Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Derde stuk

[p. 147]

Bibliographie van het Itinerario.

Tiele heeft in zijn ‘Mémoire’ op blz. 83-103 uitvoerige beschrijvingen van de verschillende Nederlandsche uitgaven van het Itinerario gegeven. Over het algemeen zijn die beschrijvingen juist en ik zou dus kunnen volstaan met er naar te verwijzen. Ten gerieve van den lezer laat ik hier eene korte opsomming der verschillende uitgaven volgen, waarbij ik de gelegenheid waarneem enkele onjuistheden en omissiën in Tiele's beschrijvingen te herstellen, en er de beschrijving der buitenlandsche uitgaven en vertalingen bij te voegen. Tevens volgt hierbij eene volledige opgave der kaarten en platen met de Hollandsche titels, voor zoover zij tot het Itinerario behooren. De in de verschillende uitgaven op het Itinarario volgende stukken (Reysgheschrift (1595) - Beschryvinghe vande Custe van Guinea (1596) zijn hier buiten beschouwing gelaten.

A. Hollandsch.

Tiele, a.d.h.k.m.n.

a. ITINERARIO, //Voyage ofte Schipvaert / van Jan // Huygen van Linschoten naer Oost ofte Portugaels In //dien inhoudende een corte beschryvinghe der selver Landen ende Zee-custen/ met aen //wysinge van alle de voornaemde principale Havens/ Revieren/ hoecken ende plaetsen/ tot noch // toe vande Portugesen ontdeckt ende bekent: Waer by ghevoecht zijn/ niet alleen die Conter //feytsels vande habyten/ drachten ende wesen/ so vande Portugesen aldaer residerende/ als van //de ingeboornen Indianen/ ende huere Tempels/ Afgoden/ Huysinge, met die voornaemste // Boomen/ Vruchten/ Kruyden/ Speceryen/ ende diergelijcke materialen/ als ooc die // manieren des selfden Volckes/ so in hunnen Godts-diensten/ als in Politie // en̄ Huijs-houdinghe: maer ooc een corte verhalinge van de Coophan //delingen, hoe en̄ waer die ghedreven en̄ ghevonden worden/ // met die ghedenckweerdichste geschiedenissen/ // voorghevallen den tijt

[p. 148]

zijnder // residentie aldaer. // Alles beschreven ende by een vergadert, door den selfden, seer nut, oorbaer, // ende oock vermakelijcken voor alle curieuse ende Lief- // hebbers van vreemdigheden. // (Vignet, Cornely sc.) // t'Amstelredam. // - // By Cornelis Claesz. op 't Water, in't Schrijf-boeck, by de oude Brugghe. // Anno CIↃ.IↃ. XCVI. // (1596).

4 ongen. bldn. en 160 blz. 2 kol., Goth., 74 regels, met rekl. en sign. (.?.) 2(-4), A-M (× 6) en N (× 8); folio.

F. 1 recto (titel). F. 1 verso: Extract uyt 't Register der resolutien van mijn Heeren die // Staten Generael der vereenighde Nederlanden. // Sabati 8. Octobris 1594. // F. 2 recto: Aende hoogh // ende vvelgheborene, // ..... // ..... repre- / senterende de Generale Staten der Gheunieerde Nederlandsche Provintien. // F. 2 verso, onderaan: Ghedaen in Enckhuysen, den 1. Ianuarij, An. 1596. // V.M.E. // Onderdanighen Dienaer, // Ian Huyghen van Linschoten, // van Haerlem. / F. 3 recto: Prohemio ofte voor- // reden totten leser. // F. 3 verso en F. 4 recto (Gedichten). F. 4 verso (Portret). F. 5 recto (blz. 1): Itinerario, // voyage enz. Blz. 160 (2) regel 19: AMEN. // FINIS. //

Kenmerken: blz. 1 Itinerario, (alle andere drukken hebben Itineraio).
blz. 65, 1e kol., 1e regel: Desen buijt namë
blz. 160, laatste woord: FINIS.

Kaarten.

De Generale Caerte vande gheheele vaert naer Indien.		pag. 4
	(Orbis terrae compendiosa descriptio.... Antverpiae, apud Joan. Bapt. Vrient. Arnoldus, & Henricus Florentij à Langren fratres sculpserunt.) of (Orbis terrarvm typvs de integro multis in locis emendatus auctore Petro Plancio 1594.)^1)
De Caerte vande Cabo de boa Esperança af tot by 't Roode Meer, etc.		6
	(Delineatio Orarum maritimarum .... Affbeeldinghe der custen des landts genaempt Terra do Natal, etc. Arnoldus F. à Langren delineauit & sculpsit.)
De Caerte van 't Roode Meer af, de Custen van na Ormus, Indien, Seylon tot Bengalen toe, &c.		10
	(Deliniantur in hac tabula, Orae maritime .... Afbeeldinge der custen van Abex, der engte van Mecha, anders ghenaempt de Roode Zee, enz. Henricus F. ab Langren Sc.)
De Caerte van Mallacca, Samatra, d'Eylanden van

1) Deze kaart wordt uitsluitend in de volgende drukken gevonden.

[p. 149]

		Pag.
Iava, Maluco, China, de Philippinas, ende Iapon, &c.		22
	(Exacta & accurata delineatio .... Waarachtige wtworpinghe ofte afbeeldinge van alle die custen ende landen van China, Cauchinchina, Camboja enz. Henricus F. ab Langren Sculpsit a^o. 1595. Arnoldus F. à Langren delineauit.)

Platen^a).

De Stede ende het Eylandt Moçambique		6 en 7
	1. (met er tegen aan gedrukte Beschryvinghe).
Malayos ende Iavas, dat zijn die van Malacca en Iaua		24 en 25
	2. (Inwoonders van Mallacka... Een eijlander wt Iava....)
De Chynen, so mans als vrouwen te voet		32 en 33
	3. (Cleedinge van die wt China...)
De Chynen ghedragen, en uyt vermeyen varende		32 en 33
	4. (Maniere als haer die Mandoryns van China...)
't Schip van China en Iava by de selfde Chinen		32 en 33
	5. (Schepen van China en̄ Iava...)
De stadt van Goa		42 en 43
	6. (A ilha e cidade de Goa...)
De Boerse ofte merckt van Goa.		44 en 45
	7. (Claere opdoeninge vande merckt van Goa...)
De Portugesen gaende ende staende te voet		46 en 7^b)
	8. (Contenancijen e̅n̅ habyten der Portugeesers...)
De Portugesen te Peert		46 en 47
	9. (Op dese maniere rijden gemeenlick over straeten die Portugeesche Edellieden...)
De Portugesen ghedraghen in een Palanquijn		46 en 47
	10. (Op dese maniere laeten haer die Portugeesen draegen...)
De Fuste daerse met ten oorloch varen		46 en 47
	11. (Fusten welcke die Portugeesen e̅n̅ haer vianden die Malabaren...)
De Vrouwen der Portugaloysers te voet		48 en 49
	12. (Cleedinge en dracht van een Portugeesche Dochter...)

a) De volgende tekst is die van Linschoten's register. In plaats van de door W.N. bijgevoegde paginatuur heb ik die genomen, welke als opdruk op de platen zelf voorkomt.

b) Bedoeld is natuurlijk 47.

[p. 150]

		Pag.
De selfde vrouwen in Palanckijn ontdeckt ghedragen.		48 en 49
	13. (Coetskens daer de Portugeesche Vrouwen en Dochters bedeckt^a) in gedraegen worden.)
De selfde vrouwen int Palanckijn bedeckt ghedraghen		48 en 49
	14. (Maniere van die Portugeesche vrouwen e̅n̅ dochters te draegen alst regent...)
De selfde vrouwen met haren man ende slaven by nacht gaende		48 en 49
	15. (Een Portugeesche vrouwe verselschapt met hare man...)
Bramenes, Decanijns ende Banianen		58 en 59
	16. (Habijt e̅n̅ gedaente der Indiaensche Coopluijden ...)
De bruyloft der selfden		58 en 59
	17. (Maniere van bruijloft int Lant van Ballagate...)
't Verbranden vande dooden man mette levende vrouwe		58 en 59
	18. (De Bramene doot wesende wort nae haer wet verbrant...)
De staet des Ambassadeurs van Ballagatte binnen Goa		58 en 59
	19. (Die staet des Ambassateurs...)
Canarijn, met zijn vrouwe, d'Indiaensche kinderen, Lascarijn ende Balhadera		58 en 59
	20. (Een Indiaens lant ofte bouwman...)
De Dorpen ende wooninghen der Indianen		44 en 45
	21. (Indische hutte Lanthuysen e̅n̅ dorpen ontrent Goa.) (gen. 44 en 45 doch volgens het register op blz. 58 behoorend.)
De schuyten diese inde Revieren ghebruijcken		58 en 59
	22. (Schuijten diemen te Goa, e̅n̅ Cochijn, gebruijckt...)
Die Arabiers ende Abexijns met haer vrouwen		61 en 62^b)
	23. (Arabischer scheepluyden...)
Die Swarten ofte Caffres van Moçambique		60 en 61
	24. (Moerianen wt Moçambijcke...)
Den Coninck van Cochijn op den Olyphant met zijn Nairen om hem		64 en 65
	25. (Die Coninck van Cochin op een elephant geseeten...)
De Malabaren ende Mooren van Cananor		64 en 65
	26. (Die Machometisten van Cananor...)
	27. (Een wt Pegu, waer veel gout...) Niet in het register.	64 en 65

a) Dit woord klopt niet met de plaat.

b) Deze plaatsing door Linschoten is natuurlijk technisch onuitvoerbaar.

[p. 151]

		Pag.
De Mesquita ende Pagoden ofte Indiaensche Afgoden.		66 en 67
	28. (Scrickelicke beeldenisse der Indiaensche affgoden...)
De fruyten Iaacka, Annanas, Mangas, Cajus, Iambos, &c.		76 en 77
	29. (Die fruijten die in Indien wassen...)
Den boom Arbore de Rays, Durioens van Mallacca, en̄ 't Riet Bambus		86 en 87
	30. (Indiaens riet wasschende in de dickte...)
De Palmeiras ofte Palmboomen daer de Cocos aen wassen, en̄ de Vijchboomen, etc.		80 en 81
	31. (Indiaensche nooten ofte Palmboomen...)
Die boomen Arbore triste, mette Bettele.		86 en 87
	32. (Een boom welcke in Indien alleen bekent is...)
't Eylandt Santa Helena		140 en 141
	33. (Anno Dn̅i̅ 1589. Insula D. Helenae...)
	34. (Vera effigies... Waerachtighe affbeeldinghe en̄ gedaente vant Eylant Sancta Helena...)
	Niet in het register.
't Eylandt Açençion ofte Hemelvaert		142 en 143
	35. (Vera effigies... Waerachtighe affbeeldinghe en verthooninghe vant Eylant Asçençion...) Met er tegen aan gedrukte Beschryvinghe.
De Stadt Angra, in 't Eylandt Tercera.		150 en 151
	36. (A cidade de Angra... Affbeeldinge vande stad Angra, met het Slot op het Eijlant Tercera .... 1595).

Dus met 36 platen en niet 34, zooals in het Register worden aangegeven.

Achter het Reys-gheschrift vande Navigatien der Portugaloysers (1595) en de Beschryvinghe van de gantsche Custe van Guinea, gevolgd door de Beschryvinge van America (1596) bevindt zich een

Register ofte Tafel vande Itinerario (3 blz. en 5 regels van de volgende blz.), daarna een Register vande Figueren ende Caerten (de rest van laatstgenoemde blz.). Dan komt het Register ofte Tafel vant Reijsgheschrift (3 blz. en 7 regels van de volgende bladzijde). Tenslotte Sommighe fauten ofte erraten, enz.¹⁾. (De rest van laatstgenoemde bladzijde).

Zie verder Tiele blz. 83-89.

1) In het ex. van de Leidsche bibliotheek gaat hieraan nog een blad vooraf: Waerschouwinge voor de Boeckbinders enz. Hierin wordt wel no. 27 doch niet no. 34 aangegeven.

[p. 152]

d. ITINERARIO.... (als de uitgave van 1596).^a)

Alles beschreven ende by een vergadert, door den selfden, seer nut, // oorbaer, enz. (Hetzelfde vignet) // t'Amstelredam, // - // By Cornelis Claesz. op't VVater int Schrijfboeck, by de oude Brugghe. // (z. jaar). fol.

VIII en 160 blz. Sign. A-N4. fol.
Kenmerken: blz. 1, 1e kol., 1e regel: WEsende int Vaders-lant
blz. 65, 1e kol., 1e regel: Desen buyt namen
blz. 160, laatste woord: EYNDE (daaronder een streep en 21 figuurtjes in den vorm van een omgekeerde pyramide geplaatst).

Het Register aan het einde is in het door mij geziene exemplaar (Ind. Gen.) hetzelfde als dat van 1596. Vandaar dat de ‘drukfouten’ zijn opgenomen hoewel deze in den tekst verbeterd zijn.

De ‘beschrijvingen’ achter plaat 1 en 35 komen in dezen en latere drukken niet meer voor.

Zie Tiele, blz. 93.

h. ITINERARIVM, // Ofte // Schipvaert naer // Oost ofte Portugaels // Indien. / .... Op 't nieuwe gecorrigeert en̄ verbetert.// Tot Amsterdam, // By Jan Evertsz. Cloppenburch, in de vergulden Bybel, Anno 1614. // Met Previlegie voor 12. Iaren¹⁾. //

XII en 160 blz. fol.

Dit is geen nieuwe herdruk, zooals ook Tiele meent, doch dezelfde druk als de vorige met nieuwen titel, allerminst dus een ‘op 't nieuwe gecorrigeert ende verbetert’.

Het privilegie is van 1610 en de Opdracht aan Prins Maurits, voorkomende voor het ‘Reysgheschrift’ van 1595, is hieraan toegevoegd. De platen en kaarten zijn dezelfde.

Het register is herdrukt. In dat van de platen zijn de twee ontbrekenden evenwel niet opgenomen. De lijst der drukfouten is verdwenen.

Zie Tiele, blz. 95.

k. ITINERARIVM, // Ofte // Schip-vaert naer // Oost ofte Portugaels // Indien. // enz.... T'Amstelredam. // - // Ghedruckt by Ian Evertsz. Cloppenburch, Boeck-verkooper, woonende op 'tWa-

a) Dit is vgs. ‘Itinerario III’ p. xxxiii noot 2 een latere uitgaaf.

1) Volgens Tiele, Bibliographie (blz. 153) ook met het adres van Hans Sas te Groningen.

[p. 153]

ter, // in den vergulden Bijbel. Anno 1623. // Met Previlegie voor 12. Iaren. //

VIII en 160 blz. Sign. A-N4. Het privilegie zonder datum. Hierin alleen de opdracht aan prins Maurits en de Ode van C. T(aems). fol.
Kenmerken: blz. 1, 1e kol., 1e regel: WEsende in 't Vaders-landt
blz. 65, 1e kol., 1e regel: Desen buyt na- //
blz. 160, laatste woord: EYNDE. (daaronder ornament met menschenhoofd).

De kaarten en platen zijn dezelfde. Aan het eind van het derde deel een nieuw Register, doch ook hierin zijn de twee overschietende platen niet opgegeven. Bovendien is een derde plaat (no. 14) hierin vergeten. Zij behooren zich evenwel alle drie op de haar aangewezen plaatsen te bevinden.

Zie Tiele, blz. 99.

m. ITINERARIUM enz. t'Amstelredam, // - // Ghedruckt voor Everhardt Cloppenburch, Boeck-verkooper, woonende op 't Water, // in den vergulden Bijbel Anno 1644. // Met Previlegie voor 12. Jaren. //

VI en 160 blz. Sign. A-N4. fol.
Kenmerken: blz. 1, 1e kol., regel 1: WEsende in 't Vaders-land
blz. 65, 1e kol. kantteek.: Die Portu-//gesen hebben
blz. 160, laatste woord: EYNDE. (groot ornament met den beer).

Geheel gelijk aan den voorgaanden druk met in het Register dezelfde fout.

Zie Tiele, blz. 101.

n. Journael // Van de derthienjarige Reyse, te Water en te Lande, // Gedaen door // Jan Huygen van Linschooten, // na // Oost-Indien, // Inhoudende de Beschryvinge der selver Landen en // Zee-kusten/ enz.

't Amsterdam, Gedruckt // - // By Gillis Joosten Saeghman, in de Nieuwestraat/ // Ordinaris Drucker van de Journalen ter Zee/ en de Landt-Reysen. //

2 kol. Titel; Opdracht aan Maurits van Nassau, en blz. 5-208. Met sign. A2-CC2. 4to.

Het eerste gedeelte (blz. 5-136) geeft een verkorte uitgave van het Itinerario.

Zie Tiele, blz. 102.

B. Latijn.

Tiele, c.g.o.

c. NAVIGATIO // ac Itinerarivm // Iohannis Hvgonis Lin- //

[p. 154]

scotani in Orientalem sive Lvsitano- // rvm Indiam. etc... Nunc vero Latinè reddita, ... Hagae Comitis // - // Ex officinâ Alberti Henrici. Impensis Authoris & Cornelii Nicolai. // prostantq̓ue apud AEgidium Elsevirum. Anno 1599.

VIII en 124 blz. Sign. A-K4. fol.

Behoudens kleine verkortingen is het geheele Itinerario in deze Latijnsche uitgave opgenomen. Daarop volgt de Descriptio Guineae waarachter een Register waarin ditmaal plaat 27 wordt aangegeven. Daarentegen blijft n^o. 33 onvermeld. De platen en kaarten dragen dezelfde nummers als in de 1e uitgave.

Zie Tiele, blz. 91.

Onder g (blz. 95) vermeldt T. een nieuwe titeluitgave: Amstelodami apud Joannem Walschaert, 1614. fol. waarvan zich een ex. in de Lenox-bibliotheek te New-York bevindt.

Bovendien bestaat er een verzameling van 29 platen van de hollandsche uitgave, circa 1600 gedrukt, met latijnsche onderschriften van 9 tot 14 regels, getrokken uit het Itinerario. Aan het eenig bekende ex. (Tiele o blz. 103) ontbrak de titel doch Hofman en, naar hem Camus (Mémoire p. 192) noemden het: Icones et habitus Indorum ac Lusitanorum per Indiam viventium. langw. fol.

Fransch.

Tiele, e, f, i en l.

i. HISTOIRE // de la Navi- // gation de Iean Hu- // gues de Linscot Hollandois enz..... & nouvellement traduict // en François. // Amstelredam, De l'Imprimerie de Henry Laurent. // MDC. X. (1610).

IV en 275 blz. Sign. A-L1 4. fol.

Deze uitgave is niet te Amsterdam gedrukt, doch te Frankfort. De platen en de kaarten zijn latere drukken van degenen die zich in de Verzameling van de Bry bevinden.

Tiele, blz. 94.

f. Titeluitgave te Amsterdam, Theod. Pierre, 1610. fol.

Tiele, blz. 95.

i. HISTOIRE // de la // navigation // De // Iean Hvgves // de Linschot Hollandois, etc..... Deuxiesme edition // augmentée. // A Amsterdam, // Chez Iean Evertsz. Cloppenburch, Marchand

[p. 155]

libraire, demeu- // rant sur le Water à la Bible Doree. Avec Privilege pour 12. Ans. 1619.//

VIII en 206 blz. Sign. A-S. fol.

Herdruk van de eerste Fransche uitgave. In plaats van de platen van de Bry zijn hieraan de kaarten en de platen van de oorspronkelijke uitgave toegevoegd. Het register noemt thans de 36 platen.

Tiele, blz. 98.

l. HISTOIRE // de la // Navigation // de // Iean Hvgves // de Linschot Hollandois etc.....

Troixiesme edition // augmentee. // A Amsterdam, // Chez Evert Cloppenburgh .... demeurant sur // le Water à la Bible Doree.... 1638.

VIII en 206 blz. Sign. A-S. fol.
Tiele, blz. 100.

Engelsch.

IOHN // HVIGHEN VAN // LINSCHOTEN. // his Discours of Voyages // into y^e Easte & West // Indies. // Deuided into Foure Bookes // Printed at London by // IOHN WOLFE. (z.j.) (1598).

VIII en 462 blz. met 12 pl. fol.

THE VOYAGE of John Huygen van Linschoten to the East Indies. From the Old English translation of 1598. The first book, containing his description of the East. In two volumes. Edited the first volume by the late Arthur Coke Burnell, the second volume by Mr. P.A. Tiele, London, Printed for the Hakluyt Society. 1885. 2 dln. Met portret. 8vo.

In de verzamelingen van Hakluyt (1598, 1809 en 1903) en Purchas (1625 en 1905) en in de New General Collection of Voyages and Travels (1745) werden gedeelten van het Itinerario opgenomen.

Duitsch.

In de verzameling van de Bry.

ANDER THEIL der orientalischen Indien, von allen Völckern ... so von Portugal ausz, lengst dem Gestaden Aphrica, bisz in Ost Indien und zu dem Land China, sampt andern Insulen zu

[p. 156]

sehen seind... Erstlich in Holländischer Sprach beschrieben, durch Joan Hugo von Lindschotten... an Tag geben, durch Hans Dieterich und Hans Israel von Bry Gebrüder. Gedruckt zu Frankfurt am Meyn, durch Johan Saur, M.D. XCVIII (1598).

IV, 134 blz, en 5 blz. van het Register met 38 platen, fol.

- Hetz. Franckfurt am Meyn, durch Erasmum Kempffer, M. DC. XIII. (1613). fol.

Dit deel bevat hoofdstuk 1-44 van den oorspronkelijken tekst.

DRITTER THEIL Indiae Orientalis Darinnen erstlich das ander Theil der Schiff-fahrten Joann Huygens von Linschotten ausz Hollandt, so er in Orient gethan, begriffen ... An Tag geben, durch Jo. Theodor und Jo. Israel de Bry. Gebrüder. Gedruckt zu Frankfurt am Mayn, durch Matthaeum Becher, M.D. XCIX. (1599).

IV en blz. 1-83. fol.

- Hetz. in Oppenheim by Hieronymus Gallern, M. DC. XVI. (1616).

IV en blz. 1-75. fol.

Dit deel bevat hoofdstuk 92-99 van den oorspronkelijken tekst.

VIERDER THEIL des Orientalischen Indien. Beschrieben durch Johan Hugen von Lintschotten... an Tag geben durch Johan Dieterich, und Johan Israel de Bry, Gebrüder, zu Frankfurt am Mayn. Gedruckt Bey Wolff, Richter, M. DC. (1600).

Blz. 1-98. fol.

- Hetz. Gedruckt zu Oppenheim bey Hieronymus Gallern, 1617. fol.

Dit deel bevat hoofdstuk 45-91 van den oorspronkelijken tekst.

Hiervan verscheen een Latijnsche vertaling:

II. PARS Indiae orientalis, in qva Iohan. Hvgonis Lintscotani Nauigatio in Orientem, item regna, littora, .... Ea Lintscotvs ipse spectator atq; autor primum vernaculo sibi idiomate Belgice

[p. 157]

in publicum dedit: Deinde superioribus Germanis, & nunc Latinis item auribus Latine vtcunq; reddita enunciauit Tevcrides Annaevs Lonicervs Priuatus, Ciuis Francfordiensis.... etc. Frankfordii. Ex Officina Wolffgangi Richteri. M.D.XCIX. (1599).

XII en 114 blz. Index 4 blz. fol.

- Hetz. Francof., typis Erasmi Kempfferi, impensis Wilhelmi Fitzeri, 1628. fol.

TERTIA PARS Indiae Orientalis: Qua continentur I. Secunda pars nauigationum à Ioanne Hvgone Lintschotano Hollando in Orientem susceptarum; etc..... Fideli stvdio et opera de Germanico in Latinum translata, & bono ordine disposita à Bilibaldo Strobaeo Silesio.... Francofvrti excudebat Malthaeus Beckerus, - Anno M. DCI.

VIII en blz. 1-54. fol.

- Hetz. Francof., sumptibus Wilhelmi Fitzeri, excud. C. Rötelius, Anno. 1629 vol.

PARS QVARTA Indiae Orientalis: qva Primvm varij generis Animalia, Fructus, Arbores: .... sicut in India tum effodiantur, tum generentur; .... accuratè describuntur. Per Ioannem Hvgonem Lintschotanum, et nonnullos alios.... Secundo: Nouissima Hollandorum in Indiam Orientalem navigatio, etc.... Omnia ex Germanico Latinitate donata, studio et opera Bilibaldi Strobaei Silesii.... Francofurti, apud Matthaevm Becker. M.D.CI. (1601).

VIII en blz. 1-103. fol.

Camus heeft dit werk van de Bry vergeleken met de Latijnsche vertaling, die in 1599 in Den Haag verscheen en opgemerkt dat de Hollandsche uitgaven verre te verkiezen zijn boven deze duitsche uitgaven, die vele fouten tellen en kaarten en platen geven van minder gehalte. Men zie daarover zijn ‘mémoire’ blz. 189 vgg.

W.N.