat nimmer van geen volck op aerden soo grooten ende swaren Zeevaert is voorghenomen, als van die Portugesen ghedaen, uytghesondert nu in weynich jaren van sekere Englische Edelluyden,⁺ die niet alleen dese reyse: maer vast die gheheele werelt hebben omseylt³⁾. Men noemt dit hooft di buena Sperança, dat is, het hooft

1) Vermoedelijk de tegenwoordige Valsche Baai, tusschen K. de Goede Hoop en K. Hangklip.

2) D.i. de Zuidpool.

+ [13 a]

+ Hoe veel mylen dattet is van Lisbona naer Indien.

+ Van Lisbona tot Goa is 15. duysent Italiaensche mylen seylens, de 1000. Italiaensche mylen, is 200. duytsche mylen.

+ C. de bona Speransa, oft thooft vande goede Hope.

3) Paludanus duidt hier op de reis van Sir Francis Drake die tusschen 1577-'80 de tweede zeevaarder was die de wereld omzeilde, en die van Cavendish, 1586-'88.

[p. 40]

van Goeder hope: want alle die schepen die nae Indien seylen, ofte van Indien comen naer Portugael, besorgen alleen dit hooft om te comen, meenen sulcks gheschiet wesende, alle periculen te hebben gepasseert, ende om dese begeerte, hebben ghestelt de name van Goede hope.

Nu om weder te comen ten propooste van die Custe van Aphrica, voorby zijnde Di C. dell' Aguglie, volghen verder vele bequame ⁺plaetsen ende havens om schepen te berghen, als die voornaemste gheheeten Seno Formoso, ende Il Seno del Lago, om dat die Zee aldaer maect een Golf ofte Inwijck, inde welcke sekere Eylandekens ende Havenen zijn, ende wat voorder loopt in die Zee die Revier, gheheeten S. Christophoro¹⁾, in welckes mont drie Eylandekens ligghen, ende noch wyder comt een Revier afloopende door 't land, 'twelck die Portugesen ghenoemt hebben, Terra della Nativita²⁾, dat is, tlandt van Christmis, om dat het op dien dagh ontdect is, tot die C. de la Pescheria. Tusschen dese Cape ende die revier Magnice leyt het Coninckrijck Buttua, 'twelck streckt aen die gheberchten van die Mane tot dese Revier toe nae het noorden, al waer het landt Monomotapa³⁾ is, ende nae't westen tot die Revier Bauagul.

⁺In dit landt zijn veel Gout aderen, ende het volck zijn vast van eenen doene, met die van Monomotapa. Aldus die Custe van die Zee vervolghende, ontdeckt hem die Revier Magnice⁴⁾, alwaer dan begint het Coninckrijck van Sofala, ende het rijck van Monomotapa.⁵⁾

Dese Revier heeft oock oorspronck uyt het selfde Lac, daer uyt de Nilus vloeyt, ende loopt in die Zee, int midden van den Inham, tusschen twee uythoecken, die eene Della Pesscheria, ende d'ander Delli Correnti gheheeten⁶⁾, gheleghen op 23. graden ende een

+ Alhier seer goede havens.

1) Zie op de volgende bladzijde noot 1.

2) Terra do Natal, zoo genoemd omdat Vasco da Gama dit land op Kerstdag 1497 ontdekt heeft.

3) Het eertijds machtige negerrijk onder Monomotapa was ongeveer gevestigd op de plaats van de tegenwoordige Portugeesche kolonie Mozambique in Z.O. Afrika. Over Monomotapa en de Portugeesche aanrakingen daarmede, zie men Theal, History and Ethnography I, p. 291 vgg. (Linschoten ed. Kern, Dl. I, blz. 22).

+ Int land van Monomotapa zijn veel Gout aderen.

4) Dit moet waarschijnlijk één der rivieren geweest zijn, die in de Delagoa-baai uitmonden.

5) Hier eindigt bij Pigafetta cap. VIII van het Tweede boek en vervolgt Paludanus zijn beschrijving uit cap. IX.

6) De hier genoemde beide kapen zijn waarschijnlijk tegenwoordig resp. Kaap S^ta. Lucia en Kaap Corrientes geheeten.

[p. 41]

half, aen die Zuydt zyde van den Polus, onder den Tropicus Capricorni.

⁺Tot dese Revier vloyen niet verre van die Zee, drie andere kennelijcke Revieren, waer af die voornaemste die name van S. Christoffelheeft, ende van die Inwoonders des lands Nagoa¹⁾, om dat het op dien dagh ontdeckt is. Die tweede heeft haren name van een particulier persoon, gheheeten Lorenzo Marchos²⁾, om dat hy 't eerst ghevonden heeft; Dese twee Revieren comen vant gheberchte der Manen, die in dat landt Toroa gheheeten werden. Die derde Revier wordt genoemt Arroe, orspronck nemende van d'ander zyde der gheberchten, daer die Goudt Mynen zijn van Monomotapa.⁺ Op sommighe plaetsen van dese Revier vintmen corlachtich Gout ghelijck sant. Dese drie Revieren dan te samen loopende, met die groote Revier Magnice, ontrent die Zee, gieten overvloedich water uyt, ende van die mont deser Revieren verspreydet sich het Coninckrijck van Sofala, tot die Reviere Cuama³⁾ toe: welcke haren name heeft ontfangen van een Casteelken, die selue name hebbende, bewoont van Mahometanen. Dese Revier van Cuama deelt haer af in seven Ostien⁴⁾, met vijf Eylanden, behalven die opwaert aen zijn, ende alle volckrijck. Dese Revier vloeyt oock uyt die selfde Fonteyne ofte Lack⁵⁾, daer uyt die Nilus comt.

So streckt dan aldus het Coninckrijck van Sofala, tusschen dese⁺ twee Revieren Magnice ende Cuama, langhs die Custe van die Zee, doch is kleijn ende met weynich plecken ende steden, waer van het hooft is Sofala; op een Eylandt van die selvige revier ligghende, het gheheele landt die name ghevende, alles bewoont vande Mahometanen, haren Coninck oock van die Secte wesende, onderworpen die Croone van Portugael, ende dat alleen om niet te willen obedieren die regieringhe van Monomotapa.

Alhier in die mont van die reviere Cuama, hebben die Portugesen⁺ een sterckte, alwaer veel handelinghe valt van Gout, Yvoor, Ambra, 'twelck op die Custe gevonden wordt van de Slaven, verwisselende sulcks tegens Lijnwaet van Cottoen ende Zyde, ghe-

+ [13 b]

1) Leon Cahun, le Congo (1883) p. 193 noemt deze rivier Lagoa, die op den naamdag van den H. Christoffel. - 23 Juli - ontdekt is.

2) Lourenço - Marques.

+ Verhael van een Revier daerGoudtachtich sant ghevonden wordt.

3) Dat is de tegenwoordige Zambesi-rivier.

4) Door de Portugeezen Siete Boccas genoemd, zie Cahun, l.c.p. 194.

5) Met dit meer wordt bedoeld het tegenwoordige Njassa-meer.

+ 't Coninckrijck van Sofala leyt tusschen twee Revieren, zijn alle Mahometanen, ende de Croone van Portugael onderdaen.

+ Inden mont vande revier Cuama hebben de Portugesen een Casteel, hier valt veel handels van Gout, Yvoor en ambra.

[p. 42]

⁺bracht wesende van Cambaia¹⁾. Die volckeren ofte Mahometanen, die teghenwoordich aldaer woonen, zijn in dat landt niet gheboren: maer aleer die Portugesen die custe ontdeckten, quam dit volck uyt vruchtbaer Arabien, met kleyne Bercken aldaer om te handelen, ende nu onderbracht wesende van die Portugesen, zijn daer ghebleven, noch Turcks noch Heydens wesende; In die binnen ⁺landen, tusschen dese twee Revieren, streckt het Rijck van Monomotapa, alwaer overdadich veel Goudt Mynen zijn, 'twelck vervuert wert in alle omliggende plaetsen, soo in Sofala als in gheheel Aphrica, ende sommige hebben dat ghevoelen, dat van dese contreyen⁺ Salomon het Gout heeft doen halen, ende het Yvoor, 'twelck oock niet en schijnt onwaerachtich te wesen: want in dit Rijck van Monomotapa worden gesien veel oude heerlijcke ghebouwen, seer kostelijck van timmeragie, uyt steen, kalck ende hout, ghelijckmen diergelijcken niet en siet in die naestliggende provintien.

⁺Die regieringhe van Monomotapa is seer groot, ende streckt verre over vele strijtbare volckeren, alle Heydenen ende Paganen²⁾, swart van coluer, ende onversaecht inden oorloch, van middelbare stature, ende snel, ende dese regieringhe zijn veel Coninckskens onderworpen, die welcke dickwils teghens hem opstaen; Hare wapenen zijn Flitzen³⁾, ende lichte schilden.

⁺Desen Keyser hout veel Leghers in onderscheyden provintien,⁺ afgedeelt in legioenen, op die Roomsche maniere⁴⁾, om zijn groote landt te beschermen, ende zynen staet te onderhouden. Onder zijn oorlochs volck houtmen voor best die legionen der Vrouwen, die in grooter weerden by den Coninck zijn, daer op zijn meeste kracht staet. Dese branden met vuer haer eygen borsten af⁵⁾, om dat zy haer niet beletten soude int schieten, na die oude gewoon-

+ De Mahometanen die in dit landt woonen, zijn hier niet gheboren.

1) Cambaya (Sanskrt: Khambhawati, pijlenstad) hoofdplaats van het gelijknamige vasalstaatje in de Noordelijke afdeeling van het presidentschap Bombay, Eng.-Indië, aan de Golf van C. Voorheen een zeer bedrijvige handelsplaats met belangrijken uitvoer van edele metalen en gesteenten, zijden en katoenen manufacturen, specerijen, indigo, enz. Verg. Itinerario cap. 9. (dl. I blz. 41 en v.)

+ Van hier wordt Goudt ghebracht door gants Africa.

+ Het schijnt seker te zijn, dat Salomon hier tGoud t ende Yvooren been heeft laten halen.

+ Den Coninck van Monomotapa heeft vele cleyne Coninghen onder hem.

2) Synoniem voor heidenen.

3) D.z. pijlen.

+ Het krijghsvolck deses landts is gedeelt in legionen, daer van het legioen der Vrouwen het beste is.

+ [14 a]

4) D.w.z. als bij de Romeinen.

5) Uit hetgeen Paludanus hier mededeelt zou men moeten opmaken dat deze Amazonen hunne beide borsten afschroeiden. Pigafetta schrijft echter uitdrukkelijk dat het enkel hun linker borst was (‘queste bruciano col foco le loro poppe sinistre’), Daarentegen wordt er in de Oude Geschiedenis steeds gesproken over het verlies van hun rechter borst.

[p. 43]

heyt der Amasonen, daer af die oude historien so heerelijcken gheschreven hebben; Dese zijn seer snel, moedich ende kloeck int schieten met die boghen; Ghebruijcken inden strijdt een heerlijcke list, veijnsende oft zy te rugge vluchteden, ende geschoort¹⁾ ofte ghedeelt waren, ende alsoo dickwils dat hooft biedende, ende den vyanden grooten afbrueck doende, insonderheyt die meenende victorie gevoechten te hebben, ende dat door haer krijghs ordeninghe schooren. Dese ghenieten vanden Coninck sekere plaetsen,⁺ alwaer zy alleen woonen, ende voegen sich tot eenighe tyden by de mannen, om voort te teelen, ende soo zy knechtkens voortsbrenghen, gheven zy die de Mannen, die dochterkens by haer houdende.

Het landt van desen Coninck van Monomotapa leyt op de maniere gelijck een Eylandt, geformeert wesende van die Custe⁺ der Zee, ende die Reviere Magnice, met een deel van het Lac, daer uyt die Revier oorspronck heeft, ende die Revier Cuama, ende grenst nae't Zuyden met die Heeren van die C. di buena Sperança, ende nae't noorden met het rijck van Monemugi²⁾.

Voorby gheseylt wesende langhs die Custe die Revier van Cuama, komtmen ontrent een kleijn rijck, liggende op den Oever des⁺ Meers, ende wert gheheeten Angoscia³⁾, zynen name ontfanghende van sommige Eylandekens, die de selfde name hebben, recht daer tegen over ligghende, ende oock bewoont vande Mahometanen ende Heydenen, die in kleyne scheepkens haren handel dryven, met die selfde Waren, ghelijck die van Sofala. Een weynich wyder varende, ontdeckt hem het Coninckrijck Moçambique, gheleghen⁺ op 14. graden ende een half. Hier af is ghenoech verhaelt int boeck⁴⁾, als oock van 't naestvolghende Eylandt Quiloa, ende van 't groote Eylandt S. Lorenzo, die Canael makende, welcks int incomen nae't westen 340. Italiaensche mylen breedt is, ende int midden teghens Moçambique op het smalste 170. volgens naer Indien gheheel breedt, veel Eylandekens begrypende.

Die schepen van Spaengien naer Indien, ofte van Indien na Spaengien varende, nemen ghemeenlijck haren cours door desen Canael, ten waer zy van die winden anders te doen ghedwonghen

1) D.i. verslagen.

+ Dese knechtkens voortsbrengende, die schicken zy de mans toe, de meyskens behouden zy.

+ De gelegentheyt van het Coninckrijck Monomotapa.

2) Volgens Cahun (l.c. p. 208): Uniamuezi.

+ Beschryvinghe van het rijc Angoscia.

3) Angoscia is de Italiaansche schrijfwijze, de Inlandsche naam is Oungoudja voor het eiland van Zanzibar.

+ Het Coninckrijc Mosambique leyt op 14. en half graden.

4) Zie Linschoten, Itinerario, ed. Kern Dl. I, blz. 18-24. Over het eiland S. Lorenzo (Madagascar) I blz. 16.

[p. 44]

⁺waren, ende voorwaer dit Eylandt eyste beter volck te hebben, als daer op zijn, om die goede gheleghentheyt wille die 't heeft, van vele sekere havens, ende om die overvloet der soete Revieren ende wateren, welck doen het landt voorts brengen veelderley fruyten ende speceryen, als allerley legumina ofte aerdt vruchten, ⁺Boonen, Erwitten, Phaseolen, Rijs, ende andere greynen, Oraengien, Limoenen, Citroenen, ende allerley sorteringe van vleijsch, tamme ende wilde Hoenderen, Swynen, ende Herten, van seer smakelijck vleijsch, om die vetticheyt der aerden, ende overgoede Visschen; De Inwoonders zijn Heydenen, ende sommige van die Mahometanische secte, fraey van verwe ofte mulaten; seer gheneycht ten oorloch, ende tot wapenen, insonderheyt met Boghen ende Hellebaerden van hout.

Dit Eylandt is afghedeelt in veelderley regieringhen, alle onder^{+ +}den anderen oorloch voerende; Daer zijn veel Mynen van Gout, Silver, Coper, Yser, ende ander Metalen: maer het wilde volck heeft geen ghewoonheyt te trafiqueren buyten landts: maer varen alleen langhs die Custe tot den anderen in schuytkens van eenen ⁺boom uytgehoolt, ende het meestendeel deses volcks en laet den vreemdelinghen noch trafijck noch handel op het Eylandt toe: nochtans handelen ten tyden die Portugesen in eenighe van dese havens: maer begeuen haer niet te lande, brenghen daer van daen Ambar grijs, Was, Silver, Coper, Rijs, ende andere dierghelijcke comenschappen.

In dese Canael, tusschen 't vaste landt van Aphrica ende dit Eylandt, liggen noch vele andere groote ende kleyne Eylanden, alle bewoont vande Mahometanen, onder welcke het voornaemste is S. Christophoro¹⁾, ende daer na S. Spirito, ende een ander Magliaglie²⁾, als oock Comoro, Anzoame, Maiotto³⁾, ende dierghelijcke.

⁺Comende weder op die custe van die Zee, ende Chiloa⁴⁾, ghepasseert zijnde, ontdeckt hen daer nae het Koninckrijck Mombaza⁵⁾, ligghende op 3. graden ende een half aen die Zuydt zyde, den

+ De goede geleghentheyt eyst beter volck opt Eylandt van S. Laurens.

+ De vruchtbaerheyt van het Eylandt S. Laurens.

+ [14 b]

+ Mynen van Gout ende Silver, Coper ende Yser.

+ Beschryvinghe van de volckeren deses Eylands.

1) D.i. het tegenwoordige eiland Juan de Nova.

2) Eil. Moheli.

3) Deze laatste drie behooren tot de eilandengroep der Comoren, waarvan Comoro en Anjouan (Johanna) onder Fransch protectoraat staan, terwijl Mayotte onder onmiddelijk Fransch gezag staat.

+ Het Conincrijck Mombaza, wiens hooftstadt vande Portugesen gheplundert is, daer vindende veel Gout, Silver ende Peerlen.

4) Chiloa, alias Kiloa (Kilwa) of Quiloa, 8^o 58′ Z.B.

5) Mombasa, de hoofdstad van het tegenwoordige Britsch Oost-Afrika op het gelijknamige eiland vóór de kust. Er bestaan hier nog ruïnes uit den vroegeren Arabischen en Portugeeschen bloeitijd.

[p. 45]

name ontfangende van een seker Eyland oock so gheheeten, alwaer op een schoone stadt met seer fraye huysen gelegen is, verciert met beelden ende figueren, waer af den Coninck een Mahometaen is, de welcke hem opposerende teghens die Portugesen, is hem gegaen ghelijck die van Chiloa, dat zy inghenomen ende gheplundert hebben, alwaer die Portugesen veel Goudts, Silver, Peerlen ende Lijnwaet van Cottoen, Zyde ende Goude Lakens ende dierghelijcke ghevonden hebben.

Dit Eylandt grenst aen Chiloa ende Melinde, ende is bewoont van Heydenen ende Mahometanen, die onderworpen zijn die regieringhe van Monemugi.

Noch verder seylende, comt men aen 't Coninckrijck Melinde¹⁾,⁺ 'twelck oock kleijn is, het welck hem streckt langhs den Oever des Meers, tot die Revier Chimamchi, ligghende op die hooghte van 2½. graden, ende die Reviere opwaerts, streckt het tot een seker Lack Calice gheheeten, ontrent 100. Italiaensche, ofte 20. duytsche mylen. In dit landt, ontrent den Oever des Meers, is een seer groote stadt, bewoont bykans van wit volck, alle Heydenen ende Mahometanen. Haer huysinghe zijn bykans ghetimmert op die maniere van Portugael; Die Schapen zijn aldaer bykans eens so⁺ groot als in Portugael, met steerten, diemen voor een quartier rekenen mach, weghende ten tyden 25. ofte 30. ponden²⁾. Die vrouwen aldaer zijn blanck, ende vercieren haer op die maniere van Arabien, seer hovaerdich ende pompues, met Zyden lakenen; Draghen aen den hals, om die armen ende beenen gouden juweelen, ringen ende armbanden, ende gaen bedeckt met haren aenghesichten,⁺ in maniere ghelijck die Egyptische Vrouwen, mogen niet gesien ofte bekent werden oft zy willen selfs. In dese stadt is een goede haven om schepen in te bergen, ende int ghemeen is dit volck seer vriendelijck, oprechtich in haer woorden ende handel,⁺ ende houden goede gemeenschap ende eenicheyt met vreemdelingen, insonderheyt met Portugesen, haer wel vertrouwende, ende tot geenen tyden leet doende.

In die Zee tusschen dese twee hoofden van Mombaza ende Melinde, liggen drie Eylanden, waer af het eerste Momfie, ende

1) Het havenstadje Melinda (3^o 13′ Z.B.) ligt aan den mond van de Sabaki-rivier in Britsch Oost-Afrika; nu onbeteekenend, maar met een groot verleden. Ook hier zijn nog vele ruïnes uit den Arabischen en Portugeeschen bloeitijd. Vasco da Gama stak van hieruit den 14den April 1498 over naar Calicut.

+ Het Conincrijck Melinde streckt hem langhs de Zee tot de Reviere Chimamchi.

+ Schapen eens so groot als in Portugael, haren steert wegende 25. ende 30. pont.

2) De vetstaartige schapen zijn thans welbekend; zie Linschoten, Itinerario, ed. Kern, Dl. I, blz. 19.

+ De hooftstat van Melinde light 100. Italiaensche mylen intlandt.

+ Ghedaente ende manieren der Vrouwen.

[p. 46]

⁺het tweede Zanzibar, het derde Pemba gheheeten is¹⁾, alleen van⁺ Mahometanen bewoont, die wit van coluer zijn, rijc ende overvloedich, niet geoeffent om wapenen te handelen: maer die aerde te bouwen. In dese Eylanden wast veel Suijckers, twelck zy met kleyne schuytkens brengen aen 't vaste landt, met andere vruchten van die Eylanden. Landtwaert in, boven die 3. voornoemde Coninckrijcken, Chiloa, Melinde ende Mombaza, strect sich breedt ⁺ende wijt uyt het rijck van Monemugi, het welcke streckt nae't zuyen aen 't rijcke van Moçambique, ende met die van Monomotapa, by die Reviere Coauo, ende aent westen met die reviere Nilus, tusschen die twee Lacken, ende nae het noorden streckt sulckes aen Priester Jans landt²⁾; Hout vrede met die drie voorgenoemde Coninghen, ende goede onderhandelinghe om die traficque van Cottoen, Lijnwaet, 'twelck uyt Cambayen daer ghebracht wort in zijn landt, ende andere diergelijcke saken, die uyt Indien ghebracht worden, 'twelck zy verwisselen tegens Gout, Silver, Coper ende Yvoor: maer aen die ander zyde nae Monomotapa, heeft hy ghedurighe oorloch, ende die so wreedt ende bloedich, dat men nauwelijck bekennen mach by wat partye die victorie ⁺gheweest is; want op dese contreyen comen te samen twee machtige partyen, ende die ten besten gheoeffent zijn totten oorloch voor alle andere Aphricanen: want van wegen die van Monomotapa, comen int veldt die Vrouwen, Amazoni gheheeten, daer af verhaelt is, ende van die zyne van Monemugi, die Giachi³⁾, also geheeten van die van Moncongi, ende in haer sprake Agagi, die welcke in vorighe tyden seer plachten te plagen het Coninckrijck van Congo, die niet minder zijn in sterckheyt ende dapperheyt als die Amazones. Dit volck heeft voor een ghewoonheyt, dat zy ⁺haer aenghesicht, ende insonderheyt haer bovenste lippen branden met gloeyende yser, ende maken alsoo strymen ende linien: ooc keeren zy die oogedecksels opwaert ende omme, zijnde swart van vel, glants ghevende, het witte der ooghen, in soodanighe swartheyt, dat by die teeckenen des aenghesichts, schynen vreemde ende schrickelijcke monsteren te wesen; Zy zijn leelick ende groot van lichaem, ende leven als beesten int velt, eetende menschen

+ Dry Eylanden, Momfie, Zanzibar ende Pemba, het volck wit van coluer, seer rijck.

1) Deze eilanden zijn thans nog bekend onder de namen Mafia, Zanzibar en Pemba.

+ [15a]

+ Het rijck Monemugi strect hem tot Priester Jans lant, wordt uyt Cambayen hier ghebracht Cottoen ende Lijnwaet.

2) D.i. Abessinië.

+ Hebben altoos ghestadighen oorloch, daer de Amazones de voorvechters zijn teghens haer partye.

3) Dit is de Italiaansche schrijfwijze van den naam van dat volk; door Martijn Everart worden ze Jachas genoemd. Volgens Cahun moet de Fransche uitspraak Djatcha of Djakha zijn. Verg. blz. 32 noot 2.

+ Dese menschen maken haer seer afgryselick leelijck, twelck by haer mannelijck is.

[p. 47]

vleesch. Inden oorloch zijn zy boven maten coragieus, ende comen⁺ met schrickelijck ghebaer aen om haer vyanden te verschricken: haer wapenen zijn werp pylen, die zy met alle kloeckheyt weten te ghebruijcken¹⁾.

Comende weder tot die Custe, ende voorby zijnde het Coninckrijck van Melinde, nae de C. Guarda fuy²⁾, ligghen noch veel ander plaetsen, bewoont van witte Mahometanen, onder welcke sommighe goede havens hebben, daer schepen van vreemde plaetsen⁺ met haer coopmanschappen comen, waer af die voornaemste plaetse gheheeten is Pate³⁾, die tweede Brava⁴⁾, die derde Magadoxo, de vierde Affion, ende hier nae streckt breedt ende wijt uyt dat voortreffelijcke hooft Guarda fuy, het welcke om zijnder grootheyt willen, verre uytstekende in die Zee, wordt van allerley schepen, die van⁺ Indien, Arabien, Ormus, ende andere plaetse comen, bekent; Ende ontrent desen uythoeck wachten die Portugesen vast alle jaers op die Turkische schepen, die met kostelijcke waren, sonder oorlof van die Portugesen varende, alhier aengerandet ende gheplundert werden, om dat zy presumeren heeren van die trafijcque ende ⁺handel te wesen, ende willen andere natien sulcks niet toe laten.

Om dese C. de Guarda fuy gheseylt zijnde, ende den cours nemende nae't Roode Meer, ontdeckt men noch ander steden ende havens, van Mahometanen bewoont, waer af die eerste gheheeten is Meth⁵⁾, d'ander wat voorder Barbora⁶⁾, ende hier zijn die leste blancke menschen, daer na volghen Swarten, ende men comt wyder tot Ceila⁷⁾, Dalaca, Malaca, ende Carachin, ende dese Custe noemen zy op haer tale Baragiam, al waer swart volck woont, wel gheoeffent in wapenen, ende haer kleedinghe vant midden tot boven toe is van Cottoene lijnwaet. Die voornaemste onder haer dragen Cappoten, welcke zy Bermissi⁸⁾ noemen. Dit landt is rijck van Gout, Yvoor, Metael, ende allerley victualie. Van hier comt men aen⁺ die mont vant roode Meer, in die welcke een Eylandt leyt, Babel-

+ Connen met werp pylen snel werpen.

1) Hier eindigt bij Pigafetta cap. IX van het Tweede boek en vervolgt Paludanus zijn beschrijving met het Xde of laatste capitel van het gansche werk.

2) Gardafui of Ras Asir, rotskaap aan het Oosteinde van het schiereiland Somaliland, de meest Oostelijke punt van Afrika. Zie hier en verder de kaart dl. I blz. 30.

+ Voorby Melinde zijn goede havens, als Pate, Brava, Magadoxo.

3) D.i. Patta, ten N.O. van Witu, op 2^o 5′ Z.B.

4) D.i. Brava of Barawa, op 1^o 7′ Z.B.

+ Aende Cabo Guarda fuy liggen de Portugesche schepen alle iaren. en wachten op de Turcksche schepen, haer beroouende die sonder haer oorlof op Indien handelen. Wijst aen sekere goede havenen inde mont van't roode Meer, hier woonen al Swarten ten oorloch gheoeffent.

+ [15 b]

5) D.i. Mahet.

6) D.i. Berbera.

7) D.i. Zeila.

8) D.z. boernoes, mantels met een kap die de Somalis dragen.

+ Dit landt is rijck van gout, Yvooren ende ander Metael.

[p. 48]

mandel¹⁾gheheeten, ten beyden zyden van dit gaet een Canael int roode Meer, waer af die nae het westen streckende 15. Italiaensche ofte 3. duytsche mylen breedt is, waer door alle schepen uyt ende ⁺in varen, die Canael aen d'ander zyde liggende, is ondiep, vol droochten, van sanden ende Clippen, alsoo dat die gheheele mont ontrent 6. duytsche mylen wijt is, waer af die eene Cape, aen die Aphricanische zyde gheleghen, genoemt wort Rasbel²⁾, ende het ander aen die zyde van vruchtbaer Arabien, Ara³⁾, waer ontrent ⁺dat oock Aden die gheweldighe coopstadt comt, waer af in 't boeck mentie ghemaeckt is⁴⁾. Dese Golf loopt inwaert tot Swes⁵⁾ toe, ligghende van die incomste ontrent 1200. Italiaensche mylen, ende ⁺is aen beyde zyden gants droogh ende ondiep, ende vol Eylandekens, heeft int midden alleen diepte, daer die schepen in varen moghen, ende dat door die groote schueringe van 't water, die Canael suyver ende diep houdende, ende het sandt aen beyde zyden opwerpende.

Nu om een weynich te spreken van Priester Jan, die die grootste ⁺ende machtichste Heer is van gantsch Aphrica, begint zijn landt van 't incomste des Rooden Meers, tot het Eylandt Siene⁶⁾ toe, ghelegen onder den Tropico Cancri⁷⁾, uytghenomen die Custe vant selfde Meer, het welcke hem den Turck ontrent voor 50. jaren afgenomen heeft, also dat zijn regieringe nae't noordtwesten ende oosten is meestendeel vant Roode Meer, ende nae't noordtoosten Egypti, ende die woestynen van Nubien, ende naet zuyen aen ⁺Monomugi, in maniere dat rekenende int generael die grootheyt der landen, daer over dese Christen Coninck commandeert, mach int ronde 4000. Italiaensche mylen bedragen. Die hooftstadt daer hy ten meesten resideert ende zijn hof houdet, is geheeten Belmalechi⁸⁾, zijn regieringhe streckt over vele landen ende Co-

1) Het eiland Perim, gelegen in de straat Bab-el-Mandeb.

+ Beschryvinghe van de sanden, droochten ende clippen vant roode Meer.

2) D.i. Ras of Kaap Beiloel.

3) D.i. Amra.

+ Aden, de gheweldige coopstadt in Arabien.

4) Zie Linschoten, Itinerario, ed. Kern Dl. I, blz. 26 en 30.

5) D.i. Suez.

+ Openbaert de diepte die't roode Meer heeft.

+ Hier vanghet aen het rijck van Priester Jan.

6) Syene, zoo heette in het Grieksch het tegenwoordige Assoean of Aswan, de hoofdstad van El-Hedoed, de Zuidelijkste provincie van Egypte. Deze stad ligt aan den Nijl, aan het Noordeinde van den eersten waterval. Pigafetta vergist zich hier echter met Khartoem, want Abessinië heeft zich nooit tot Assoean uitgestrekt.

7) Kreeftskeerkring.

+ De hooft stat daer Priester Jan hem onthout, is Belmalechi, zyne Hovelinghen kleeden haer met Zyde, met Gout ende ghesteenten doorwrocht.

8) Volgens Cahun (l.c. p. 209) zou dat zijn Amba-Magdala. Amba beteekent vesting, terwijl de naam Magdala overeen zou moeten komen met de bijbelsche plaatsnaam Migdol.

[p. 49]

ninckrijcken, die rijck ende overvloedich zijn van Gout, Silver, Edel gesteenten, ende allerley soorten van Metalen. Zijn volck is van veel colueren, wit, swart, ende tusschen tween, van goede stature ende proportie. Die Hovelingen ende Heeren vant landt bekleeden haer met Zyde lakenen, verciert met Goudt ende klenodien.

Alhier in dit land zijn wetten van kleedinghen ghelijck in Portugael,⁺ onder die graden der menschen: want sommige zijnder die 't niet toeghelaten is andere kleedinghe, dan van Vel-werck te draghen.

Dit volck zijn Christenen¹⁾, doch houden eenighe ceremonien van die Joden²⁾ ende oude wet, ende op die feeste van onse lieve Vrouwe^{+ +}inden Oost, comen alle onderworpen Coninghen ende voornaemste Heeren in die voorgenoemde stadt te samen, om het feest te houden, brengende met haer de schat ende den tribuijt, die zy jaerlijcks gheven moeten: Ende op dese feeste comt het volck in Pelgrimagie, om die feeste te onderhouden. Men doet op dien dagh een groote ende ghemeene processie, ende van die kercke daer zy uytgaen, nemen zy een beelt van onse Vrouwe, gelijck een mensche gheheel van Goudt ghemaeckt zijnde, in die plaetse van ooghen, hebbende twee groote Robynen, ende die reste van 't gheheele beelt is verciert met konstigh werck, ende veellerley ghesteente, ende dit beelt wordt gedragen op een gouden berrye³⁾, seer constich ghemaeckt.

In dese processie komt mede in eygener persoone Priester Jan, op een gulden Karre, ofte op een Olyphant, in ghelijcken verciert,⁺ gantschelijcken met klenodien, edel ghesteenten, ende met so seer vreemde ende costelijcke goude Lakenen, dat het niet om te ghelooven en is. Om dese feest ende dit beeldt te sien, loopt so grouwelijcken volck te samen, datter veel door 't ghedrangh doot blyven.

Men noemt desen Coninck Priester Jan, met een verkeert woordt: want het rechte is Bel Jan, Bel beteeckent het hooghste, perfeckste ende excellenste van eenighe saken, ende Gian, Heere ofte Prince: 'twelck dan toe comt alle die de heerschappie ofte ghebiet hebben.

So is dan Belgian te seggen die voornaemste ofte hooghste Prince, ende behoort dese tytel aen een gevoecht zijnde, alleen den

+ In dit landt zyn Wetten vande cleedinghen ghelijck in Portugael.

1) De Abessiniërs zijn monophysitische Christenen.

2) De Falascha, een hamietische volksstam in Abessinië zijn joden.

+ Op ons lief Vrouwen dach inden somer comen inde coopstadt Belmalechi te samen alle de kleyne Coninghen ende ander Heeren, mede brengende haer tribuijt, wordt dan een proces generael ghehouden, met groote toeloopinghe des volcks.

+ [16 a]

3) D.i. een draagbaar.

+ De Costelijckheyt van Priester Jan.

[p. 50]

⁺Coninc toe; Ende dese heeft ooc die toenaem van David, gelijck onse Keyseren, Caesares heeten, ofte Augusti.

Alhier mochtmen ooc een weynich discorreren¹⁾ van den Nilus, die gheen oorspronc heeft in Belgians landt, noch oock niet uyt die gheberchten van die Mane, ofte als Ptolomeus schrijft van die twee Lacken, die hy stelt int midden, tusschen oosten ende westen, met die distantie van ontrent 450. Italiaensche mylen van een: want op die hooghte van die selfde Polus, daer Ptolomeus die twee voorgenoemde Lacken stelt, leyt ooc het Coninckrijck van Congo ende van Angola, na het westen, ende aen d'ander zyde nae't oosten het rijck van Monomotapa, ende het rijck van Sofala, met distantie van die eene Zee tot die ander²⁾, van ontrent 1200. Italiaensche mylen.

⁺Nu so betuijcht Odoardus, dat in dese contreyen niet meer dan een Lack alleen bevonden wordt, het welcke leyt op die grensen van Angola ende Monomotapa, het welcke heeft die grootte van ontrent 195. Italiaensche mylen, ende van dit Lac alleen, hebben wy goede informatie ende sekerheyt van die van Angola, ende aen die ander oost zyde van die van Sofala ende Monomotapa, gheen mentie int minste makende van eenighe ander Lacken, daeromme men hier uyt besluyten mach, dat op die selfde hooghte van graden gheen ander Lacken aldaer zijn; wel is waer, datter noch twee ander Lacken zijn; maer gantsch contrarie ghelegen van die, daer af Ptolomeus gheschreven heeft: want hy, ghelijck gheseyt is, leyt die zyne niet even tusschen westen ende oosten, ende die, soo men tegenwoordelijcken siet, zijn ghelegen tusschent zuyden nae't noorden vast met een rechte linie, met die wyde van een ontrent ⁺400. mylen³⁾. Sommighe luyden van dit landt hebben een opinie, dat die Nilus oorspronck neemt uyt dat eerste Lack⁴⁾, ende daer na verberghse haer onder die aerde, ende weder het voortcomen,⁺ 'twelck oock sommige andere ontkennen, dan Odoardus betuijcht, dat die warachtichste opinie hier af is, dat die Nilus haer niet onder die aerde verberght, maer dat zy door eenighe schrickelijcke

+ Desen Coninck heeft den toename van David, ghelijck ons Keyseren Cesaris ofte Augusti.

1) D.w.z. een gesprek voeren.

2) D.w.z. van den Atlantischen Oceaan tot den Indischen Oceaan.

+ Discoureert hier vande reviere Nilus.

+ Andere opinie vanden oorspronck vande reviere Nilus, comende van onder het geberchte daer gheen menschen en comen noch woonen.

3) Volgens Ptolemaeus lagen de bronmeren van den Nijl op ongeveer eenzelfde geographische breedte, daarentegen geeft Pigafetta als zijn meening te kennen, dat het twee meren zouden zijn die op vrijwel eenzelfde geographische lengte zouden liggen. Volgens zijn kaart moeten daarvoor het tegenwoordige Njassa- en Victoria-meer worden aangezien.

4) Njassa-meer.

+ [16 b]

[p. 51]

ende woeste valleyen, sonder seker Canael vloeyt, daer gheen menschen handelen, ende datmen daer om seyt, dat zy onder die aerde daelt¹⁾.

Soo vloeyt dan warachtelijcken die Nilus uyt dit eerste Lac²⁾, het welcke leyt op 12. graden, nae die Polus Antarcticus, welck Lack bycans rondtsomme becingelt is met seer hooghe berghen, van welcke die so nae 't oosten liggen, gheheeten worden Cafates, ende rotsen van Salpeter ende van Silver aen d'een zyde, ende aen d'ander zyde ander gheberchten, alwaer Nilus dan daelt ontrent 400. mylen, recht nae't noorden, ende comt in een ander grooter,⁺ 'twelck die inwoonders een Zee ofte Meer noemen³⁾, om dat het grooter is alst vorige, heeft in die breede 220. mylen, ligghende recht onder die linie. Van dit tweede Lack heeft men sekere informatie van die Anzich, naestgrensende aen Congo, die welcke handelen in die contreye, ende segghen daer by, dat in dit Lack volck is, welck in groote schepen varen, die schryven konnen, gewichte ende mate gebruijcken, d'welck zy niet hadden in die deelen van Congo, die oock hare wooningen ofte huysen timmerden van steen ende kalck, gelijck vast, in manieren met het volck van Portugael, daer uyt men argumenteren ende afmeten mach, dat Priester Jans land niet verre van daen is. Van't voornoemde tweede Lack, loopt⁺ die Nilus nae het Eyland Meroe⁴⁾, wesende die distantie tusschen beyden 240. onser mylen, tot die welcke dan andere revieren loopen, als de reviere Colues⁵⁾, &c. liggende op die grense van Melinde.

1) De Nijl wordt bij het stroomen tusschen moerassige met waterplanten begroeide oeverlandschappen soms zoo'n wildernis van vegetatie, dat zijn wateren daardoor geheel afgedekt worden. Deze volkomen verborgenheid van het water door allerlei water- en moerasplanten, (voornamelijk Aeschynomene Elaphroxylon Taub en Cyperus Papyrus L.) mag misschien oudtijds de veronderstelling hebben gewekt, dat de Nijl tijdelijk onder den grond was verdwenen.

2) Njassa-meer.

+ Inde revier Nilus leyt een Zee die 220. Italiaensche mylen groot is.

3) Victoria-meer.

+ Loopen vele revieren inde reviere Nilus.

4) Meroë, oudtijds beroemd eiland in Abessinië tusschen de Nijlarmen Astapus en Astaboras met een gelijknamige stad in het Noorden, sedert onheugelijke tijden een machtige priester- en handelstaat, de wieg der Egyptische beschaving. Opgravingen 1909-'10 door Sayce en Garstang, zie Garstang, Meroë, the city of Ethiopians. (1911).

5) Op de oorspronkelijke kaart van Pigafetta staat de Rio Golues, die zijn water ontvangt uit het Lago Colue. Ik zou nu de veronderstelling willen maken dat de rivier Colues met de tegenwoordige Sobat-rivier moet geïdentificeerd worden, die bij de plaats Sobat ter rechterzijde in den Nijl valt. Het vroegere Lago Colue zou dan moeten geweest zijn het tegenwoordige Rudolfsmeer, gelegen op de grens van het Abessinische Rijk, Oeganda-protectoraat en Britsch O. Afrika. Dat Rudolfsmeer moet eertijds veel grooter zijn geweest dan thans en het wordt vanzelf nog voortdurend kleiner, zoodat het zelfs tegenwoordig geen afwatering meer heeft. De Sobat-rivier vloeit er dus nu niet meer uit, doch vroeger naar alle waarschijnlijkheid wèl.

[p. 52]

Die Nilus comende aen 't Eyland Meroe, deelt sich in twee stroomen, ende omcingelt een hooch landt geheeten Meroe; Op die rechte zyde van Meroe, nae't oosten toe, loopt een ander revier, ghenoemt Abagni¹⁾, spruytende uyt een Lac Bracina²⁾, welcke revier streckt langhs Priester Jans landt, tot het voornoemde Eylandt toe, ende aen die ander zyde naet westen, loopen andere revieren, onder welcke is Saraboe. Dese revier inde Nilus comende ende omloopende 't Eylandt van Meroe, vereenicht haer veel breeder weder te samen in een Canael ofte stroom door Ethiopien, die den name heeft Ethiopien boven Egypten, strect tot den afval toe, al waer die Nilus in een hooge valleye te samen loopende ende ⁺sluytende, naderhant van die hoochte afvalt, ontrent 't Eylandt Siene³⁾, met sulcken schrickelijcken geluyt, dat die luyden daer ontrent meestendeel doof oft herthoorich zijn, ende van hier door Egypti landt loopende, bevocht zy dat gheheele landt, ende maeckt het vruchtbaer, ende loopt naderhant in de Midlandsche Zee, tegens Cyperen over, ende dat voornamelijcken met 2. schiprijcke stroomen, behalven d'andere, waer af die eene tot Rossetto, ⁺een dagh reysens van Alexandrien in die Zee loopt, d'ander tot Pelusio, nu Damiata geheeten. Concluderende dan dese sake, soo is d'oorsake vant wasdom des Nili in Egypten, ende Zaire in Congo, ende des Nigri in Ethiopien, alle op eenen tijt die overvloedige regenen, die 5. maenden gestadich in Congo, ende die omliggende plaetsen vallen: Wat belangt die custe van Aden, langhs vruchtbaer Arabien, ende voorby die golf van Persien na Goa toe, is ghenoechsaem ontdect in ditboeck⁴⁾, daer toe ick den Leser remittere.

FINIS.

1) Vermoedelijk wordt hier bedoeld de tegenwoordige Abaï-rivier in Abessinië, de bovenloop van den Blauwen Nijl of Bahr-el-Azrak.

2) Bijna zeker het tegenwoordige Tana-meer in Abessinië, bronmeer van den Blauwen Nijl, eerst Abaï geheeten.

+ Ontrent dat eyland Siene maeckt dese reviere sulcken afval, dat het volck daer by woonende doof oft half doof zijn.

3) Syene, zie blz. 48 noot 6.

+ Den ghestadighen regen in Congo ende ander ontrent gelegen plaetsen, maken dat den Nilus sekeren tijt in Egypten overvloeyt.

4) Zie Linschoten, ed. Kern Dl. I, blz. 30-44.