Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Derde stuk

[p. 1]

[Tekst]

Dat 92. capittel¹⁾.
Van sommighe gheschiedenissen in Indien den tijdt mijnder residentie aldaer, &c.

Inde maent van December an. 1583. zijn ghecomen inde stadt⁺ ende het eylandt van Ormus vier Enghelschen, die welcke quamen⁺ van Alleppo uyt Suria, al waerse ghecomen waren uyt Engelandt, te weten te water door die estrecho van Gibraltar, tot Tripoli, een zee-stadt ende haven in het landt van Suria, al waer alle coopmanschappen ghelost ende gheladen werden, en van daer te lande vervoert naer Alleppo, het welcke zijn neghen dagh reysens, ende in Alleppo resideren die cooplieden van alle natien, als Italianen,⁺ Fransoysen, Enghelschen, Armenyen, Turcken ende Mooren, een yeghelijck in zijn gheloof ende wet, op tribuyt vanden grooten Turch. Alhier wert grooten handel ghedreven, overmidts dat van hier gaen alle jaren twee caffylen²⁾, dat is een armade van volck en camellen, die naer Indien, Persien, Arabien ende alle die omligghende contreyen reysen ende haren handel dryven van alle waren, soo in't brenghen als in't halen, als ick op een ander plaetse gheroert hebbe.

Drie van dese voorseyde Enghelschen waren toe gemaeckt³⁾⁺ van de compaengie van de Enghelschen in Alleppo, om te besien, ofmen in Ormus konste eenighe factorye toe maken, om alsoo aldaer hare traffijcque ende handel te dryven, ghelijck als die Italianen, te weten die Venetiaenders, doen, die in Ormus, Goa ende Malacca hare factueren⁴⁾ hebben en dryven eenen stercken handel, soo in ghesteenten, peerlen als in andere waren ende specerien van het landt, het welck altesamen over land naer

1) 't Eerste gedeelte van dit Cap., voor zooverre het betrekking heeft op de geschiedenis van de gevangenschap der Engelschen Newbery en Fitch, is herdrukt in Vol. II, pp. 265-268 der Hakluyts Verzameling (1598). In de Lat. vertaling is dit geheele verhaal weggelaten en begint het Cap. met de komst der Japansche prinsen te Goa. Een nieuw bewijs dat de Lat. vertaler zorgvuldig vermijdt wat den Jezuiten aanstoot kon geven.

+ 1583.

+ [111a]

+ Beschryvinge van Allepo ende de coophandel aldaer.

2) Zie I^e stuk p. 36.

3) D.i. uitgerust.

+ Tot wat eijnde drie Enghelschen van de coopluyden van Alleppo nae Ormus ghesonden waren.

4) handelsagenten.

[p. 2]

Venetien ghevoert wert. Een van dese Enghelschen hadde voortijdts noch eens in Ormus gheweest, ende goede informatie van als mede ghenomen, op welcke voet zy aldaer quamen, brengende ⁺seer veel goets met, als lakenen, saffraen, allerhande ‖ glasen ende⁺ cleyne cremerye, als spieghels, messen en dierghelijcken tuych, in somma van alle cleynicheyt, datmen soude moghen versieren, ende hoewel dat dese coopmanschappe wel goet gelt beliep, niet tegenstaende was maer een bedecksel om op haer gheen opsicht te hebben¹⁾, want hare principaelste intentie was om een groote partye edele ghesteenten te coopen, als diamanten, peerlen, robynen etc., waer toe brachten een groote somme van gelt ende gout, ende dat in't heymelijck om gheen schade te lyden en daer duer in perijckel te comen. Aldus in Ormus wesende hebben hare winckel op gheset ende beginnen te vercoopen, het welcke siende die Italianen, die aldaer hare factorye hebben, als gheseydt is, vreesende by soo verre als dat²⁾ dese Enghelschen dese mael haer daer wel bevonden, datse souden continueren ende daghelijcks vermeerderen, het welcke soude wesen tot haren grooten achterdeel ende verlies,⁺ hebben terstont ghesocht alle listicheydt, sulcks te beletten, waer toe zijn ghegaen by den capiteijn van Ormus, met namen don Gonsalo de Meneses, seghhende, hoe dat daer Enghelschen ghecomen waren in Ormus, die welcke waren ghesonden om het landt te bespien, ende daer en boven, dat het ketters waren, waer door en stont niet te lyden, datmense souden laten gaen om te examineren ende te castigeren, tot exempel van anderen. De ⁺capiteijn, die de Enghelschen goet-gunstigh was door dien dat een van de Enghelschen, die daer te vooren gheweest hadde, hem sommighe giften vereert hadde, waeromme³⁾ en heeft daer niet in willen verstaen, haer te ondersoecken, maer heeftse ghescheept met alle hare goederen in custodio ende goeder bewaringe in een schip,⁺ dat naer Goa souden varen, ende heeftse ghesonden aen den viçorey,⁺ als dat hyse aldaer soude ondersoecken ende examineren naer zijn goet duncken, al waer ghearriveert zijnde, worden in de ghevanckenisse gheworpen, ende ten eersten gheexamineert, oft goede Christenen waren, ende overmidts datse qualijck ende seer weynigh Portugees consten spreecken, dan twee van haer spraken goet Duyts, om datse sommighe jaren in dese landen verkeert ende

+ Beschryvinge van een reijs van sommige Enghelschen in Ormus, ende tot wat eijnde zy daer trocken.

+

1) D.i.: geen opzien te baren.

2) Beter zin geeft: dat als.

+ Clachten van de Italianen over de Engelschen aende capiteijn van Ormus.

+ Wat d'oorsaeck is, dat de capiteijn niet beweecht worde om de Engelschen aen te tasten.

3) Dit ‘waeromme’ moest er niet staan.

+ [111b]

+ d'Enghelschen werden van Ormus nae Goa gesonden ghevanghen.

[p. 3]

ghehandelt hadden, waerom haer worden ghebracht eenen Duytschen Jesuijt, natureel van Brugge in Vlaenderen, die aldaer by de dertigh jaren gheresideert hadde.

Dese selfden ginck haer ondersoecken ende biechten, waer inne haer devoir soo wel wisten te doen, dat zy gheabsolveert werden voor goede ende catholijcke Roomsche Christenen, doch ghehouden⁺ voor suspect om dat ‖ zy vreemdelinghen, namelijcken Enghelschen waren, ende oock die Jesuijten blaesden haer de ooren vol, segghende, datmense souden ghevanghen naer Portugael seynden, ende dat zy haer souden willen begeven¹⁾ om Jesuijten⁺ te werden, waer mede haer beloofden vry te houden van alle lasteringhe, moeyten ende opspraeck. Ende de oorsaecke, dat haer die Jesuijten daer soo sterck toe persuadeerden, was om dieswille, dat den Duytschen Jesuijt in't secreet van haer verstaen hadde van de groote somme gelts, die zy by haer hadden, om die somme in haer claeuwen te cryghen, want haer eerste belofte ende voto van haer⁺ oorden is in als te procureren de welvaert ende vermeerderinghe van haer oorden, het comt van waer het comt. Ende hoe wel dat die Enghelschen hier gants teghen streden ende teghens waren, segghende, dat het hare ghelegentheyt niet en waer, niet te min brachtent soo veer, dat een van haer, het welcke een schilder was, die alleen inde compaengie van d'ander Enghelschen ghecomen was om't gheselschap, om eenighen fortuyn te soecken, maer niet van de compaengie uyt gesonden²⁾. Dese, eensdeels door vreese ende eensdeels door noot, liet hem gesegghen, ende heeft het woort⁺ ghegheven van Jesuijt te worden, ende hoewel dat zy wisten, dat dese niet ten besten³⁾ en hadde, nochtans om dieswille, dat het een schilder was, die daer weynich in Indien te becomen zijn, ende zy hem grootelijcken van doen hadden om haer kercke te vercieren, ghelijck zy meenden om niet, dat haer anders groot gelt kost, sulcks van Portugael te doen comen, waren blyde, met hope, dat zy d'ander oock noch souden cryghen met alle die proeye van het ghelt; in somma maeckten desen schilder Jesuijt, al waer hy sommighe daghen was, en gaven hem ghenoech te doen ende bewesen hem groote eere ende goede tractatie, ende dit alles om alsoo de ander te locken.

Die ander drie bleven in het ghevanckenis, mistroostigh om dat

+

1) d.i.: van de wereld afstand doen.

+ d'Oorsaeck, waerom dat de Jesuijten de Engelschen vermaenden tot de Jesuijtsche leer.

+ Wat de Jesuijten eerste belofte is, alsse Jesuijts werden.

2) Onnoodig de aandacht te vestigen op deze Anacoluthie.

+ Een van 't geselschap wort Jesuijt.

3) d.i.: niets ter beschikking.

[p. 4]

zy niemandt en verstonden noch verstaen worden, dan seer weynigh. Ten lesten werden haer gheseydt, dat daer Neerlanders by den aerts-bisschop woonden, dat zy die souden doen roepen, waer mede zy haer seer verblyden, ende deden my ende noch een ander Duyts bidden, dat wy haer eens wilden comen spreecken, dat wy terstondt deden, al waer zy het ons met weenenden ooghen claechden,⁺⁺ alle de materie ‖ van stuck tot stuck, ghelijck als gheseydt is,⁺ ende, dat moghelijck wesende, wy haer wilden behulpich wesen om uyt die ghevanghenis te raken op borgh, ende soomen op haer yet wist te segghen, zy wilden altoos de riguer van de justitie onderdanigh wesen ende haer verantwoorden, ende soomen anders vondt, meer dan dat het reysende coop-mannen waren, die haer profijt van coop-handelinghe sochten, datmense dan souden castigeren. Hier mede zijn wy van haer ghescheyden, ende hebben haer ghetroost met beloften, ons best te doen. In somma vercreghen soo veel van de aerts-bisschop, dat hy by den viçorey ginck onse supplicatie over gheven, ende heeft hem soo verre ghepersuadeert, dat hy daer in consenteerden, datmense soude los laten ende haer ⁺goet weder gheven, midts dat zy souden borgh setten van 2000. pardauwen, uyt het landt niet te reysen, tot dat daer anders in voorsien ende gheordineert was. Met dit bevel hebben terstont eenen borgher, een van de principaelste, ghevonden, die terstondt borgh bleef voor die 2000. pardauwen, ende die Enghelschen gaven hem inde hant 1300. pardauwen in gelt, ende om datse niet meer in ghereet gelt seyden te hebben, betrouden haer, om dieswille dat hy sach die menichte van de coopmanschappen, die zy hadden, waer mede hen¹⁾ tallen tyden, noodich wesende, wel mede meenden te voldoen.

Hier mede gheraeckten die Enghelschen uyt die ghevanghenis, ende huerden een huys, ende begosten haer winckels voor te doen²⁾, soo dat zy veel sleets hadden, ende gheraeckten terstondt in groote kennisse, want respecteerden altoos die edelmannen⁺ ende principaelsten, die zy haer coopmanschappen vercochten, doende groote courtosie ende vereeringhe, waer mede gheraeckten in grooten credijt ende van een yeghelijck bemint, soo dat haer een yeder groote gunste toe droech ende in als gheern ghefavoriseert souden hebben, ende bewesen ons int particulier

+ [112a]

+ De gevangens versoecken met borchtocht uyt te comen.

+

+ Op wat borchtocht dat zy uyt de gevangenis verlost werden.

1) Beter zin geeft: hem.

2) D.i. openen. Kiliaan heeft: Veurdoen die kramerije, Merces exponere.

+ Oorsaec, waer voor³⁾ de Enghelschen in groote credijt raeckten.

3) Hier zal wel bedoeld zijn: door.

[p. 5]

groote vrientschap, om wiens wille haer den aerts-bisschop altoos veel goets bewees ende een goet herte thoonden, het welcke zy oock wel wisten te vergelden met offerten van presenten, hoe wel⁺ sulcx van hen noyt yet ontfangen wert, noch nimmermeer van yemandt anders giften oft gaven heeft willen aenveerden¹⁾. Desghelijcks hielden haer seer catholijcks ende devoot, hoorende alle daghe hare missen, met hare pater-nosters in de handt, in somma dat zy in soo goede reputatie waren, datter niemant quaet oogh, ⁺en, dat min is, quade ghedachten²⁾ ‖ op hadden, het welcke die Jesuijten gants niet aen en stondt, om tot haer voornemen te comen, waerom niet af en lieten, haer verveert te maken met desen⁺ Duytschen Jesuijt, datmense soude naer Portugael seynden aenden coningh, en datser souden in haer clooster begheven; zy wildense van als bevryen, en dat hy haer sulcx adverteerden als vrient, ende dat hy sulcks voor seecker wist, sulcks in secreet by den raet ghesloten³⁾ te wesen, en datmen alleen wachten naer die schepen van Portugael, ende meer andere dusdanighe propoosten, om haer vreese aen te jagen ende haer meeninghe ten effecte te brenghen.

Die Enghelschen en dorsten haer niet wel af segghen, dan seyden, datse noch wat wilden vertoeven om haer beraet te nemen, ⁺waermede lieten de Jesuijten op goede hope, ghelijck als my den eenen ende principaelsten Enghels-man, met namen Iohan Nhubers,⁺ selfs dickwils gheclaecht heeft, dat hy niet en wiste wat beginnen om hem te verlossen van dese quellinghe. In't eijnde hebben onder haer gheresolveert, haer wegh te packen ende te ontvlieden, ende hebben heymelijck door goede vrienden haer gelt gheimployeert in ghesteenten, waer toe was een van haer, een steen-slyper, ende alleenlijck om sulcken affecten⁴⁾ met ghecomen. Dit aldus ghesloten wesende en hebbent niemandt dorven openbaren, noch en betrouden ons soo veel niet toe, hoe wel dat zy ons alle hare andere secreten ende aenslaghen gheopenbaert⁺ hadden. In somma zijn op een Pincxter dagh ghevaren uyt vermeyen, drie mylen van Goa, aende mondt vande revier, op een landt, ghenaemt Bardees, met veel ghelaet van spysen ende dranc-

+ Door wat mid del d'Enghelsche van een yegelijck bemint werden.

1) Namelijk de Aartsbisschop, die zooals uit alles blijkt, een door en door achtenswaardig man was.

+

2) Versta: nog minder kwade gedachten.

+ Nieuwe aensporinge vande Jesuijten.

3) Volgens ons spraakgebruik en ook van Kiliaan: besloten.

+ [112b]

+ 't Voornemen vande Enghelschen om de Jesuijten te ontvlieden.

4) Lees: effecten.

+ Op wat dagh ende manier zy de Jesuijten ontvloden.

[p. 6]

ken, om dat men gheen quaet vermoeyen en souden hebben, latende haer huys ende winckel met sommigh goet, dat noch over ghebleven en onvercocht was, ende eenen Duyschen jonghen, die wy haer beschict hadden, om haer goet ende huys waer te nemen. Dese was in huys gebleven sonder oock yet te weten vanden aenslagh.⁺ Aldus wesende in Bardees hadden by haer een patamar¹⁾, welcke zijn die Indiaensche boden, die de brieven inde winter van d'een plaets op de ander draghen, de welcke zy daer toe ghecocht hadden; ende om dat tusschen Bardees ende het vaste landt maer een cleijn ende half droogh revierken is, zijn daer over ghepasseert ende alsoo over landt duer ghegaen, sonder datter oyt meer daer naer tydinghe af ghehoort is, doch vermoeden, dat zy in Alleppo ghecomen zijn²⁾, alsmen daer naer wilde segghen, maer gheen see ‖ ckerheyt daer af en was. Haer meeste betrouwen was, om⁺⁺dat den eenen ende principaelsten van haer, Iohan Nhubers³⁾, was yet ervaren inde Arabische tale, welcke duer alle die landen ghebruijckt wert oft ten minsten verstaen is, want seer ghemeen over al ghesproken wert, ghelijck by ons het Fransoys.

Die tydinghe comende in Goa, was daer een groote tumulte ende murmuratie onder het volck, ende wy wel dapper verwondert, want veel vermoeyden, dat wy daer raet ende daet toe ghedaen hadden, ende den borgh heeft terstondt het goet beslaghen, dat daer noch ghebleven was, welcke mocht bedraghen in als 200. pardauwen, ende heeft terstondt het gelt, dat hem die Enghelschen ghegheven hadden, met dit ander van het goet over ghelevert,⁺ ende die reste is hem van de viçorey quijt ghescholden. Die dese vlucht vande Enghelschen meest speet, waren die Jesuijten, om die proye, die zy hier duer verloren, die zy meenden seecker te hebben; ende den Duytschen Jesuijt quam by ons vraghen, oft wy daer yet af wisten, segghende, dat, hadde hy sulcks ghedacht, dat hy zijn dinghen wel anders bestelt souden hebben, want seyden, dat hy eens van haer in handen hadde een sack met 40. duysendt Venetseanders⁴⁾ (elck Venetseander doet twee pardauwen), ende was inden tijdt van hare ghevanckenis, ende dat zy hen⁵⁾ altoos

+ Beschryvinge van een patamar.

1) Koṅkaṇī pathmār, koerier; vgl. II^e stuk p. 26 noot 1.

2) Zij vloden naar Bījapur, van daar naar Fattehpur bij Agra. In September keerde Newbery terug over Lahore, Perzië, enz.; doch Fitch vervolgde zijne reizen in Indië en keerde eerst in 1591 over Basra en Aleppo terug.

+

+ Waer op dat de vliedende Enghelschen meest betrouden.

3) Eng. vertaling (II, p. I65): ‘John Newbery’.

+ Wie dat de vlucht van de Enghelschen meest ghespeten heeft.

4) D.i. Venetiaansche dukaat.

5) Zal wel moeten zijn: hem.

[p. 7]

goede hope hadden ghegheven om zynen wille te voldoen, op welcke beloften hy haer 'tgelt weder gaf, het welcke zy anders soo ⁺licht niet weder ghecreghen souden hebben ofte mogelijck nimmermeer, gelijck hy selfs mondeling betuychden, in somma seyden, dat hy nu eerst verstondt, dat het ketters ende bespieders⁺ waren, ende meer ander duysent blasphemien, die hy van haer seyde.

Die Enghelsman, die Jesuijt geworden was, hoorende, dat zijn gheselschap ghejuecht waren¹⁾ ende siende, datmen hem niet soo goede tractatie beghost te doen alsmen hem in 't eerste wel dede, heeft berouw ghecreghen, ende gelijck als hy noch gheen beloften ghedaen hadde, ende gheraden wesende, dat hy daer weder souden uytgaen, dat hem niet en soude ghebreecken, buyten het ⁺clooster zynen cost te winnen, ende ‖ oock hem die Jesuijten⁺ teghen zynen danck niet houden en consten, aenghesien dat zy op hem niet en wisten te segghen, soo heeft hy het gants af gheseydt, dat hy gheenen sin en hadde om in het clooster te wesen, ende hoe wel zy alle haer neersticheydt deden om hem daer in te houden, is daer uyt ghegaen ende heeft buyten het clooster een huys ghehuert ende zijn winckel op ghestelt; in somma heeft ghenoech werck ghecreghen, ende is daer in het leste ghetrout met een mestice ofte dochter, aldaer gheboren, soo dat hy zijn rekeninghe ghemaeckt heeft, zijn leven aldaer te resideren. Van dese Enghelschen creegh ick seer brede informatie van alle die weghen, handel,⁺ reysinghe vande landen tusschen Alleppo ende Ormus, ende alle die gheschiedenisse ende ghemeen ordinantie, die zy in hare voyagie over landt onder houden, ende vande plecken ende steden, diese duer trecken. Ende sint desen Enghelschen ende haer gheschiedenisse en zijn daer noijt meer eenighen Enghelschen ofte vreemdelinghen in Indien over landt ghecomen, dan alleenlijck Italiaenders, die het hare daghelijcksche neeringh is, gaen en comen, etc.

Op dese selfde tijdt zijn in Goa ghecomen, van het eylandt van⁺ Iapan in compaengie vande Jesuijten drie princen ende coninghs kinderen, en waren ghecleet ghelijck Jesuijten, en boven die vijf-

+ [113a]

+ Wanneer dat zy eerst verstonden, dat d'Enghelschen ketters waren.

1) De samenhang toont dat de zin is ‘gevloden’. ‘Jeuchen’, dat wij in geen Nederl. Wdb. hebben kunnen opsporen, is blijkbaar etymologisch verwant met Middelhoogd. jöuchen, jouchen, jagen, drijven (Lexer I, 1483). In Grimms Wtb. wordt jeuchen verklaard als een oud Opperduitsch woord met de beteekenis ‘jagen, op de vlucht drijven’; Zwitsersch jäuchen. 't Verschil tusschen 't Hollandsche en 't Hoogd. woord is, dat het eerste intransitief is, 't laatste transitief.

+

+ Beschryvinge vande Enghelschen Jesuijt, hoe hij getrout ende uyt tclooster gegaen is.

+ Van wie Jan Huyghen verclaringh vande reys over lant van Ormus na Alleppo creegh.

+ Tijt, wanneer drie conings kinderen in Jesuijts cleeren te Goa ghecomen zijn.

[p. 8]

thien, sesthien jaren niet out, ende waren in meeninghe, duer instellinghe van de Jesuijten naer Portugael te varen ende soo voorts ⁺naer Roomen by den paus, om alsoo¹⁾ groot profijt, previlegien ende vryheyts voor die Jesuijten te verwerven, welcke alleen hare intentie was, ende bleven in Goa tot het jaer 84, en voeren doen naer Portugael ende soo voorts naer Spaengien, al waerse vande coningh ende alle die Spaensche heeren met grooter eeren ontfanghen⁺ werden ende met giften ende gaven beschoncken, het welcke die Jesuijten al naer haer streecken. Van daer trocken naer den paus, al waerse verworven groote previlegien ende liberteyten, ⁺ghelijck als wy inde beschryvinghe van het eylandt van Iapan eensdeels verclaert hebben. Zijn voorts duerreijst gheheel Italien, als Venetie, Mantua, Florensa ende alle d'ander plaetsen ende heerlijckheyden van Italien, al waerse over al grootelijck begift ende begaeft worden, met groote eere, en dat duer die groote senjorye²⁾ ende wonderen, die de Jesuijten van haer publiceerden; in somma zijn met dese selfde triumphen weder gekeert naer Madrid, al waer zy van de coningh met groote eerbie ‖ dinghe haren afscheyt⁺⁺ quamen nemen, met groote recommandatien aen de viçorey ende alle capiteynen ende regierders van Indien. Zijn weder⁺ van Lisbonen ghescheyden ende scheep ghegaen het jaer van 86., ende quamen in het schip van San Felippe, het welcke op die wederom reijs naer Portugael ghenomen wert van capiteijn Draeck³⁾.

⁺Zy quamen naer langhe ende quade reyse tot Moçambique, alwaer het schip zijn ladinghe nam van een schip ghenaempt San Lorenço, dat daer gheheel masteloos in ghecomen was, gaende van Indien gheladen naer Portugael, alwaer het selfde schip ghesleten⁴⁾ worde; ende om dat den tijdt verloopen was om naer Indien te comen, soo nam het selfde schip San Felippe die last van dit schip San Lorenço, ende werden onder weegh ghenomen, als ⁺gheseyt is, vande Enghelschen, ende was het eerste schip, dat oyt vande vaert van Portugaels Indien ghenomen hadde gheweest, het welcke die Portugesen op veel beduydenisse uyt leyden, om dat het schip naer den coningh van Spaengien ghenaemt was. Keerende weder tot die princen ende Jesuijten van Iapan, zijn des

+ Oorsaec waer om datse daer quamen, en na Roomen trocken.

1) De woorden ‘om alsoo’ enz. tot ‘intentie was’ niet in de Lat. vertaling; zoo ook een paar regels verder de zin: ‘het welcke’ tot ‘streecken’. Na alles wat vroeger reeds opgemerkt is geworden, kon men niet anders verwachten.

+ Hoe datse in Spaengien ontfanghen werden.

+ Desgelijcx tot verscheyden plaetsen in Italien.

2) Middelned. singerie, seinjorie: pracht, heerlijkheid.

+

+ Tijt, wanneer datse uyt Spaengien weer scheep gegaen zijn na Indien.

+ [113b]

3) Onnoodig te zeggen dat Francis Drake bedoeld is.

+ Met hoe veel periculen dat zy in Mossanbique quamen.

4) ‘Gesleten’ is hier ‘gesloopt’. De Lat. vertaling heeft den tusschenzin niet.

+ Wat het eerste schip was, dat in Oost Indien genomen wert.

[p. 9]

jaers daer naer weder ghecomen in Goa, met groote blyschap,⁺ want men haddese al by naer voor verloren gherekent. Quamen alle drie ghecleet in gout ende silveren lakenen ofte brocaet, op zijn Italiaensch; waren vande cleeren, die haer van de Italiaensche⁺ heeren vereert waren, quamen seer trots, ende die Jesuijten met grooter presumtien, om dat het door haer volbracht was. Zijn ghebleven in Goa tot dat die monson ofte tijdt quam van de vaert naer Chyna, alwaer zijnse heen ghevaren ende soo voorts naer Iapan, daerse met groote triumphe ende verwonderinghe van een⁺ yegelijck (als wel te presumeren is) ontfanghen worden, tot een groot voordel ende eere vande Jesuijten, ghelijck als het boeck¹⁾ betuycht, het welcke in Spaensch is laten uyt gaen van hare voyagie, soo te water als te lande, ende hoe ende op wat manier datmense over al ontfanghen heeft, etc.

Anno 84. inde maendt van Junius zijn ghecomen in Goa veel⁺ ghesanten, als van Persien, Cambajen ende van de samorijn, welcke is diemen keyser noemt vande Malabaren, ende oock van de coningh van Cochijn, ende onder ander saecken worden ghesloten eenen peys tusschen den samorijn, Malabaren ende Portugesen,⁺ wel ‖ cke altoos huere doot vyanden gheweest zijn, midts²⁾ souden die Portugesen hebben een fortresse op een seeckere haven, gheleghen in de custe van Malabar, ghenaempt Panane³⁾, is thien⁺ mylen van Calecut, het welck terstondt te werck ghestelt wert, ende maeckten aldaer een fortresse met groote oncosten. Maer om dat het al sandt is, en konsten daer gheen vast fondament hebben, want het sonck al wegh, soo datmen vondt het beste te wesen, die selfde weder te verlaten, naer dat zy daer wel drie ofte vier tonnen schats verdaen hadden, want en vonden daer gheen voordeel by,⁺ daer yet te hebben met soo weynich profijt, want meenden hiermede te beschutten, soo veer den samorijn zijn woort brack (gelijck hy veel voor een manier heeft), dat zy alsdan met dese haven souden beschutten, dat zy nieuwers hadden, waer uyt te loopen, ⁺ghelijck alst te voren veel quaets gedaen hadde; maer siende, dat den samorijn onder den duijm al even wel ander havens ende plaet-

+ Op wat tijt datse weer in Goa gecomen zijn.

+ Hoe dese drie gecleet waren, alsse weer tot Goa quamen.

+ Haer reys na China ende Japan.

1) Dit boek is 't eerst uitgegeven in 't Italiaansch, onder den titel: Relazioni della venuta de gli ambasciatori Giaponesi à Roma, etc...., raccolte da Guido Gualtieri’ (Roma 1585). De Spaansche vertaling verscheen in Sevilla in 1586. Zie Léon Pagès, Bibliographie japonaise, p. 5.

+ 1584.
Tijt van een tsamencomste van verscheyden gesanten tot Goa.

+

2) De voorwaarden vindt men vermeld bij Couto, Da Asia, Dec. X, Livro IV, Cap. XI.

3) Ponani ten Z. van Calicut.

+ Verhael vant ghene datter gesloten werd tusschen de Malabaren ende Portugesen.

+ Oorsaec waer om dat de Portugesen 'tbegonnen fort inde haven Panane niet voleijnden.

+ [114a]

[p. 10]

sen hadden, daar zy al het quaet uyt deden, datse mochten ende soo veel als te voren, hoewel den samorijn hem excuseerde sulcks niet te weten, ende dat hy oock sulcks niet en conste beletten, segghende, dat het zee-roovers waren, ende dat zy hem noch niemant onderdanich en waren, alle dit was de oorsake, dat zy Panane ⁺weder verlieten ende haer niet seer en betrouden op de Malabaren, want is een vande rebellichste ende wreetste natien, die in gheheel Indien zijn, ende maken menighe reysende man bedorven, ende die gheheele custe ende zee is om harent wille onveyl ende periculues te reysen. Door welcke oorsaecke die armaden vande ⁺Portugesen jaerlijcks in Goa toe ghemaeckt worden ende uyt ghesonden, alleenlijck om die custe ende zee veylich ende reysbaer te houden. Ende oock soo zijnder sonder dat van dese Malabaren veel op sommighe plaetsen, die met rooven ende steelen, soo te water als te lande, groot quaet doen, ende onthouden haer op sekere plaetsen op de zeecant, daer zy haer havens hebben ende haren roof brenghen en verberghen. Woonen in stroy huijskens by de steen-rootsen ende berghen, die onwoonbaer zijn, in somma datse niemant en can bedwinghen, noch en passen op¹⁾ samorijn noch op yemant.

⁺Van dese roovers is een haven gheleghen twaelf mylen van Goa zuydtwaerts, in 't beghinsel van de custe van Malabar, ghenaemt Sanguiseo²⁾. Alhier onthouden haer veel van dese bespringhers, ende doen soo grooten quaet, dat daer niemandt voorby mocht varen, ofte zy hadden daer ‖ schade af, soo dat daer veel daghelijcksche⁺ clachten aende viçorey quamen, dien doen governeerde, ⁺met namen don Francisco Mascharenhas³⁾, grave van Villa Dorta, den welcken om 'tselfde te remedieren heeft gesonden aende samorijn, dat hyse soude laten castigeren, den welcken wederom ontboodt, dat hy daer gheen macht over en hadde, noch eenigh ghebiet,⁺ want zy niemandt onderdanich en zijn, ende gaf den viçorey vry oorlof, dat hyse wilde castigeren naer zijn belieften, hem beloovende daer toe te helpen.

+ Malabaren zijn de rebelste ende wreetste van Indien.

+ Oorsaec waer om de armade van Goa jaerlijcx toeghemaeckt wert.

1) zich bekommeren om.

+ Beschryvinge van een haven, daer haer dese zee-roovers houden.

2) Alias Sanguicer, Sangueça, Zinguizar, Cinguiçar, ten Z. van Dabul^a); de eerste vorm bij Couto; vgl. Danvers. Port., II, 54.

a) Linschoten's tekst is in dit geval niet in overeenstemming met zijn kaart, waarop ‘Zanguizara’ aanzienlijk noordelijker ligt dan Goa.

+

+ Bevel van de visorey aende samorijn om zijn volck te straffen.

3) Hij werd Onderkoning van Indië, waar hij 11 April 1581 aankwam. Zie Danvers, II, 28-40, waar hij Graaf van Santa Cruz heet.

+ Antwoort vande samorijn aende visorey.

[p. 11]

Siende den viçorey, wat daer passeerden, heeft een armade toe⁺ ghemaeckt van 15. fusten, van welcken maeckten oversten capiteijn eenen edelman, neve vanden selfden viçorey, met namen don Iulianes Mascharenhas¹⁾, ende heeft hem expresselijck bevel ghegheven, eerst te loopen naer dese haven van Sanguise, ende die⁺ selfde te assoleren²⁾ ende inden grondt vernielen. Met dese intentie zijnse uyt ghevaren, ende comende voor de haven van Sanguiseu⁺ heeft den admirael raet ghehouden, wat haer te doen stont, om dat Sanguiseu een eylandeken is, gheleghen binnen die custe, want die revier loopt daer rontom, ende heeft veel clippen ende droochten in 't in comen, soo dat men met leegh water daer niet wel can aen gheraken, in somma hebben gheordineert als dat den admirael souden met die helft van de fusten aen d'een zyde aen varen ende ordineerden eenen vice-admirael, met namen Ioan Barriga, die met de ander helft aen d'ander zyde souden aen varen. Dit aldus gheordineert wesende heeft den admirael den voorsten aentre³⁾ gedaen ende bevolen, datmen hem souden volghen, ende⁺ is in gheroeyt tot aende strant van het landt, meenende, dat zy ⁺hem terstont souden volghen. Maer die ander capiteynen, welcke altemael jonghe edel-lieden waren ende onbedreven, beghonsten crackeel te cryghen, wie eerst ofte lest souden aengaen. Hier en tusschen is die vloet verloopen, so dat die een hier ende d'ander daer, so op clippen als op droochten, blyven sitten waren, soo dat zy den admirael niet alleenlijck en consten te hulpe comen, maer noch achter noch voor gheraken. Den vice-admirael, die aen d'ander⁺ zyde souden om varen, als gheseyt is, en wilden die ander capiteynen niet onderdanigh wesen, seghhende, dat hy gheen edelman en was, ende dat zy beter waren als hy. Met dese en dierghelijcke ⁺punten is altoos die ‖ Portugesen aen slaghen⁵⁾, waer mede over al ter maten comen⁶⁾; hier mede bleven dese oock oneens, ende en consten gants niet uyt rechten. Dit siende die Sanguiseus, die⁺

+ Toerustinghe van 15. fusten nae de haven van Sanguise.

1) Bij Danvers, II, 54, heet hij Dom Giles Yanez Mascarenhas. Het verhaal van deze expeditie komt voor bij Couto, Dec. V, Liv. V., Cap. VII.

+ Oorsaeck waeromme.

2) Port. assolar, verdelgen; vgl. Fransch ‘désoler’. Het is twijfelachtig of het in 't Nederlandsch gebruikelijk was.

+ Verhael, wat zy besloten hebben voor de haven om de roovers te bespringhen.

3) aantree.

+ Desgelijcks d'oorsaecke waerom datse niet uyt ghericht hebben.

+ [114b]

+ Twist tusschen den vice admirael ende de capiteijns⁴⁾

4) Er staat: capiteijn.

+

5) ondernemingen.

6) ‘Ter maten komen’ z.v.a. ‘'t onderspit delven, er slecht af komen’. Kiliaan kent van ‘mate’ een beteekenis ‘arm, ellendig’. In de Lat. vertaling ontbreekt de zinsnede. Vgs. W.N.T. is te maat komen dialectisch nog wel gebruikelijk: ‘Lelk te moate komen’: ongelukkig te pas komen.

+ Geschiedenisse tusschen de Sanguiseus ende den admirael.

[p. 12]

welcke, hebbende hare huysen ende woonplaetsen verlaten, waren ghevlucht op die berghen, ende sagen van verre al het regiment aen, ende siende, dat alle fusten buyten hier en daer op drooch saten, sonder te moghen in comen, ende dat den admirael alleen op strandt op drooch was ghebleven, sonder weer te moghen af comen, hebben haer verstout ende zijn met eenen grooten hoop gheloopen op de fuste vanden admirael, ende al doot ghesmeten, behalven die het al swemmende ontquamen, ende hoe wel dat den admirael hem wel mocht gesalveert hebben, ghewilt hebbende, want een slaef vanden selfden hem presenteerden al swemmende 'tleven te berghen, maer en heeft het noyt begheert, want seyden, dat hy liever begheerden al vechtende te sterven met eeren dan het lijf te berghen met oneeren; heeft hem verweert ende vromelijck ghevochten tot den lesten toe, maer gelijck alsse veel op hem ⁺waren, hebben hem int leste om ghebracht¹⁾ ende 'thooft afghehouwen in presentie van al die in d'ander fusten waren, ende stakent hooft op een spietse, roepende met grooter spottinghe teghens die Portugesen: comt, haelt u capiteijn weder, tot haerder grooter schande ende abatement, die op malcanderen sagen ghelijck uylen. Int leste zijn met de vloet van daer ghescheyden, elck zynen wegh, verspreyt van malcanderen, ghelijck als schapen sonder herder, ende zijn alsoo weder ghekeert met dese lieffelijcke victorie⁺ tot Goa. Die capiteynen werden terstont ghevanghen, maer zy gaven haren onschult, en worden in 't leste weder los ghelaten, ende men bedreef groote droefheydt om den admirael, principalijck vande viçorey, om dat het zijn broeders soon was, ende worden seer beclaecht van een yeghelijck, want was van alle man ⁺seer bemint om zijn vromicheyt ende duecht²⁾, ende die ander capiteynen worden van een yder ghelastert ende beschuldicht, ghelijck alsse wel verdient hebben.

⁺Men bereyden terstondt eenen andere armade weder op een nieuw toe met ander capiteynen, wesende admirael don Ieronimo Mascharenhas⁴⁾, cozijn vande overleden admirael, om zynen doot, soo hy meenden, te wreken. Dese zijn aldaer aen lant ghevaren ‖ ⁺en met ghemeender macht op het landt ghesprongen; maer die⁺ Sanguiseus, gewaerschout wesende, die op haer hoede waren, had-

+ Een admirael wert ghedoot, ende 'thooft afgehouwen, hebbende daerom met de Portugesen haer spot.

1) Vgl. Danvers, II, 54.

+ De Portugesen keeren met schanden nae Goa sonder admirael.

+ Verhael, hoe datse ontfangen werden.

2) D.i. ‘wakkerheid en manhaftigheid’.

+ Toerustinghe van een trouwe³⁾ armade.

3) Is hier ‘nieuwe’ bedoeld?

4) Bij Couto, Dec. X, Liv. VI, Cap. IV. Vgl. Danvers, II, 57.

+ Beschryvinghe watse met dese armade teghen de Sanguiseus al uyt gericht hebben.

+

[p. 13]

den de vlucht ghenomen boven op de bergen, latende die huysen ende woonplaetsen, die van stroy zijn, ledich, want men haer aldaer niet en consten volgen, door die woestheyt; daerom hebben ⁺die huysen verbrandt ende die boomen af ghehouwen ende over al gheraseert. Met dese wrake zijnder weder van daen ghescheyden, sonder eenen mensch letsel te doen, etc.

In dese selfde tijt so hebben die regierders van Cochijn door bevel⁺ vande coningh ende viçorey beghinnen een tol-huijs op te rechten, 'twelcke tot die tijdt daer noijt gheweest en hadde, waerom zijn die inwoonders op ghestaen ende soudense altemael doot gheslaghen hebben, die sulcks wilde beghinnen¹⁾, waermede zijt weder lieten rusten tot der tijt, dat den nieuwen viçorey uyt Portugael quam, met namen don Duarte de Meneses²⁾, ende vergaderden aldaer in Cochijn met den ouden viçorey, die hem het regiment over leverden. Hebben soo veel te weghe ghebracht, dat zy met⁺ soeticheydt den tol op gherecht hebben, ende die burghers daer in verwillicht, doch meer door bedwanc als met wille, welcke tol is tot groot profijt vande coningh door den grooten handel, die daer gheschiet, om dat haer alhier altoos die Portugaelsche schepen afveerdighen³⁾ met haer volle ladinghe, alsse naer Portugael varen.

In't selfde jaer inde maent van September is ghecomen in Goa⁺ een schip van Portugael, met namen Bom Iesus de Caranja, ende brachten tydinge, datter noch 4. ander schepen op de wegh waren, met eenen nieuwen viçorey don Duarte de Menses, waer mede groote blyschap was inde geheele stadt, ende worden over al die clocken ghebeyert, ghelijck altoos de manier is, als d'eerste schip uyt Portugael comt. Met dit schip quamen sommighe busschieters, dat Neer-landers waren, welcke my brieven brachten van de vrienden uyt het vaders-landt, dat my eenen goeden troost was. Corts daer naer inde selfde maent quam een ander schip vande compaengie, met namen Boa Viagen⁴⁾, waer in quamen veel edel-lieden ende⁺ cruys-heeren om den coningh in Indien te dienen, onder welcke was eenen broeder van mijn heere den aerts-bisschop, met namen Roque da Fonseca, ende die ander principaelste heeren waren don ‖ ⁺Iorgie Tubal de Meneses, opperste vaen-drager van des coninghs⁺

+ [115a]

+ Wanneer dat Cochijn het eerste tolhuys opgherecht werde, ende watter om gheschiede.

1) Zie Couto, Dec. X, Liv. IV, Cap. XIII.

2) Dom Duarte de Menezes verliet Lissabon in 't voorjaar van 1584; Danvers, II, 55.

+ Een tol wert door den nieu wen visorey opghericht.

3) Z.v.a. ‘zich gereed maken tot vertrek, zich toerusten tot uitzeilen’.

+ Wanneer dat zy in Goa tydingh ontfanghen hebben, dat haer nieuwen governuer op de wegh was.

4) Juister: Boa Viagem.

+ Beschryvinge, tot wat eijnde verscheyden heeren in Indien gecomen zijn.

+

+ Desghelijcx de comste vande broeder vande aerts-bisschop.

[p. 14]

standart van Portugael, toe comende capiteijn van Soffalo ende Moçambique, ende dat door dienste, die hy den coningh eertijts in Indien ghedaen hadde, Ioan Gomes da Silva, toecomende capiteijn van Ormus, don Francisco Mascharenhas, broeder vande overleden admirael, don Iulianus Mascharenhas, die in Sanguiseo om ghebracht worde, als verhaelt is; den selfden hadden oock die capiteynen¹⁾ van Ormus, ende door zynen doot werdent vergunt vande coningh aen desen zynen broeder don Francisco, te weten den tijdt van drie jaren, ende dat nae dato, dat die voor hem gheprovedeert zijn, hare jaren uyt hebben, als wy op een ander verclaert hebben.

⁺Inde maent van November zijn gecomen in Cochijn die ander a drie schepen van de compaengie, ende waren buyten om het eylandt van San Lourenço ghecomen sonder Moçambique te nemen; waren met namen Santa Maria, Arreliquias²⁾ ende den admirael, ghenaemt As Chagas, ofte die vijf wonden³⁾. In dit schip quam ⁺ den viçorey don Duarte de Meneses, die welcke altoos gheweest hadde capiteijn van Tanger in Affrica ofte Berberyen, ende quamen alleen in het schip Chagas over die 900. soldaten ende eel-mannen,⁺ dieder veel waren om den viçorey te geleyden, behalven die bootsgesellen ende zeevolck, die over de hondert waren, ende hadden over die seven maenden onder weghen geweest sonder landt te ⁺nemen dan Cochijn. Die van Cochijn hebben den viçorey met grooter feest in ghehaelt. In Cochijn wesende heeft terstont ghesonden aenden ouden viçorey, dat hy 't regiment soude over leveren in handen van mijn heere den aerts-bisschop om in zijn ausentie⁴⁾ te regeren, ende dat om dat den aerts-bisschop ende hy waren perticulier vrienden ende bekenden, want hadden beyde ghelijck ghevanghen gheweest inde groote slach ende neer-laghe van Barberyen, met den coningh dom Sebastiaen⁵⁾. Den ouden viçorey ⁺heeft het terstondt over ghelevert ende is ghetrocken naer Cochijn, om met de selfde schepen weder te reysen naer Portugael, als die manier is vande viçoreys, want en moghen naer haer regieringhe in Indien niet blijven.

⁺Den 10. November anno 84. is het schip Caranja weder van Goa

1) Versta: kapiteinswaardigheid. Misschien bedoelt Linschoten een vorm als ‘capiteijnie’. De Eng. vertaling (II, p. 174) heeft: ‘hee was to have had the Captaines place of Ormus’.

+ Wanneer dat de drie resterende schepen in Cochijn quamen.

2) Voor As reliquias.

3) Port. ‘chaga’, wonde.

+ Beschryvinge, hoe sterck dat den visorey over quam.

+ [115b]

+ d'Incomste vanden visorey in Cochijn.

4) = absentie.

5) Vgl. I^e stuk p. 8.

+ Den ouden visorey treckt na Portugael.

+ Wanneer 't schip Caranja weder van Goa gheseijlt is.

[p. 15]

gheseijlt naer Cochijn, om aldaer peper te laden ende ander coopmanschappen; ende dan varen alle factueren naer Cochijn om hare waren te schepen, ende als die schepen afgeveerdicht zijn ⁺comen ‖ weder nae Goa, alwaerse hare residentie houden. Met dit schip is den ouden viçorey met veel edel-mannen ghevaren naer Cochijn om van daer naer Portugael te reysen.

Den 5. Februarij anno 85. is den viçorey don Duarte de Meneses⁺ ghecomen van Cochijn binnen de stadt van Goa, al waer hy met grooter feesten ende triumphe is inghehaelt.

Inde maent April van't selfde jaer is mijn mede-gesel en dienaer vanden aerts-bisschop, met namen Bernardt Burcherts, geboren⁺ tot Hamborch, ghereijst van Goa naer Ormus ende van daer naer Bassora ende van daer over landt door Babylonie, Jerusalem, Damasco ende Alleppo (van waer my twee brieven sondt over landt, weder naer Goa)¹⁾, met een Armeniaen, in welcke my relateerden het succes van alle zijn reyse ende voyagie, die hy gedaen hadde met weynigh costen en luttel perijckels, altoos met goet geselschap, ende seer vryelijcken inde compaengie vande caffylen. Van Alleppen is gereijst naer Tripele in Surya, alwaer hy vont schepen van Engelant, waer mede hy ghereijst is naer Londen, ende alsoo naer Hamborch, 'twelck ick naermaels door zijn brieven verstaen hebbe, dat hy daer met ghesontheyt ghearriveert was.

Inde maent van Augustus quam tydinghe ende brieven over⁺ landt van Venetien, vande moort ende doot²⁾ van mijn heere den prince van Orangien, loflijcker memorie³⁾, ende oock van hertoghe van Alençon ofte Anjou, ende 'thouwelijck tusschen den hertoghe van Savoyen ende des coninghs van Spaengien dochter⁴⁾.

Inde maent van October, op den 20. dach, is in Goa gecomen⁺ het schip ghenaemt San Francisco uyt Portugael, alwaer sommighe duytsche busschieters op quamen, die my brieven brachten van't vaders-landt, van't over lyden mijns vaders Huych Joosten van Haerlem saligher. Den eersten November is ghecomen in Cochijn het schip Sant Alberto. Den eersten December is ghecommen⁺ in Cananor aende custe van Malabar het schip van San Lorenço,⁺ ende van daer naer Goa, brenghende meest al het volck

+

+ 1585.
Op wat dagh den visorey tot Goa quam.

+ Beschryvinge vande reys van Bernardt Burcherts, mede dienaer van Jan Huy ghen by bisschop, nae Hamburch.

1) Dit haakje brengt natuurlijk onduidelijkheid.

+ Op wat tijdt datse tydinge in Goa vande moort vande prins cregen.

2) Op 10 Juli 1584.

3) De woorden ‘loflijcker memorie’ uitgelaten in de Lat. vertaling.

4) Karel Emmanuel, Hertog van Savoye, huwde met Katharina van Oostenrijk, dochter van Filips II, op 11 Maart 1585.

+ Wanneer het schip San Francisco met veel Duytsche bosschieters tot Goa quam.

+ [116a]

+ Beschryvinge van d'aencomste van 't schip van S. Lorenso ende hoe veel volcx datter op ghestorven is.

[p. 16]

cranck, en waren daer over de 90. persoonen af ghestorven, want hadden groote miserie ende armoede ghepasseert, sonder eenighe plaetsen van land te nemen, ende daer ghebraken noch 2. schepen vande compaengie, die met haer uyt Lisbonen gheloopen waren, te weten het schip ‖ Sant Salvator ende den admirael Sant Iago,⁺ daer noch gheen tydinghe af en was.

⁺In dese selfde tijt quamen sommighe Italianen over landt ende brachten tydinge vande doot vande paus Gregorio, 13. van dien name¹⁾, ende den nieuwen ghecoren paus, met namen Sixtus²⁾.

Op de selfde tijt zijn die schepen weder ghevaren van Goa naer Cochijn ende lancks die custe van Malabar hare ladinghe nemen, ende alsoo weder van Cochijn afgheveerdicht naer Portugael inde ⁺maendt van Januarijs anno 86.

In de maent van Meye anno 86. quamen brieven in Goa vande capiteijn van Soffala ende Moçambique aende viçorey ende aertsbisschop van 't verlies van 't schip San Iago, admirael vande vloot, die uyt Portugael gescheyden waren het verleden jaer 85., daer ⁺boven af gheroert is. Haer verlies was op dese manier: Comende het selfde schip met goet voorspoedich weder ende windt vande Cabo de bona Esperança naer Moçambique toe, hebbende ghepasseert naer haer gissinge, ghelijckmen ghemeenlijck rekeninghe maeckt, alle periculen, sonder yewers meer voor te schromen; ⁺daerom is altoos wel noodich, dat die officieren vande schepen goede wacht houden ende hen niet te seer betrouwen op haer eyghen wetenschap, als dese deden, het welcke principael oorsake was van haer verlies. Comende aldus gheseylt tusschen het eylandt van San Lourenço ende 't vaste landt van de custe dier naer Moçambique loopt, welcke blijft aende slinckerhandt ende 't eylandt van San Lorenço aende rechterhandt, soo is te verstaen als ⁺dat tusschen het eylandt ende 't vaste landt ligghen etlijcke drooghten, die men noemt Iudia, verscheyden van 't eyland San Lourenço vijftich Spaensche mylen, ende van 't vaste landt tseventich mylen, teghen over die contreye van Soffala, op 22½. graden⁺ aende zuydtzyde vande AEquinoctiael, ende van daer tot Moçambique zijn noch 90. mylen. Dese droochten zijn meest van ⁺scherp ende louter corael, dat seer scherp is, te weten van swerte, wit ende groene coluer, 't welcke seer dangerues ende wel reden is om te schouwen ende te schroomen, gelijck oock alle die piloten

+

+ Tijt vande comste van sommighe Italianen tot Goa.

1) 1572-1585.

2) Sixtus V, 1585-1590.

+ 1586.
Wanneer dat zy van Goa 't verlies van S. Jago vernamen.

+ Beschryvinghe van 't verlies van 't schip S. Jago.

+ Wat de principael oorsaec van't verlies was.

+ Gelegentheyt van Os Baixos de Iudia.

+ Hooghte vande selve.

+ Vermaninge tot de stuerluyden van Indien.

[p. 17]

ende stuer-luyden daer wel behooren goede sorge voor te hebben, principaelijck vande schepen van Indien, want alleen het gheheele schip comt op haer handt¹⁾ ende wordt alleen door haer hooft ende raet gheregeert, en dat met expres bevel vande coningh, datmen⁺ haer in gheenderley manier en mach teghen spreken. ‖ Wesende aldus inde contreye ende naer gissinghe van alle, die op het schip waren, by de drooghten van Iudia, soo heeft die piloot de⁺ son ghenomen, ende zijn rekeninghe gemaeckt, als datse al voorby de selfde droochten waren, ende heeft bevolen den schipper, datmen souden alle mars-seylen op hijssen ende vry toe seylen de cours naer Moçambique, sonder eenighe schroomen ofte achter ⁺sien, ende hoe wel datter veel bootsghesellen in het schip quamen, die oock hare caerten ende instrumenten hebben, eensdeels om te leeren, ander duer curieusheyt, desghelijcx die ander officieren, als schipper, hooch-bootsman, dese altesamen seyden, dat het beter waer, datmen die seylen wat op de randt liet ligghen, principalijck by nacht, ende datmen goede wacht hielden, want bevonden, dat zy die droochten noch niet ghepasseert en waren. Den piloot alleen seydent contrarie, ende om te bewysen, dat hy alleen de konst ende het recht hadde, ende oock om zijn macht te ghebruycken, ghelijck als altoos die Portugesen duer hovaerdye haer meest verliesen, om dat zy niemants raet en willen volghen ende onderdanich wesen, principalijc alsse eenich gebiet²⁾ hebben, so⁺ gheschiedent oock met desen stuer-man, die en wilde niemandt hooren noch raet volghen dan zijn eygen hooft, waer om beval, datmen soude doen dat hy seyde, dat alle d'ander niet met allen³⁾ en wisten. Hier op hebbense alle hare seylen inden top gheset, opt woort vande stuer-man, sonder meer om te sien, ende voeren alsoo tot die middernacht met goeden windt ende vaer-weer. Aldus varende met een donckere maen zijn gheseijlt midden op die drooghte, welcke was van loutere wit corael ende seer scherp; ende met⁺ die furye vande wint ende vaert so is het schip duer midden ghesneden ghelijck oft met een vlijm hadde gheweest, ende bleven die kiel ende twee overloopen⁴⁾ van 't onderste op de grondt staen ende 't ander deel, te weten het bovenste, wat voorts varende vande furye⁵⁾, is terstont oock vast ghebleven, ende die masten af-

1) D.i. ‘is alleen van hen afhankelijk’.

+

+ Twist tusschen den piloot ende alle die in 't schip waren.

+ [116b]

2) gezag.

+ Oorsaec, waer om dat dit schip op de drooghten van Judia ghebleven is.

3) Versta: niemendal.

+ Op wat tijt dat zy op de drooghten quamen.

4) Overloop: een van achteren naar voren doorlopend dek.

5) D.i. ‘voortvarende door de hevigheid van den wind’.

[p. 18]

⁺ghehouwen wesende, was daer te hooren groote jammer ende kermen, dat den hemel scheen te schueren. Want daer quamen op het schip (om dat het den admirael was) over die vijf hondert persoonen, ende by de dertich vrouwen, en veel Jesuijten ende monicken; in somma daer was anders niet te doen als te biechten ende adieu te seggen d'een teghen d'ander, en vergiffenis te bidden, weenen en cryten, alsmen wel can dencken. Den admirael, Fernando de ⁺Mendossa ghenaemt, ‖ den schipper, stuer-man ende noch ander⁺ 1O.ofte 12. zijn metten eersten ghevallen in't cleyne boot, het selfde beschermende met bloote rappieren, op datter niet meer en souden in comen, ende beloofden alle d'ander, die int schip bleven, dat zy maer wilden besien, ofter yewers een plaets was op dese droochte, daerse mochten eenige fabrijcke¹⁾ doen vande stucken van't schip ende eenich schipken ofte schuyt maken, om daer mede naer't vaste landt te varen ende hare lyven berghen, waer mede lieten die van het schip eenighe hoope, doch weynich. Dese aldus om varende ende nieuwers plaets vindende en dorsten niet weer naer't schip varen, duer vreese, datmen haer het boot niet en overvalden²⁾, ende oock hadden weynich hoop, in't schip eenich hulpe te cryghen; so hebbense ten laetsten raet ghenomen, naer landt te roeyen, hebbende sommighe dosen mermelladen, ende een vaetgien wijns en wat beschuijt, datse metter haest in't boot gheworpen hadden, het welcke zy deelden ghelijck als dat den noot vereijschten, en zijn alsoo op Gods ghenaden heen ghevaren naer die custe toe, alwaerse ghearriveert zijn naer datse 17. dagen ⁺onder weegh waren, met grooten hongher, dorst ende arbeydt.

Die ander, die in't schip waren ghebleven, siende dat het boot niet weder en quam, men mach wel vermoeyen, hoe zy te moede⁺ moesten wesen. In't lest is het bovenste stuck van't schip tusschen⁺ die twee over loopen, alwaer het groote boot stondt,³⁾ aende zyde uyt gebarsten, ende het boot half ghebroken uyt ghecomen; doch ghelijck als daer weynigh remedie ende luttel moet was, en heefter niemant hant aen gheslaghen, dan sagen malcanderen deerlijcken aen; in 't lesten isser eenen Italiaen op ghestaen, met namen Sypriaen Grimaldo, den welcken heeft eenen moet

+ Beschryvinghe vande groote ellende, die of 't schip was, sittende op de drooghten.

+ Den admirael Fernando de Mendossa valt met 10. of 12. andere in een boot ende roeyt nae 't landt.

+

1) Z.v.a. ‘iets samenstellen’.

2) ‘Overvallen’, andere vorm van ‘overvullen’, synoniem ‘overlasten’. Zie Kilaan. De toevoeging van 't woordje ‘niet’ is hier tegen ons spraakgebruik.

+ Op wat tijt datse aen lant quamen.

+ [117a]

+ Beschryvinge, hoe dat zy het groote boot uyt creghen.

3) ‘Aende zyde’ kan zowel bij het voorgaande als bij het volgende gedacht worden; in het eerste geval zou de komma achter ‘zyde’ moeten staan. Linschoten zelf heeft op geen van beide plaatsen een komma.

[p. 19]

ghegrepen ende gheseydt: Waerom zijn wy aldus verslagen? Laten⁺ wy ons selven helpen, ende besien, offer eenighe remedie is om 't lijf te salveren, ende is terstont in 't boot ghespronghen met zijn gheweer, ende begost het selfde schoon te maken, waer mede sommighe eenen moet ghegrepen hebben ende begosten hem te helpen, het boot te conserteren¹⁾ soo zy best consten met het ghereetschap, datse eerst byder hant creghen, ende sprongen daer wel⁺ over die tneghentich in 't boot, ander, die daer al swemmende van buyten aen hingen, ende oock sommighe vrouwen, ende om altesamen niet te grondt te gaen, hieuwen die armen ende handen af ‖ ⁺van die daer aen hinghen ende wierpen daer veel af over boort van die gheen gheweer en hadden, ende voeren alsoo op Gods genaden heen, met het grootste rumoer, getier ende ghekarm, alsse van die van 't schip oorlof namen, dat het scheen, dat hemel en aerde versonck.

Aldus varende sommighe daghen met scherpe deelinge van eten en drincken van dat zy hadden, vervoorderden weynigh, want waren daer so veel, dat zy by naer te gront gingen, ende oock het boot was seer leck en qualijck gheconcerteert; in somma hier was goeden raet dier. In 't lesten hebben ghesloten om altemael niet te verdrencken, ende kosen een capiteijn, welcke was een edelman⁺ mestisse van Indien, ende verbonden haer, alle te doen, wat dat hy haer soude bevelen. Dese beval, sommighe over boort te smyten, wysende op de persoonen, die de minste macht hadden om haer weynichste te verweeren. Onder dese was eenen timmerman,⁺ die 't boot mede hadde helpen conserteren. Siende, datmen op hem ghewesen hadde, badt, datmen hem eerst wilde geven een stucxken mermellade met een dronck wijns, waer mede hem liet gewillichlijcken inde zee worpen en verdrencken. Onder ander werden noch ghewesen eenen, diemen in Portugael nieuwe Christenen heet; dese, ghegrepen wesende om over boort gheworpen te⁺ worden, hadde eenen broeder in 't selfde boot, welcke jonger was als diese gegrepen hadden; dese stont op ende badt ootmoedelijcken, datmen zijn broeder wilde los laten ende hem inde plaets worpen, want seyden: hy, mijn broeder, is ouder ende verstandigher ende nutter inde werelt als ick om mijn susters in haren noot te helpen; dus ist mijn liever voor hem te sterven als sonder hem te leven. Duer dese bedinghe hebben den outsten broeder weder

+ Ende hoe veel datter in spronghen om haer te berghen.

1) D.i. herstellen; Port. ‘concertar’.

+ Jammerlijcke ellende van sommighe, die aen 't boot hinghen.

+

+ Die int boot waren, kiesen tot capiteijn mestisse van Indien.

+ Raet van desen capiteijn om het leven te behouden.

+ Vertellinghe van 2. broeders uyt het selve boot.

[p. 20]

los gelaten ende den joncksten, die sulcks begeerden, over boort ghesmeten, den welcken wel ses uren het boot naer swom, ende hoe wel dat zy hem naer die handen toe hieuwen met bloote rappieren, om niet aen boort te comen, heeft een rappier inde handt ghevat, al wast, dat het hem die handt half overmidts sneet, heeft het nochtans noyt willen laten gaen, so dat zy noch in 't leste beweeght worden ende hem wederom in 't boot namen, ende hebbe⁺ beyde broeders in Goa ghekent ende geconverceert. Met dusdanighen⁺ misterie¹⁾ ende moeyten zijn 20. daghen onder weghen gheweest ende in 't lest aen landt ghecomen, alwaerse vonden den admirael ende het volck van 't ander boot.

Die gheen, die in 't schip bleven, hebben sommighe eenighe berderen²⁾, deelen, ende ander stuc ‖ ken van plancken aen malcanderen⁺ ghebonden, die de Portugesen heeten iangadas³⁾, een yeghelijck soo 't hem eerst ter handt quam, alles met hope van hare lyven te berghen. Van dese en zijnder maer twee persoonen levent aen landt ghecomen. Aen landt wesende die boven ghenoemde persoonen hebben noch andere moeyten ende periculen ⁺ghepasseert; want worden altesamen vande swarten van 't landt, diemen Caffres noemt, berooft van haer cleederen, die zy aen 'tlijf hadden, soo dat zy daer soo veel niet en lieten, datse haer schamelheyden mochten bedecken, ende passeerden grooten honger en commer ende ander duysent miserien, dat te lanc waer om te ⁺vertellen. Ten langhen lesten zijn ghecomen op een plaets, al daerse ghevonden hebben een factuer vande capiteijn van Soffala ende Moçambique, diese holp so hy best mocht ende beschickten, datse voorts quamen tot Moçambique toe ende van daer nae Indien, al waer icker veel van ghekent ende mondelingh ghesproken hebbe. Van die op 't landt quamen storven daer noch etlijcke van, eer zy tot Moçambique quamen, in somma datter waren in als by de 60. persoonen, die daer levent af quamen, ende alle d'ander zijn in het schip verdroncken ende versmoort, en daer en is noyt meer tael ⁺noch teecken van't schip noch volck te voorschijn ghecomen. Hier aen kanmen mercken, hoe dat die hovaerdicheyt van desen stuerman, om dat hy van niemant raet en wilde nemen, dit schip met so veel menschen heeft om den hals ghebracht; daerom en behoort-

+ [117b]

+ Hoe datse te lande comen ende by den admirael raken.

1) Ongetwijfeld drukfout voor ‘miserie’.

2) planken.

+

3) Port. jangada: vlot.

+ 'tEerste boot wert vande Caffres berooft.

+ Comen by een factuer vande capiteijn van Soffala.

+ De rest, die op 'tschip bleven, zijn altesamen verdroncken.

[p. 21]

men een stuerman soo veel machts niet te gheven, datmen in tyden van nooden den raet vande meesten verwerpt.

Dese stuerman, in Portugael comende, wert ghevanghen; maer⁺ door giften en ghaven is weder los gelaten en weder een ander schip ghegheven, ende het beste vande vloot om nae Indien te varen, het jaer van 88., doch met ghenoech ghecrijt vande moeders, susters, huysvrouwen ende kinderen van die ghebleven waren in 't selfde schip, die alle wraeck over hem riepen, ende comende met dit ander schip ten tweedenmael, genaemt San Thome, hadden⁺ van duysenden een het schip by naest weder op die selfde droochten van Iudia ghestiert ende verloren, dan den dagh quam haer te baten, waer mede haer daer afwenden; doch inde wederom reys van Indien na Portugael is het selfde schip by de Cabo de bona ⁺Esperança ghebleven met den selfden stuerman, volck en ‖ al,⁺ daer ghenoech op ghemurmereert wert, dat het een recht oordeel Gods is tot wraeck van soo veel weduwen ende weesen, waer van wy op een ander op zynen tijdt af sullen tracteren. Hebbe dit daerom in 't lanck willen verhalen, op datmen mach sien ende claerlijck mercken, datter menich schip verloren wert door hovaerdye van die het regeren ende door onwetenheydt van de stuer-luyden, waerom men wel behoort te examineren die persoonen, al eermense⁺ een schip toe betrout, daer soo veel aen gheleghen is ende het welvaert van so menighen persoon ende, dat meer is, het leven⁺ van soo veel menschen ende het onderhoudt van vrouwen en kinderen. Dit deerlijck verlies gheschieden in de maendt van Augustus anno 1585.

Inde maent vande Meye Anno 86. voorseydt ginghen twee⁺ schepen, gheladen met goet ende veel rijckdom, uyt die haven van Chaul uyt Indien, het welcke toe behoorden Portugesen, inwoonders van Chaul, ende die eyghenaers waren daer selfs op, ende meenden te varen naer die estrecho¹⁾ de Mecca, ofte het Roode Meer, al waer zy hare handelingh dryven. Onder weghen worden genomen van de galeyen vande Turcken. Dese galeyen waren toe ghemaeckt in het binnenste van de estrecho de Mecca, by de stadt Cairo, op den oever vande Roode Zee, in een stadt genaemt Sues. Dese galeyen begosten groot quaet te doen ende stelden gheheel Indien in rumoer ende groote vreese.

In dese selfde maent so is in Goa een groote armade²⁾ toe bereyt⁺

+ Wat den stuerman gheschiede, als hy weer in Spaengien quam.

+ Tweede reys vanden Portugheschen stuerman na Indien.

+

+ In 't weer comen uyt Indien blijft het schip ende stuerman by Cabo de bona Esperansa.

+ [118a]

+ Op wat tijdt het schip by de C. de Esperansa bleef.

+ 1586.
Wanneer dat twee schepen van Chaul vande Turcken ghenomen werden.

1) Wederom de Spaansche, niet de Port. vorm. Vgl. II^e stuk p. 155.

2) Zie over dezen tocht Couto, Dec. X, Liv. VII, Cap. VII, XV-XVIII.

+ Bereydinghe van een groote armade in Goa

[p. 22]

van galeyen ende fusten, soo dat daer in langhe jaren te voren soo groote noyt ghesien hadde geweest, ende was gheordineert om ⁺te gaen naer 't Roode Meer om de Turcksche armade ende galeyen te verjaghen ofte te verslaen, soo zy consten, en hadden bevel vande viçorey om daer naer te gaen verwinteren tot Ormus, ende alsdan die enckte van Persien ghenaemt achter Ormus in te loopen, om haer aldaer te offreceren ten dienste ende bystant van de Xatamas¹⁾, coningh van Persien, teghen den Turck, haren ghemeenen vyant, om hem alsoo van alle kanten den beck te breken, soo zy haer facit²⁾ gemaeckt hadden; maer het viel gants contrarie, als wy hier naer hooren sullen.

⁺Van dese gheweldighe armade ginck voor gene ‖ rael ende oversten⁺ eenen edelman met namen Rioy Gonsalues³⁾ da Camara, die eertijts hadde capiteijn van Ormus gheweest; was een byster vet ende overladen⁴⁾ man, welcke een van de principaelste oorsaecke was van haer quade fortuijn. Op dese armade ginghen die principaelste soldaten ende edel-luyden van Indien, meenende groote ⁺eere te verwerven. Dese armade afgeveerdicht wesende, nemende haren cours naer't Roode Meer toe, cregen veel stilten onder weegh, soo dat zy groote miserien passeerden, ende begonsten te sterven als honden, so van dorst als van andere nootdruftighe ghebreken, want en hadden hare rekeninghe niet ghemaeckt van so lange onder weghen te wesen, welcke altoos hare excusatie is, alsser yet over comt. Dit was het eerste ongheluck ende een beginsel van datter naer volchden.

⁺Comende by de Roode Zee aen de mont, ghemoeten die Turcksche galeyen, al waerse eenen dapperen slach hadden. Maer die Portugesen hadden den neerlaegh ende ontliepent so zy best mochten met groote schade ende verlies, ende die Turcken met die victorie voeren aende custe van Abex ofte Melinde, al waerse sommige ⁺steden in namen, als Pate⁵⁾ ende Brava, die met die Portugesen in aliance waren, om haer aldaer sterck te maken en soo beter

+ Tot wat eijnde de armade bereyt is.

1) D.i. Sjāh Tahmāsp, over wien gesproken is in I^e stuk p. 130. Hij stierf in 1584, en zijn opvolger, Mohammed Choda Bendeh, in 1585. De jongste zoon van dezen vorst beklom, na zijne twee oudere broeders gedood te hebben, den troon in 1586. Hij werd beroemd als Abbas de Groote.

2) Vgs. W.N.T.: uitkomst ener berekening.

+ Beschryvinge vande capiteijn ende generael van dese vloot.

+

3) Ruy Gonçalves da Camara, oom van Duarte de Menezes. Vgl. over hem en de expeditie naar Ormuz, Danvers II, 60, ff.

4) Blijkbaar: ‘zwaarlijvig’. Deze beteekenis aan Kiliaan onbekend.

+ Wat d'oorsaeck was, datter soo veel volcx op de vloot ghestorven is.

+ Beschryvinge van een slach tusschen de Turcken ende dese vloot.

+ De Portugesen moeten loopen.

5) Patta.

[p. 23]

comoditeyt te hebben om de Portugesen te beschadighen, ende⁺ dicht byder handt te wesen. Die Portugesen armade aldus gheheel ontstelt¹⁾ wesende, zijn ghevaren naer Ormus om aldaer te verwinteren⁺ ende haer weder te repareren ende hare crancken te ghenesen, dieder veel waren, om also tegens den tijt te volbrenghen het bevel vande viçorey om den Xatamas te helpen, waer mede zijt meenden weder te verbeteren.

In Ormus comende ende haer voorsien hebbende, ende den tijdt ghecomen wesende, soo is den oversten door zijn vetticheyt ende onbequaemheyt in Ormus ghebleven ende heeft eenen oversten⁺ luytenant in zijn plaets verordineert, met namen Pedro Homen Pereira²⁾, hoe wel dat het een slecht³⁾ edel-man was, was niet teghenstaende een vernaemt crijs-man⁴⁾ van veel experientie, ende beval, datmen hem in als souden obedieren als zijn eyghen persoon. Desghelijcks beval haer expresselijck, als dat zy onder weghen aen de zyde van Arabien souden aenvaren ende castigeren ⁺een deel roo ‖ vers, die haer aldaer onthouden op een plaets ghenaemt⁺ Nicolu⁵⁾, welcke altoos beroofden en bespronghen, ende groote schade deden alle die schepen ende reysent volck, die van Bassora quamen hanteren in Ormus, so wel in 't gaen als in 't comen, waer mede die vaert geheel onveylich was, tot grooten achterdeel van die van Ormus, waermede zijt gheerne wilden belet hebben, door dagelijcksche clachten⁶⁾, die daer van quamen.

Aldus henen getrocken wesende met haren verordineerden overste luytenant, zyn gecomen by Nicolu, alwaer zy die fusten⁺ aen landt op de strandt gheset hebben, soo datse half op droogh bleven, ende zijn also hol over bol⁷⁾ aen landt ghesprongen sonder eenighe ordinantie, gelijckse in alle hare aenslaghen voor een manier hebben. Den oversten wilden zijn macht gebruycken ende haer in ordinantie stellen, ghelijck als dat inden crijsch-handel het gebruyck is; hebben hem niet willen obedieren, segghende, dat het een boer was ende datse beter eel-mannen en soldaten

+ En trecken nae Ormus om te verwinteren ende haer te repareren.

1) D.i. ontredderd.

+ [118b]

+ De oversten maeckt een luytenant, ende blijft tot Ormus.

2) Vgl. Danvers, II, 61.

3) Hier: gering, niet voornaam.

4) Bedoeld is: krijgsman.

+

+ Bevel vande oversten om de roovers van Nicolu te straffen.

5) Danvers II 211 heeft Niquilay. Danvers II 61 noemt de bewoners Niquilus. Couto en Faria hebben Niquilu. Er is een plaats aan de westkust van Perzië Nachiluh op 26^o 40' N.B. Hoewel Linschoten de plaats ‘aen de zyde van Arabien’ plaatst, moet toch wel dit Nachiluh bedoeld zijn.

6) De tekst heeft ‘crachten’.

+ In wat gheschickte ordinantie de Portugesen aen landt comende teghen haer vyant quamen.

7) Waarschijnlijk mengvorm van holderdebolder en hals over kop (bol = kop).

[p. 24]

waren als hy. Met dese ende dierghelijcke laster-woorden zijn gheloopen d'een hier en d'ander daer, sonder eenighe ordinantie, ghelijck schapen sonder herder, meenende, dat die werelt te cleijn voor haer was, ende dat elck Portugees een Hercules versterckte¹⁾, om de werelt op haer schouderen te draghen. Die Arabiers ofte Nicolus, die gheweken waren te veldewaert in, wesende meest te peert, siende hare ongheregheltheyt ende quade ordinantie, ende dat hare fusten meest op drooghe waren, ende sonder groote moeyten niet en consten soo haest in 't water ghecryghen, hebbense altesamen omsinghelt, en zijnder met gemeender macht met een halve maen op ghevallen, ende hebbense ⁺also gedreven, al doot smytende, tot aenden oever van de zee, ende om datse die fusten niet en consten in 't water schuyven sonder in perijckel van geslagen te wesen, hebben eensdeels door noot, ten anderen, door schaemten haer moeten verweeren, waer datse al vechtende doot zijn gheslaghen, soo datter boven die vijftigh niet af en quamen van die gheen, die in tijdts die fusten af gheschoven ⁺hadden en haer also van landt hieuwen²⁾ en wech roeyden. Daer bleven over die 800. Portugesen, vande outste ende beste soldaten van Indien.

Onder dese was een Neer-lander (welcke voor trom ‖ petter⁺ mede voer) met op 't land om die soldaten moet te gheven. Dese, wesende in 't midden vanden slach, niet verre vande standart vande Portugesen, sach, hoe dat den Portugeschen vaendraegher den standart ginder heen geworpen hadde ende hem op de vlucht begheven⁺ om zijn lijf te berghen, ende een van de Arabiers haddense op ghenomen; so is dese trompetter, met een furye ende gramschap ontsteken, den trompet achter op den rugge worpende, met zijn rappier (want anders gheen gheweer en hadde) onder die vyanden⁺ gheloopen, duerstekende den gheenen, die den standart genomen hadde, ende die weder onder die Portugesen gebracht, haer schande nae sprekende, datse den standart so schandelijcken lieten nemen, in somma heeft den selfden tot bynaer een ure beschermt ende veel omghebracht van diese hen³⁾ meenden te benemen, soo dat hy rontom onder dooden stont, ende hoe wel dat hy hem ge-

1) Wanvorm of drukfout voor ‘verstrekte’, bij onze schrijvers der 17^de eeuw nog gebruikelijk. - Opmerking verdient dat de Lat. vertaling 't ongunstig oordeel over de Portugeezen overslaat.

+ In wat manier dat de zee-roovers de Portugesen over vielen.

+ Hoe veel ende wat Portugesen datter gebleven zijn.

2) Bedoeld is blijkbaar: hielden.

+

+ [119a]

+ Verhael vande vrome daden van een Neerlander, die onder de Portugesen was.

3) Waarsch. bedoeld: hem.

[p. 25]

noech mochte gesalveert hebben, willende die standart verlaten, niet teghenstaende en heeftse noyt begheven, tot dat die groote menighten hem overvielen, ende alsoo doot smeten, ghevende zynen⁺ gheest altoos met zijn armen om den standart, waermede hy onder die dooden storten en zijn leven voleijnden, alle 'twelcke die over ghebleven Portugesen selfs mondelingh tot menighen reyse bekent hebben ende zijn vromicheyt daer in ghepresen, waerom het selfde hebbe willen aen teeckenen als een dinge, waerdich⁺ te noteren.

Den ghesetten luytenant ofte generael, siende hare quade ordinantie ende onghehoorsaemheyt, ende datter niet veel eer te begaen¹⁾ was, heeft hem in tijts uyt die weech ghepackt ende hem in zijn fuste ghesalveert, siende het regiment van verre aen, en zijn also weder met die leeghe fusten ghekeert naer Ormus sonder yet⁺ anders te bedryven, tot een groote droeffenis ende schande van geheel Indien, want was die grootste neerlaegh ende verlies, die de Portugesen oyt in Indien ghehadt hadden, van so veel Portugesen tseffens te verliesen, onder welcke was ooc den broeder vanden aerts-bisschop ende veel andere jonghe ende treffelijcke edel-luyden van de principaelste van Portugael.

In dese selfde tijt is ghecomen in Goa een coninginne van Ormus,⁺ die welcke van de wet van Machomet was, ghelijck hare ouders ende voor-ouders, die onder tribuyt van de Portugesen sitten in't eylandt van Ormus. Dese heeft haer Christen doen doopen, ende worden met groote solemniteyt in ghehaelt, ende den viçorey was ‖⁺⁺haren peter geworden, genaemt Dona Fellippa, om de conings van Spaengien wille. Was een schoone ende witte vrouwe, groot van persoone, ende haren broeder, die noch jonck was, worden oock Christen ghedoopt, ende voer naer Portugael met die capiteijn, die geweest hadde van Ormus, Mathias Dalburquercke²⁾, om hem den coningh te presenteren. Dese coninghinne worden ghetrout met een Portugees edelman, met namen Anto Dazevedo³⁾ Coutinho,⁺ ende den coningh van Portugael gaf hem in houwelijc tot een bruytstuck vande coninginne het capiteijnschap van Ormus, 'twelcke over die 200. duysent ducaten weert is, als op een ander geseyt is. Dese edelman, naer dat hy de coninginne een half jaer⁺ ghehadt hadde, levende met alle vrientschappe ende liefde, diemen

+ Hoe hy zijn leven eijnde.

+ De Portugesen prysen den vromen Neerlander.

1) D.i. te behalen. Deze beteekenis van ‘begaan’ ontbreekt bij Kiliaan.

+ De over ghebleven fusten keeren weer nae Ormus.

+ Verhael, hoe een coningin van Ormus Christen wert.

+ Wert gedoopt ende Dona Philippa genoemt.

+

2) D'Albuquerque.

3) Antonio d'Azevedo.

+ De coningin trout een Portugees edelman.

+ De man van de coningin doet een schip gereet maken om nae Ormus te varen.

[p. 26]

soude moghen begheren, soo heeft hy een schip doen toe maken om naer Ormus te varen om aldaer sommighe goederen ende renten vande coninginne zijn huysvrouwe te vervoorderen en te cebreren¹⁾, ende den afscheyt viel haer so swaer, dat zy hem badt, haer mede wilde nemen, want in zijn absentie niet en conste leven; ende⁺⁺ om dat sulcks gheen gheleghentheyt en gaf, troosten haer soo hy best mocht, beloovende alle neersticheydt te doen om metten eersten weder te comen, waer op hem te scheep begaf naer Bardees toe, welcke is d'uyterste incomste vande revier drie mylen van Goa. Ter wylen dat den eelman daer noch lach, wachtende naer ⁺weer ende wint, soo heeft die coninginne (soomen seyt) soo grooten droeffenis ende hertsweer ghenomen, datse schielijcken doot bleef, den selfden dagh dat haren man t'seijl was ghegaen, tot een groote verwonderinge van een yeghelijcke ende veel droeffenis, om dat dit d'eerste coninginne was van die contreye, die haer Christen gemaeckt hadde, verlatende haer coningh-rijck ende hooghen ⁺staet om liever Christen te sterven, ghetrout wesende met een slecht edel-man, als²⁾ coninginne te leven inde wet van Machomet. Wert met grooter mangnificentie begraven naer behooren.

⁺Inde maendt van Augustus anno 86. is ghecomen in Goa een man van Moçambique, comende uyt Portugael in het galleon, dat naer Malacca soude varen, met sekere advijs voor den viçorey, ende bracht tydinghe, hoe dat het schip Boa Viagen, ('twelcke van ‖ Indien ghescheyden was het voorleden jaer van 85.) ghebleven⁺ was. Vermoeden, dat het by de Cabo de bona Esperança op gebarsten moest wesen vande groote last, want over laden meestendeel die schepen, ende affirmeren, dat het selfde schip over die neghen ⁺spannen waters in hadden, als het van Cochijn t'seijl ginck; ende hoe wel datmen, al eer die schepen t'seijl gaen, den schipper ende ander officieren eet gheeft³⁾, oft het schip sterck en bequam ghenoech is om die langhe reyse te volbrenghen, ende soo daer eenighe fauten aen zijn, te verclaren op den eet, dieser gheven, waer op ⁺maken een protest, welcke die officiers van't schip onder teijckenen, ende al ist, dat het schip duysent fauten ende letselen heeft, so verswyghen zijt om niet te verliesen hare plaetsen ende profyten, die zy daer af hebben, al ist schoon, datse wel weten, dat het schip

1) Vervorderen: invorderen. Met ‘cebreren’ moet innen bedoeld zijn. Zeker drukfout voor ‘cobreren’, Port. cöbrar, innen.

+ [119b]

+ De coningin versoeckt mee te varen.

+ De coningin sterft van droefheyt, dat haer man na Ormus reijst.

+ Groote droefheydt van 't sterven vande coningin.

2) Versta: dan als.

+ 1586.
Verhael van een man van Mossambique, die tydingh brengt van een geblevenschip.

+ ☩II105>

+ De giericheyt bedriecht de wijsheydt onder de Portugesen.

3) Versta: een eed laat afleggen.

+ 't Welc d'oorsaeck van het verlies van lijf en goet is.

[p. 27]

niet gestelt is om voyagie te doen, want die giericheydt bedrieght die wijsheyt ende stelt alle periculen achter den rug; dan alsmen daer midden in is, so wetense ghenoech te segghen ende doen groote beloften van beteringe. Op dese manier gaen meest alle⁺ schepen van Cochijn, en dat daer een behouden over comt nae Portugael, is niet dan enkel mirakel van Godt, want anders en waer niet moghelijck, datter een af over soude comen, naer dat zyse overlasten met laden ende qualijck versien gaen van haren nootdruft ende weynigh ordinantie hebben onder haer zee-volck; soo datter niet een schip over en comt ofte weten te vertellen, wat⁺ periculen datse ghepasseert hebben van overladen te wesen, van fauten van dinghen, die voor 't schip noodich zijn, ende van onbedreven zee-lieden, doch met alle dese daghelijckse periculen en hebben gheen beteringhe, dan alle daeghs erger.

In dit schip Boa Viagen bleven seer veel edel-luyden ende van⁺ de principaelsten, die den coningh langhen tijdt in Idien ghedient hadden, ende reysden nae Portugael met hare certificatien om satisfactien aenden coningh te verwerven van hare diensten, ghelijck hare ghewoonheyt is, desghelijcks om dat het een vande beste ⁺ende vermaerste schepen was ende wel beseijlt, soo wasser den ambassaduer vande Xatamas²⁾, coningh van Persien, in gegaen⁺ om aenden coningh van Spaengien aliance te versoecken teghen die Turcken, haerder beyder vyant; ende naer dat dese gebleven is, so en heeft noyt meer eenighen anderen willen seynden, niet teghenstaende houden even wel aliance ende vrientschap met die Portugesen. Het minste schip, dat van Cochijn naer Portugael⁺ seijlt, is altoos over een millioen gouts weert, ende dit schip was een vande beste, waerby men mach concidereren het groot verlies, ⁺ datter aen elck schip verliest van rijckdom, be ‖ halven die menschen, want daer zijn weynich jaren oft daer blyvender een ofte twee, so in 't gaen als in 't comen.

Inde maendt van September anno 86. zijn ghecomen in Goa 4. schepen van Portugael, te weten: den admirael San Thome, San⁺ Salvador, Arrelickias ende het schip Bon Iesus de Caranja, ende van 't schip San Felippe en was gheen tydinghe af, dat met haer in compaengie van Lisbonen was ghescheyden.

In't leste vande maendt van November zijn die schepen weder van Goa gescheyden, sommighe gaende lancks de custe van Mala-

+ Op wat manier de schepen van Cochijn varen.

+ Groote ongeregelthz¹⁾ onder de Portugesen, ende varen uyt Indien.

1) De z zal afkorting zijn voor ‘eyt’.

+ Wat volc dater op 't schip Boa Viagen gebleven is.

+ [120a]

2) Vgl. I^e stuk p. 130.

+ De ambassaduer van Persien blijft op dit selfde schip.

+ Hoe veel dat het minste schip waert is, dat van Cochijn seijlt.

+

+ Namen van 4. schepen, die in September daer quamen.

[p. 28]

⁺bar, haer ladinghe van peper nemende, ende van daer naer Cochijn, alwaer altoos een ofte twee hare ladinghe van peper ghegeven wert, maer van alle andere waren werden in Cochijn gheladen ende af gheveerdicht. Daer werden in Goa noch toe ghemaect een schip met namen Acension, dat sommighe voyagien naer China ende Iapan ghedaen hadde. Dit werde ghecocht vande pachters¹⁾ vande schepen om dieswille, dat het schip Caranja door outheyt in Cochijn gesleten²⁾ worde ende weder een nieu op stapel gheset van de selfde naem, maer en worden niet voleijndt door sekere twisten, die tusschen die pachters op rees.

⁺Met dit schip Nossa Senhora da Sencao³⁾ is mijn heere den aerts-bisschop ghevaren naer Portugael, door sekere twisten ende geschille, die op gheresen was tusschen den viçorey ende andere raets-heeren en den aerts-bisschop, ende hoe wel dat hy vanden selfden eeldom ende oock den viçorey en van alle die gemeenten ende regierders van Goa gebeden worde, haer niet te verlaten, heeft nochtans zijn voornemen niet willen af staen, ende was van meeninghe, na den coningh te trecken, van wien⁴⁾ hy wel bemint was, welcke den viçorey ende meer andere niet wel aen en stont, vreesende, dat hy den coningh al te goede informatie soude gheven, dat weynich tot haren voordeel soude strecken. Is aldus ghereijst, hebbende alle zijn dienaers oorlof ghegheven behalven sommige, dien hy tot zynen dienste met nam, latende alleen in zijn huys zynen hof-meester ende my om zijn renten te ontfanghen en zijn ⁺huys te onderhouden, ende om dat alsdoen het guide jubileo⁵⁾ ofte aflaet van Roomen in Indien gecomen was, welckmen heet La Santa Crusada, ende was ghegunt om met het gelt van dien te ⁺rantsoeneren die captyven, die in Africa ofte Barbaryen ghevanghen waren inden grooten slagh vanden coningh Don Sebastiaen, het welcke aenden aerts-bisschop gerecommandeert quam als commissario ‖ apostolico Romano, &c, heeft my het generael⁺ schryverschap vande cobransa⁶⁾ van dien van gheheel Indien⁺ ghegunt, met een vande sluetelen van 't coffer, al waer het selfde gelt in vergadert werde, met een goet salaris ende ander proben-

+ Wanneer dat de voorsz.schepen weer van Goa gescheyden zijn.

1) We zullen dit wel moeten opvatten als: door de pachters.

2) D.i. gesloopt.

+ Met wat schip de bisshop na Portugael ghevaren is. Oorsaec, waer omme by wech ghevaren is.

3) D.i. d(a) Ascenção (van de Hemelvaart).

4) De tekst heeft: ‘wiens’.

+ Tijt, wanneer 'tgulde jubileo in Indien quam.

5) Welk gulden jubileum dit was, is mij niet bekend.

+ Tot wat eijnde 'tselve daer ghecomen is.

+

6) D.i. klerk der belastingen (Port, cobrança).

+ [120b]

[p. 29]

den¹⁾ den tijdt van zijnder absentie, om my alsoo te meer te verobligeren, in zijn huys te blyven en zijn wedercomste te verwachten, als ick hem moest beloven, ende is t'seijl ghegaen van Cochijn inde maendt Januarij anno 87., wesende zijn piloot ofte stuerman den selfden, die het schip Sant Iago op de drooghten van Iudia verlooren hadden, als vertelt is²⁾.

Ende gelijck als die schepen een ende een worden afgheveerdicht,⁺ d'een vier oft vijf daghen voor d'ander, om datmen in die ladinge soude goede ordinantie hebben om alle dinghen ende waren te registreren, soo gheschiedent als dat alle die ander schepen afgheveerdicht waren, ende ghebrack alleen het schip Arrelickias, dat het leste in die ladinghe was, ende hebbende zynen vollen last, so hebben die officieren ende oock die pachters, begaeft wesende met sommighe geschencken, etlijcke ballast doen uyt trecken ende inde plaets van dien caneel gheladen, om dieswille, dat die caneel in Portugael seer getrocken was ende op hooghen prijs stondt, waerom die pachters ende officieren van 't schip, so men seyt, giften ontfangen hebbende vande coopluyden, hebbense gheladen als gheseyt is, om datter anders geen plaets en was. Den dagh comende, datmen soude t'seijl gaen, soo is te verstaen, dat die schepen⁺ ligghen wel boven een mijl inde zee op haar anckers, alwaer zy hare ladinghe nemen, om dieswille, dat het somer is, ende die zee altoos stil gelijck een re vier ofte binnelands water; ende den dagh, datmen sal t'seijl gaen, soo wert het die geheele stadt van Cochijn met trompetten uyt gheroepen, ende alsdan comen alle de gheen, die daer met sullen varen, met hare bekenden ende vrienden, die haer gheley doen tot aen boort toe, met veel verversinghe⁺ van brootfruyten³⁾ en dierghelijcken tuijch, soo dat daer somtijts drie ofte vier hondert schuyten, die men tones⁴⁾ heet ende pallenges⁵⁾, rontom het schip ligghen, met het grootste gewoel van de werelt, ende het schip leijt over al bedeckt met goet, is gheladen,⁺ dat die hooft touwen onder water zijn, ende ‖ daer en boven⁺

1) Bedoeld zal wezen: toelagen, emolumenten. Het woord lijkt een versmelting van ‘proeve’, bij Kiliaan vertaald met ‘praebenda’ en dit laatste. Vgl. ons ‘provenier’, waarvoor men in 't Fransch zegt ‘prébendaire’.

2) Maar op p. 21 heeft Linschoten gezegd, dat deze stuurman pas in 1588 weer op een schip werd aangesteld om naar Indië te varen!

+ Hoe de schepen in Cochijn afgeveerdicht ende gheladen werden.

+ Waer dat de schepen liggen, alsse t'seijl gaen van Cochijn.

+ Hoe dat d'een vrient d'ander 'tscheep leijt.

3) Waarsch. wel bedoeld: ‘broot, fruyten’.

4) ‘Tōṇī’, zie II^e stuk p. 98 noot 3.

5) Dit zal wel Kanareesch ‘palaṅge’ zijn, bijvorm van ‘palage’, plank; vgl. Tam. ‘palagei’, Malay. ‘palaga’, uit Skr. ‘phalaka’.

+

+ Hoe dat de Portugesen haer schepen overladen.

[p. 30]

het opperste overloop ofte verdeck staet altoos vol seven, acht kisten hooch, die gheen plaets onder en hebben, want is onder soo gestout, dat daer niet een hoecxken leegh en is, of 't is vol gheparst, soo dat, alsmen t' seijl gaet, en weten niet, waermen eerst ⁺sal beghinnen om aen tasten ende 't schip regeren, het welcke zy noch in gheen maent tijdts naer datse al t' seijl ghegaen zijn in oorden connen brenghen.

Dit aldus wesende met dit schip, ghelijckt met alle d'ander is, soo is den viador¹⁾ da fazenda ofte des coninghs besiender ende officier van 't landt ghecomen, ende heeft zijn requirement ende protest ghemaeckt, als dat die manier is, oft schip ghestelt was om voyagie te doen, waer op hebben gheantwoort: ja, ende het selfde onder teijckent, soo sommighe segghen, ander meenent contrarie, ⁺in somma heeft terstondt bevolen, de cabels af te houwen, gelijck zy altoos doen, ende die seylen laten vallen, met grooten gekrijs van boa viagen ofte behouden reijs, hebbende noch alle die schuyten aen boort, die dickwyls een mijl ofte half naer sleipen, om dat het slechte²⁾ zee is. Het schip aldus beginnende te seylen, soo zijnder⁺ onder ander rommelingen³⁾, die op het overloop stonden, waren veel hoender koyen, uyt welcke scheen sommighe hoenderen ⁺uyt braecken, waer op een ghevecht quam, segghende elck een, dat zy haer toe quamen; in somma zijn over hoop gheloopen aen d'een zyde van het schip, gelijck het ghemeenlijck gheschiet in eenich ghevecht. Met dese alteratie ende ghewicht van volck aen d'een zyde is het schip om ghevallen, overmidts dat het ballast verlicht was ende met canneel geladen, ende boven wonder sware ⁺last hadde van kisten ende ander goet, als verhaelt is. Eijndtlijcken is het schip sachtelijck onder ghegaen en ghesoncken, dat daer alleenlijck een span van de top-stengh blijckte; ende het volck viel in die schuyten, die noch aen boort laghen tot haren gheluck, sonder⁺ dat en hadde daer niet een af ghekomen. Quamen daer alle levendigh af behalven die slaven, die met ysere boeyen gesloten waren om niet wegh te loopen; dese verdroncken. Wie kan weten ofte weerderen, wat rijckdomme dat hier verloor, als een yegelijc wel kan presumeren; daer en quam niet anders af dan sommige

+ Aenmerckt de Portugesche giericheyt.

1) Lees: Veador, d.i. controleur.

+ Manier vant seijl gaen van Cochijn.

2) D.i. effen.

+ [121a]

3) Zoo iets als ons ‘rommel’; Kiliaan heeft noch ‘rommeling’ (in deze beteekenis) noch ons rommel. Doch later in Cap. 93 komt voor ‘prommelinge’, blijkbaar met dezelfde beteekenis en bij Kiliaan opgegeven in den vorm van ‘prondelingh’. Het Middelned. ‘rommelinge’ bet. vodden, prullen.

+ Oorsaec, waer omme datter een groot rumoer int schip quam.

+ Desgelijcx, hoe 'tselvige schip versoncken is.

+ Sommighe slaven verdroncken in't schip.

[p. 31]

kisten, die boven stonden, diemen met duijckers uyt kreegh, maer ⁺het goet gheheel ‖ bedorven ofte van weynigh profijt, ende die⁺ reste bleef verlooren. Hier by machmen mercken ende concidereren, hoe ende wat manier dat die ordonnantie vande Portugesen is op hare ladinghe ende schepen, ende dat te presumeren is, dat soo meenighen schip, daer noyt tael ofte teecken af ghecomen is, haer meest door dusdanighe ongheregheltheydt verliesen. Men dede hier naer groote neerstigheydt met ghetuyghen om die pachters ende officieren te castigeren, die den ballast hadden doen uyt trecken, maer zy waren verborghen, ende door lanckheydt van tyden worden het selfde vergheten, ende bleef doot ende te niet, ende die het haer¹⁾ verlooren hadden, mochtent God klaghen.

In dese selfde maendt quam tydinghe van Malacca²⁾, hoe dat⁺ het selfde seer benaut was³⁾ ende veel volcks van hongher storf, ende het schip, dat van Portugael derwaerts ghegaen was, moest daer blyven ligghen, om dat daer geen victualye en was om 't schip af te veerdighen, ende die enghte ofte straet van Samatra was beset van de vyanden, dat daer gheen schepen en mochten⁺ duer varen naer Chyna ofte Iapan, ende dit worden ghedaen van de coninghen van Samatra, te weten den coningh van d'Achein ende van Iôr, gheleghen by het selfde landt van Malacca op het vaste landt. Dese waren teghen die Portugesen van Malacca gherebelleert duer seeckere oorsaecke ende spijt, dat haer van de capiteijn van Malacca ghedaen was. Met dese tydinghe was gheheel⁺ Goa in groote alteratie, want hare principale vaert ende rijcdomme is die vaert van Malacca, Chyna ende Iapan ende die andere omliggende eylanden, welcke altemael door deze oorloghe belet werden, waerom terstondt groote ghereetschap ghemaeckt wordt van galeyen, fusten ende schepen om Malacca te ontsetten, ende⁺ worden alle die burghers gheschat, ende over al ghelt op ghenomen vande cooplieden, desghelijcks volck om het selfde te weghe te brenghen, want met die voorgaende neerlaghen was Indien seer ⁺gedebileteert ende swack van volck.

Inde maendt van Meye anno 87. is ghecomen in Goa een galliotte⁺ van Moçambique, tydinge brengende, hoe dat daer het schip

+

+ De ongheregelde begeerlijckheijt vande Portugesen is oorsaec, datter menich om lijf en goet gebracht wert.

1) Versta: het hunne.

2) Over de hier volgende episode omtrent Malakka (p. 31, 34 v.) vgl. de uiteenzetting van IJzerman in zijn boek Dirck Gerritsz Pomp p. 15, waar hij een correctie op Linschoten's voorstelling van zaken geeft.

+ Groote sterfte ende hongher in Malacca.

3) Zie Couto, Dec. X, Liv. VIII, Cap. XVII.

+ De coningen van Samatra besetten de straet van Samatra.

+ Oorsaeck van de twist.

+ Toerustinghe om Malacca te ontsetten.

+ [121b]

+ 1587.
Tydinghe tot Goa vande ladinghe, desghelijcx van't verderven van't schip S. Lorenso.

[p. 32]

San Fellippe gheweest hadde, ende hadde genomen die ladinghe ende peper van 't schip San Lorenço, dat aldaer ghearriveert was, gaende naer Portugael, ende was gheheel open met alle de masten afgehouwen, ende het meeste goet inde zee geworpen, door dat¹⁾ zy ‖ mirakeluesement hare leven berchden, ende tot Moçambique⁺ waren gecomen. In dit schip San Fellippe waren die princen ende coninghs kinderen van Iapan ghecomen, als op een ander verclaert is, ende quamen met dit selfde galliotte, die de tydinge bracht tot Goa.

⁺Dit selfde schip bracht oock tydinge van die armade, die uyt Goa afgeveerdicht was inde maent van Deecmber an. 86. na die custe van Melinde ofte Abex²⁾ om te wreken die schade van de voorlede armade van Ruy Gonsalues da Camara, als vertelt is, ende om te castigeren die steden, die op de selfde custe met den Turck vereenicht waren ende hare aliance ghebroken hadde. Van dese armade was overste eenen eelman met namen Martijn Afonso ⁺de Mello³⁾. Comende aende custe van Abex ofte Melinde, welcke is tusschen Moçambique ende 't Roode Meer, zijn aldaer aen land gesprongen (overmidts dat die Turcken, die zy sochten, al wech waren, die Roode Zee binnenwaerts na huys toe), so hebben haer die Portugesen willen wreken op die steden ende coningen, die haer aliance gebroken hadde en die Turcken gefavoriceert. Zijn aen landt gecomen aen die steden genaemt Pate ende Brava, die ⁺welcke weynich op hare comste verdacht wesende, hebben lichtelijcken overvallen, die terstont die steden verlaten hebben ende te landewaert in gevloden, alwaer die Portugesen hare lust gheboet hebben, stekende die steden in brant en die raserende tot de gront toe so veel alsse ommers⁴⁾ mochten, ende in 't vlieden vande inwoonders so cregense den coningh van Pate, die zy 't hooft af hieuwen inde furie, ende werde ghebracht tot Goa, al waert gheset werde sommighe dagen op een mast in 't midden van de stadt tot exempel van een ander ende teecken van victorye, waer mede die ⁺Portugesen weder begonsten eenighe coragie te kryghen, ende hebbende aldus dit feyt ghecuyst⁵⁾, zijn van daer ghescheyden naer Ormus om van daer den coningh van Persten eenighe assis-

1) Zal wel betekenen: waardoor.

+

+ Desgelijcx van de armada, die in December af gevaren was.

2) Zie Couto, Dec. X, Liv. IX, Cap. I, II.

+ Waer dat de armade aen quam, ende waer de Portugesen op't landt traden.

3) Martim Affonso de Mello.

+ De Portugesen nemen Pata ende Brava in ende verdervense tot de grondt toe.

4) ‘Ommers’, aan Kiliaan onbekend, is, zooals men weet, bij ons nog dagelijks in gebruik, doch niet in den zin dien het hier heeft van ‘ten minste’.

+ De coningh van Pata wert gevangen, onthooft ende 'thooft tot Goa gebracht.

5) D.i. volbracht, afgedaan.

[p. 33]

tentie te doen, als haer vande viçorey bevolen was; maer comende⁺ tot Ormus is haer veel volcx cranck gheworden ende ghestorven, onder welcke was den oversten Martijn Afonso da Mello, waer door quamen weder naer Goa sonder yet meer uyt te rechten.

Dese selfde armade gaende naer die custe van Abex, vervallende⁺ by het eylandt ghenaemt Zamzybar, welcke leydt op 6. graden⁺ ‖ aende zuydtzyde, omtrent 70. mylen van Pate naer Moçambique toe, by de 18. mylen vande custe, in dese contreye ghemoeten het schip San Salvador, dat van Cochijn naer Portugael ghevaren⁺ was, ende was gants open; hadden alle het goet in het water gheworpen behalven sommighe peper, daer zy niet by en konsten komen, ende waren gants ontstelt¹⁾ ende verdestrueert, ende hieldent met cracht van pompen noch boven, doch hadden die moet al over ghegheven, ende souden sonder twyfel al om den hals ⁺ghecomen hebben, haddense dese armade tot alle gheluck niet⁺ ghemoet, daer zy weynich op verdacht waren, in die contreye haer te vinden. Dese armade hebbent schip met haer naer Ormus ghevoert,⁺ al waer die reste van de peper ende goet, datter over gebleven was, ghelost wert, ende het schip ghesleten²⁾, ende maeckten aldaer een cleijn schip toe, welcke met het selfde volck van het ghesleten schip ende over ghebleven goet naer Portugael is ghevaren, al waer zy in salvement naer langhe moeyten ghearriveert zijn.

Den 7. September anno 87. quam een galliotte van Moçambique,⁺ brenghende tydinghe, dat aldaer waren ghecomen 4. schepen van Portugael, te weten den admirael Sant Antonio, San Francisco, Onse Lief Vrouwe van Nazareth, ende Sant Alberto, ende van het schip Santa Maria, dat met haer van Portugael ghescheyden was, en wisten niet af te segghen, dan verstonden daer naer, dat het weder naer Portugael gekeert was door eenighe fauten ofte quaet weder. Acht dagen naer dato van dien quamen die voorsz. schepen binnen Goa, al waer zy met blyschap ontfanghen worden.

Op dese selfde tijdt is die fortresse genaemt Columbio, die de⁺ Portugesen in't eylandt van Seylon hebben, beleghen vande coningh van Seylon, ghenaemt Raju³⁾, ende was in grooter benautheyt, en worden van Goa gesonden een armade van fusten ende

+ Veel Portugesen sterven tot Ormus.

+ Hooghte vant eylandt Zamzybar.

+

+ De Portugese Armade ontmoet het schip S. Salvador by 'tselve eylandt.

1) Vgl. boven, blz. 23, noot 1.

+ [122a]

+ Verhael, hoe 'tselve schip verdorven was.

+ 't Verdorven schip wert nae Ormus ghevoert.

2) Zie p. 8 noot 4.

+ Een galliotte brengt tydinge tot Goa van vier schepen uyt Portugael.

+ 'tCasteel Columbo beleghert vande coningh van Seylon.

3) Al. Räja Singha. Vgl. over 't beleg van Colombo, Danvers, II, 76.

[p. 34]

galeyen, wesende overste daer van Bernaldijn de Carvalho¹⁾, om haer te ontsetten.

⁺Op dese selfde tijdt is van Goa ghetrocken een groote armade van fusten, galeyen ende gallioenen en ander schepen met veel volcks ende munitie, victualye ende andere dierghelijcke materialen, om Malacca te ontsetten²⁾, dat seer benaut was, als voren gheseydt is. Van dese armade was overste eenen Don Paulo de Lyma ‖ Pereira, een vermaert eelman ende out crijsch-man; hadde⁺ recht te voren gheweest capiteijn van Chaul; was seer ontsien ende victorieus in alle zijn aenslaghen, waerom tot deze tocht ghecoren worden.

In het leste van November zijn die vier boven ghenoemde schepen weder van Goa ghetrocken naer Cochijn, ende hare ladinghe hebbende naer Portugael gheseylt³⁾.

⁺Inde maendt naest volghende van December, geduerende die benautheydt van de fortresse van Columbo in Seylon, hebben die van Goa noch een gheweldighe armade toebereydt, ende hebben veel persoonen in Goa met ghewelt opghenomen ende inde selfde ⁺armade ghesonden, om dat daer volck ghebrack, met groote contributie van gelde, dat onder die cooplieden ende inwoonders ghetrocken⁺ worde, met welcke armade is ghegaen voor overste eenen Manuel de Sousa Courinho⁴⁾, een goet edelman ende soldaet, die eertijdts capiteijn van de selfde fortresse van Columbo gheweest ende een ander belech beschermt hadde, waer door hem de coningh grootelijck begaeft ende zynen staet verhoocht hadde, en wert noch nae den doot vande viçorey van Indien governuer van ⁺Indien, als wy op zijn plaets ende tijdt sullen verhalen. Dese, aldus heen treckende, is ghecomen op 't eylandt Seylon, al waer hem heeft ghevoecht met die eerste armeye, ende hebbende haer in ordinantie ghestelt om den Ragiu slagh te leveren, den welcken,⁺⁺siende die menichte vande Portugesen, is op ghetrocken met alle zijn legher, latende die fortresse ledich ende vry, tot een groote blyschap vande Portugesen. Hebben die fortresse versien met alle nootdruft ende volck; zijn weder gekeert naer Goa, al waer zy met groote triumphe ende generale verblydinghe ontfanghen worden, inde maent van Martius anno 88.⁵⁾

1) Danvers, t.a.p. noemt hem Bernardim de Carvello, zeker onjuist.

+ Wanneer dat de vloot van Goa na Malacca gevaren is.

2) Vgl. Danvers, II, 71.

+

3) Zie over dezen tocht Couto, Dec. X, Liv. VIII, Cap. XVII; Liv. IX, Cap. VI-XII.

+ Toerustinghe van een armade om Columbo te ontsetten.

+ Een groote contributie tot Goa.

+ Veel volcks gedwonghen om Columbo te helpen ontsetten.

4) Drukfout voor: Coutinho.

+ De coningh van Seylon wijckt.

+ [122b]

+ Columbo ontset.

5) Vgl. Danvers, II, 79.

[p. 35]

Inde maent Aprilis naest volgende van het selfde jaer is in Goa⁺ ghearriveert die armade van Don Paulo de Lyma, die nae Malacca ghegaen was, en zijn met victorie weder ghekeert, hebbende Malacca ontset, ende die passagie naer China ende ander weghen weder vry ghemaeckt, ende geschieden aldus, dat comende die armade by de Estrecho van Malacca hebben ghemoet een schip van de coningh van d'Achein, in het eylandt van Samatra, hooft vyandt van de Portugesen ende principale oorsaecke van dit belegh ende ⁺be ‖ nautheydt. In dit schip was een dochter vanden selfden coningh⁺ van d'Achein, die hy sondt aenden coningh van Ioor in houwelijck, om met hem nieuwe aliance te maken teghens die Portugesen, en sondt hem tot een present een schoon stuck gheschuts van metael¹⁾, dat diesghelijcks in Indien van groote noyt ghesien is, waerom het naermaels ghesonden wert vande Portugesen aenden coningh van Spaengien tot een verwonderinghe in het schip van⁺ Malacca, welck daer naer in het eylandt Tercera (een van de Vlaemsche Eylanden) bleef, al waert selfde stuck met grooten arbeyt uyt ghehaelt worden, ende leijdt althans op die fortresse van het selfde eylandt Tercera, om dat het door zijn swaerte qualijck naer Portugael ghebracht kan worden. Keerende weder op onse propooste, hebben dit schip met des coninghs dochter ghenomen ende al wat daer in was buyt gemaeckt, met welcke creghen alle advijs van wat daer passeerden. Zijn terstondt ghevaren naer Ioor⁺ toe, ende hebben haer volck op het landt gheworpen in goeder ordinantie, ende alsoo die stadt van Ioor bestormt ende besprongen, welcke was beschanst ende omringht met houte staecken, ende die huysen meest van stroy. Die vande stadt, siende soo veel volcks ende hare resolutie, zijn bevreest gheworden en hebben die vlucht genomen te landewaert in, al die konden, en die Portugesen overvielen die stadt ende staken daer den brandt in ende hebbense gheheel vernielt ende verdestrueert ende die het niet ontloopen konsten doot ghesmeten ende ghecaptiveert, ende vonden daer over⁺ die 2500. metalen stucken, soo cleijn en groot, die al naer Indien ghebracht werden. Is te verstaen, dat sommighe waren van de groote van een musket, ende ander grooter, ende oock gheheel grootelijck, en waren seer net gewrocht met figueren en loofwerck,⁺ dat haer Italiaenders ende Portugesen gheleert hebben, die het Christen gheloof versaect hebben ende Machometisten gheworden

+ Beschryvinge van 't ontzet van Malacca.

+

+ De Portugesen ontmoeten een schip van de coningh van Samatra ende nemen 'tselve.

1) koper.

+ Verhael van een wonderlijcke groot stuc geschuts, dat zy uyt het schip namen.

+ De Portugesen trecken na Ioor, overvallent ende verbranden de geheele stadt.

+ De Portugesen vinden in Ioor 2500. metalen stucken.

+ Beschryvinge vande groote vande selfde stucken.

[p. 36]

zijn. Dese zijnder wonder veel op alle plaetsen van Indien, ende doen het meeste quaet; loopen daer, als zy eenighe doot slaghen ofte andere quade feyten bedreven hebben ende vreesen, ghecastigeert te wesen. Loopen naar het vaste landt onder die heydenen ende Mooren, al waer zy groote salarissen cryghen vanden coninghen ende capiteynen van het landt. Seven ofte acht jaren voor⁺ mijn compste in Indien waren daer in Goa sommige trompetters ⁺ende busschieters¹⁾, ‖ dat Duytschen ende Neder-landers²⁾ waren.⁺ Ende om dat zy in Indien van de Portugesen seer mispresen ende veracht worden, ghelijckse alle ander natien vande werelt doen, ende oock mede so en konsten zy gheen betalinghe kryghen van hare ghesette soldye, ende alsse yet versochten ofte vereysschen, werden gedreycht ende inde galeyen ghesmeten en ghedwonghen te dienen, in het lest hebben haer beraet ghenomen; siende, dat zy niet meer uyt het landt en mochten komen, zijn heymelijcken gheloopen ⁺naer het vaste land nae Ballagatte, by den Hydalcan³⁾, al waer zy blydelijck ontfangen werden ende met grooter eeren ghehouden en groote salaris begaeft, en gheacht als heeren, al waer zy haer door desperaetheyt gherenigeert hebben, doch sommighe meenen, dat zy in haer geloof leven, maer weet altoos voorseker, dat zy daer getrout zijn met heydensche vrouwen, ende waren ⁺noch levent den tijdt mijnder afscheyt uyt Indien. Op dese manier zijn die Portugesen altemets oorsaeck, door hare vermetenheyt ende hovaerdye, van haer eyghen quaet, ende maken die roeyen⁴⁾, daer zy selfs met gegeesselt worden, het welcke alleen vermaent⁵⁾ hebbe te propoost vande metalen stucken ende ander instrumenten van oorloge, dat die Indianen gheleert hebben vande selfde Portugesen ende Christenen, daer zy te voren niet af en wisten. Ende hoe wel dat zy dese stucken altemael hadde in goeder ordinantie ghestelt, doch scheen wel en hadden die wetenschap niet om die af te schieten ende te ghebruycken alst behoort, gelijckt wel bleeck, want verlietent terstondt altesamen ende lietent⁺ in handen vande Portugesen. Met dese victorie bleven die Portugesen seer glorieus ende met veel presumtien, ende quamen in Malacca, al waer zy ontfanghen werden met die triumphe, als-

+ [123a]

+ Verhael van sommighe trompetters ende busschieters, die over gheloopen zijn by den heyden Hydalcan.

1) 't Geheele verhaal van die trompetters en busschieters verzwegen in de Lat. vertaling.

2) Hetzelfde komt voor blz. 42, reg. 2. Vgl. I^e stuk p. 4 noot 5.

+

+ Desgelijcks, hoe dat zy daer ontfangen werden.

3) 'Adil Chān; vgl. I^e stuk p. 128.

+ De Portugesen zijn oorsaeck, datter dicwils Christenen heydenen werden.

4) roeden.

5) Hier: vermeld.

+ De Portugesen werden in Malacca ontfanghen.

[p. 37]

men wel kan denken, als die gheen, die haer sagen verlost vande benautheydt, daer zy in waren. Dit verhoorende die coningh van d'Achein, ende dat zijn dochter ghevangen was, heeft zijn ambassaduers⁺ ghesonden aen Don Paulo de Lyma met groote presenten, ende peijs begheert, het welcke geconsenteert wert, ende terstondt quamen weder van alle wegen naer Malacca met alle victualye ende coopmanschappen, dat haer te voren belet was en grootelijcks ontbrack. Hier mede was groote verheuginghe, ende latende alle dinghen in goeder ordinantien en vrede zijn weder ⁺ghekeert naer Goa, al waer zy arriveerden, als voorseydt ‖ is, inde maent van April, ende worden inghehaelt met grooter feest ende Te Deum laudamus, ende veel vande soldaten quamen met eenen goeden buyt.

Inden naest volgende maent vande Meye de 15. is ghestorven⁺ binnen Goa den viçorey don Duarte de Meneses, ende was binnen 4. daghen ghesondt ende doot, van eene heete ende continue coortse, welcke is die gemeene siecte van Indien, die periculues is, ende presumeerden, dat het van hertsweer¹⁾ was om dieswille, dat hy brieven ghecregen hadde van de capiteijn van Ormus, waer in hen²⁾⁺ adverteerde, als dat aldaer tydinghe gecomen was van Venetien over landt, hoe dat den aertsbisschop tot Lisbonen gearriveert was ende vande coningh met grooter eeren ontfangen, en om datse oneens⁺ ghescheyden waren, als voorseyt is, willen seggen, als dat hy dat soo seer ter herten nam ende dat hy vreesden in mishaghen vande coningh te wesen, met die informatie vande aerts-bisschop.⁺ Maer wast contrarie, alsmen naermaels met den schepen verstont, want den bisschop was overleden in 't schip acht daghen al eert in Portugael quam, doch zy hielden malkanderen gheselschap inde doot, want overleefden malkanderen weynich, waer mede voleijnde haren twist ende gheschil ghelijckelijck met hare leven.⁺

Die exequiem ofte uytvaert van de viçorey werde met grooter solemniteijt ghehouden, als volcht: Die begrafenis van de viçoreys is in een clooster, ghenaemt Reys Magos, ofte die Drie Coningen; is vande oorden van San Francisco ende staet in 't landt van⁺ Bordees by de mont van de revier ofte incompste van Goa, ende alsoo wert het lijf van de viçorey gebracht in die galeye royael, die altemael behanghen was met swarte standarten, ende met swarte lakens bedeckt en behanghen, ende wordt van al den adel

+ De Portugesen maken pays met den coningh van Samatra ende keeren weder nae Goa.

+

+ Den visorey Don Duarte de Meneses sterft met een haestige doot.

1) hartzeer.

2) Waarschijnlijk ‘hem’ bedoeld.

+ Verscheyden na bedencken vande oorsaec van zijn doot.

+ [123b]

+ Den aertsbisschop sterft in het schip, varende na Portugael.

+ De twist ende 'tleven vande visorey ende bisschop eijnden ghelijck.

+ Beschryvinge vande uytvaert vande visorey.

[p. 38]

gheleydt. Ende comende by het clooster van Reys Magos, dat is drie mylen van Goa die revier nederwaerts nae de zee toe, soo quamen die minne-broeders hem ontfanghen ende brachten hem inde kercke en setten hem boven die aerde sonder begraven, ende alsdan wert die mis met grooter solemniteijt ghecelebreert.

⁺Dit ghedaen wesende soo werden daer ghebracht sommighe packetten gesloten brieven, diemen heet vias¹⁾, dese zijn altoos ghesloten ende bewaert in handen vande Jesuyten, door ordinantie vanden coningh, en worden nimmermeer gheopent als in absentie ofte doot van eenighen viçorey ofte governuer, welcke vias jaerlijcks gesonden werden vande coningh; zijn gheteeckent met nombres, te weten 1. 2. 3. 4. 5. en soo voorts, ende faelgerende den viçorey ofte governuer, soo doetmen die eerste nombre oft via ⁺open, waer in ‖ staet als dat alsulcken persoon sal governeren in⁺ absentie ofte overlyden van de viçorey ofte governuer; en so die persoon, die in d'eerste via ghenoemt is, absent is, soo doetmen die tweede via open ende besien, wie dat daer in staet, ende dien present wesende, wort terstont ontfanghen, ende gheobedeseert²⁾ voor governuer; so dien oock absent is, doen d'ander naevolghende open, d'een naer d'ander naer 't vervolghen vande numeros, ende alsmen governuer heeft ghevonden, soo en doenser niet meer ⁺open, en worden die overghebleven packetten ofte vias terstont weder op gesloten ende bewaert in 't clooster in handen van de Jesuyten, in somma dat aleermen die vias opent en isser niemant, die weet, wie dat daer in staet, en wort met grooter solemniteyt geopent vande Jesuyten ende gelesen in presentie van alle den ⁺adel, capiteynen, regierders ende toehoorders. Ende so de persoon, die inde vias staet, is op eenighe plaetsen van Indien ofte Orienten, als capiteijn wesende van Soffala, Moçambique, Ormus, Malacca ofte eenighe andere plaetsen, daer hy soude mogen wesen, alst somtijts wel geschiet, so wort hy terstont ontboden ende moet alle ander ampten laten, so hy die bedient, en comen ontfangen het governement, totter tijdt toe, dat daer een ander van Portugael van sconinghs weghen ghesonden wert. Maer wesende die persoon, die inde vias staet, in Portugael, Chyna ofte Iapan oft die Cabo de Bona Esperança voorby, soo wordender⁺ ander vias gheopent, als voorseyt is.

Die mis, als verhaelt is, gedaen wesende, quamen die Jesuyten

+ Verhael van de brieven, diemen vias heet.

1) Bet. eig.: copieën.

+ 't Inhout van de eerste via ende desgelijcks vande reste.

+

2) Bedoeld: geobedieert? De Eng. vertaling (II p. 202) heeft ‘obeyed’.

+ Onder wie dese vias berusten.

+ Verhael belanghende 't volbrengen vande vias.

+ [124a]

[p. 39]

met die packetten ofte sconinghs vias, die altemael met des coninghs⁺ seghel besloten zijn, ende worden gheopent al eermen het lijf vande overleden viçorey onder die aerde steeckt. Aldus werden die eerste via ofte numero gheopent, met groote begeerten van de omstaenders, wie dat uyt soude comen. Soo werden ghevonden met tytel van viçorey eenen Mathias Dalburkerke, welcke capiteijn van Ormus gheweest hadde, ende was des jaers te voren in compaengie vande aerts-bisschop naer Portugael ghevaren, oorsake dat hy een been ghebroken hadde, om het selfde aldaer beter te ghenesen; maer hadden hy verdacht gheweest van dit⁺ gheluck, soude wel ghebleven hebben. Desen absent wesende, als gheseydt is, werden die tweede via ofte numero geopent met die selfde solemniteyt, ende vonden met tytel van governuer Manuel de Sousa Coutinho, daer wy hier voren af vermaent hebben, die Seylon⁺ ontset hadde, tot groote verwonderinghe van een yeghelijck, om dat het een slecht edelman was, maer van groote reputatie, het welcke hy met zynen langhen dienste verworven hadde, ende ⁺hoe ‖ wel dat daer andere veel treffelijcke eelmannen waren, daermen⁺ eer op verdacht hadde, die't oock wel speet, doch dissimuleerden ende moesten altemael thoonen, dat het haer aenghenaem was, hebben hem terstont omhelst, ende die handen ghecust, ende menagie¹⁾ ofte beloften ghedaen als governuer, en hebben altemael verlaten het doode lichaem van de viçorey en zijn terstondt ghescheept in de galeye metten nieuwen governuer, doende af alle⁺ rou-banderen, vaendels ende standarts, ende inde plaetse van dien verciert met lustighen vaendels ende cleeden van costelijcken zyde en ander ghewaet, en quamen alsoo met trompetten en schalmeyen binnen Goa, alwaer hy met grooter triumphe ingehaelt worde ende inde groote kerck gevoert, alwaer men sanck Te Deum laudamus, &c. Ende wert den eet afgenomen van alle previlegien en lyberteyten te onderhouden, naer die ghewoonte ende usantie in dierghelijcken acten, ende worden van daer ghebracht op het⁺ palleys vande viçoreys, het welcke terstondt vande dienaers vande overleden viçorey gheruijmt ende by naer verwoest is, ende vanden nieuwen governuer wert terstont weder gereynicht, ende vervult van zijn volck ende adherenten, gelijc als die gewoonheydt ende ghebruijck is in alsulcken veranderinghe te geschieden. Den dooden viçorey, verlaten wesende, worden van zijn dinaers ter⁺

+ Wie door de eerste via provisioneel governuer gecoren werde.

+ d'Absentie van d'eerste visorey is oorsaec, dat de twee via gheopent is.

+ Wie dat door 't openen vande tweede via visorey wert.

+

+ De Portugesen vernoegen niet wel met haer visorey.

1) Vergissing voor Port. homenagem, Frans hommage.

+ Met wat triumph dat sy haer nieuwen visorey tot Goa in brachten.

+ De visorey wert op het pallays ghevoert.

+ De overleden visorey wert begraven.

[p. 40]

aerden bestelt ende begraven, sonder eenighe ghedachtenis daer meer af te wesen dan die 't in 't particulier aenstondt.

⁺In dese naest volghende maenden, te weten Junio, Julio, Augusto van 't jaer 88., is gheweest in Goa ende die custe van Indien die grootsten winter, die in langhen tijdt ghesien is geweest, hoe wel dat het alle winters altoos reghent, duerghaens sonder ophouden⁺ den gheheelen winter duerende, maer soo dapper niet als dese drie maenden, want reghenden van den 10. Juny af tot den 1. September staech aen malcanderen, dat men niet en mocht segghen, dat het een half ure op hielt, nacht ende dagh, waer door veel huysen ter neder storten van de vochtigheydt, en oock om⁺ dat den steen, daarmense af maeckt, seer morruwe is¹⁾ ende metselense met half aerde.

⁺Inde selfde maent van Augusto gheschieden eenen grousame ende wonderlicke moort binnen Goa, ende om dat het van eenen Neer-lander was, soo hebbet hier in 't particulier willen verhalen, op datmen by dit exempel mach aenmercken die stoutigheydt ende on ‖ kuijsheydt van de vrouwen van Indien, die al meest in⁺⁺'t ghemeen over een tou gheweven zijn. So is die historie aldus: Een jonck quant, natureel van Antwerpen, met namen Frans Coningh, wesende een diamant slyper van zijn hant-werck, ende ghelijck als die juecht gheern gheneghen is om wat te versoecken, is ghetrocken naer Venetien, daer den selfden eenen oom hadde ⁺woonen. Den oom begeerte hebbende om desen zijn cosijn voorts te helpen heeft hem ghestuert in compaengie van ander cooplieden naer Alleppo in Suria, daer die Venetiaenders grooten handel dryven, als wy op een ander gheseydt hebben, om aldaer eenighe ervarentheydt te kryghen inde coophandelinghe, principalijcken in ghesteenten, waer toe hem een sekere somme penninghen met ⁺ghegheven hadde. Dese quant aldus ghereijst wesende naer Alleppo, al waer ghecomen zijnde, is onder het²⁾ gheselschap gheraeckt, ende inde plaets vande hooftsomme te vermeerderen, als den oom meenden, heeft het wel de helft vermindert, ende als den tijdt verloopen was, dat die meeste van zijn compaengie hare dinghen vervoordert³⁾ hadden ende weder wilden keeren naer Venetien met hare bestede waren, ende als desen Frans Coningh sagh den tijdt verloopen te wesen, ende dat zijn hooft somme die helft duer

+ Een groote winter tot Goa in Indië Anno 88.

+ Een stadigen regen vanden 10. Juny totten 1. September tot Goa.

+ [124b]

1) ‘Morruwe’ voor ons ‘murw’, ook bij Kiliaan.

+ Verhael van een moort tot Goa.

+

+ Historie van Fr. Coningh.

+ Fr. Coningh reijst van Venetia nae Alleppo.

+ Voecht hem onder licht geselschap ende verteert zijn gelt onnuttelijck.

2) Ditmaal zal het marginaal het wel bij het rechte eind hebben.

3) D.i. tot een goed einde gebracht.

[p. 41]

ghebracht was met goedt gheselschap, en heeft niet weten wat bestaen, vreesende zijn ooms gramschap, weder te keeren sonder beter rekeninghe te gheven van daer hy om uyt ghetrocken was, heeft hem beraden met sommighe Venetiaenders, dat zijn bekenden waren, die hem rieden te gaen met die caffyle ofte carnana¹⁾,⁺ die ghereet was naer Bassora ende soo naer Ormus in Indien; verseeckerden hem, aenghesien dat hy verstandt hadde van ghesteenten, dat hy goed profijt soude doen ende ghenoech weder restaureren het verlies, dat door zijn onachtsaemheydt van de hooft somme vermindert was, ende noch daer en boven groote winste doen voor zijn selven, sonder²⁾ eenighe intereste van zijn oom.

Met desen raedt heeft hem gants gheresolveert, het selfde te⁺ volbrengen ende niet weder te keeren, voor dat hy zijn schade weder in ghehaelt hadde, ende heeft hem ghevoecht by sommige Venetiaenders, die oock derwaerts wilden, ende zijn alsoo ghereijst⁺ met die caffyla door langhe dagh reysen, tot dat zy ghecomen zijn in Bassora, die beste stadt van het landt, gheleghen op het uyterste vande Sino Persico, die naer Ormus loopt. Van daer zijnse te ⁺water ghecomen tot ‖ Ormus, daer een yeghelijck zijn cremerye⁺ ende winckels voortstelde⁴⁾, ende desen Frans Coningh, als jonck ende onbedreven, siende, dat hy verre vanden oom was, maeckten rekeninghe, dat het gheene, dat hy hadde, genoech eygen was, ende begonst weder sonder achter dencken goet leven te leyden, ⁺sonder yet anders te pretenderen dan goet chier te maecken, tot dat in 't lest die hooftsomme by naer gheheel geconsumeert was. Ende beginnende hem te bedencken, en wist niet, wat beginnen: want het weder keeren en docht hem niet goet, want en hadden die middelen niet, en oock en dorst onder d'ooghen vande oom niet comen.⁺

In 't leste heeft gheresolveert naer Goa te varen, alwaer hy verstont, dat hy hem altoos soude moghen onderhouden met zijn hantwerck op te setten, totter tijt toe, dat het God anders ordineerden. Is alsoo naer Goa ghevaren; daer gecomen wesende heeft winckel opgestelt ende zijn hant-werk beginnen te ghebruijc-

1) Drukfout voor Caruana (karavaan).

+ Reijst van Alleppo na Basora ende Ormus.

2) Versta: behalve.

+ Raet van de comede³⁾ helpers.

3) ?.

+ Een goet voornemen van Fr. Coningh.

+

+ Hy reijst met sommige Venetianen nae Ormus.

4) D.i. ‘te koop stellen’. Dit heeft dan natuurlijk speciaal betrekking op het woord cremerye.

+ [125a]

+ Fr. Coningh maeckt vande noot een duecht ende vaert, alst zijn heel verteert is, nae Goa.

[p. 42]

ken. Maer om dat het gheselschap, te weten ander vreemdelinghen ⁺van Neer-landers ende Duytschen, die aldaer waren, en gemeenlijck zijn byde viçoreys voor trompetters ende busschieters, die hem dagelijcx quamen besoecken, so en konst hy so veel niet voorderen¹⁾ ofte 't was ghelijck op. Dit siende heeft hem gedetermineert teenemael aldaer te blyven ende gants neer schicken²⁾ om also oorsake te hebben, hem aldaer zijn leven te onthouden, siende dat alle hoop verloren was om sijn leven weder te derven nae huys keeren.

Met dese resolutie heeft beginnen om te sien naer zijn partuer. So is te weten, dat onder ander vreemdelingen, die aldaer in Goa gecomen waren in voorleden tyden, was eenen Fransoys natureel ⁺van Diepen³⁾, met namen Iohan du Xena. Dese was eertijdts ghecomen in Indien voor tromslagher van eenen viçorey, ende was naer lanckheydt van tyden aldaer ghetrout met een vrouwe van Ballagatte van Moors gheslachte, doch Christen, ende onderhielt hem eerlijck met trommelen ende ander schrijn-werckerye te maken, waar van hy winckel af hielt, ende was oock des conincx riem-maecker van die galeyen, in somma dat hy een goedt duer komen hadde. Dese Fransoys hadde byde voorseyde zijn huysvrouwe⁺ twee soonen ende een dochter, ende ghelijck als die vreemdelinghen terstont buytens landts kennis maken met malcanderen, principalijck aldaer in Indien, daerder weynigh zijn, ende alle vreemdelingen, het zy van wat natien dat het zijn, uytghenomen Portugesen, converseren met ‖ malcanderen als broeders,⁺ welcke is haren besten troost, so is oock desen Fransoys Coningh daer oock groot ten huyse geweest, ende hebben hem veel gefeesteert⁺ ende onthaelt, want verstonden wel, datse hem hier mede in 't net soude krygen om haer dochter te geven, ende datse daer mede een goet houwelijck deden, om zijn hantwercx wille, het welcke seer goet ende van groote waerde in Indien is, om die groote handel van de ghesteenten, die daer is.

In somma en rusten niet, ghelijck die van Indien haer manier ⁺is, alsse yemandt geern inden knip hadden, tot dat zy hem met veel beloften en wondere dinghen soo verre kreghen, dat hy het jae woort gaf, welcke hem naermaels het leven kosten, alsmen in 't

+ Oorsaec, waerom France Coningh niet op comen mocht.

1) D.i. voordeel maken, winnen.

2) D.i. zich vestigen.

+ Verhael van een Johan du Xena, Fransoys.

3) Dieppe.

+ Groote ghemeensaemheyt vande Neerlandersin Indien⁴⁾.

4) Misleidend marginaal.

+

+ Netten van Du Xena om Fr. Coningh te vangen.

+ Fr. Coningh belooft hem emt de dochter van de Xena.

[p. 43]

vervolghen van dese historie ende waerachtighe gheschiedenisse hooren sal. Aldus belooft wesende, hebben alle neerstigheydt ghedaen ende die gheboden laten gaen, ende, om 't cort te maecken,⁺ die bruyloft ghehouden, als dat die manier is, wesende die bruyt van elf jaren¹⁾, hups ende schoon van lijf ende leden, maer in boosheydt die arghste, die oyt aerde droech, so dat haren man hem voor gheluckigh hielt, alsulcken huysvrouwe ghevonden te hebben, ⁺als hy my dickwils mondelingh vertelt heeft, doch was daer soo jelours af, dat hy die niemandt en betrouden, noch van zijn eyghen natien en particulier vrienden.

Maer daer hy hem meest op betrouden ende min af vermoeyde²⁾, dese was d'oorsake van zijn ongeluck. Door contract van zijn houwelijcks voorwaerden was gheordineert ende hadden hem⁺ belooft een sekere somme gelts, ende totter tijdt, datmen hem die selfde somme niet en gaf, souden met zijn huysvrouwe in't huijs van zijn schoon-vader blyven in woonen ende die kost hebben, ende zijn winckel aen d'een zyde van 't huijs, ende wat dat hy won, soude voor zijn selven wesen, welcke aldus gheschiede, ende bleef also langhen tijt, om dat de schoon-vader die beloofde somme niet en wist op te brenghen. Ende ghelijck als die familie begost te vermeerderen, ende de vader, die out ende bedaecht was, in een cranckheyt viel, waer van hy storf, soo en wasser so veel ghewins⁺ niet ofte Frans Coningh die moeste oock altemet die kuecken versien, 'twelcke hem niet wel aen en stont, ende begonsten in huijs oneens te werden, ende quam hem dickwils met my raden, wat hem te doen stont, waer op ick hem seyde, gheen oorsake te⁺ willen wesen van twist te maken tusschen ouders ende kinderen, doch dat³⁾ het my aenghinck, aenghesien datse hem die beloofde somme van de houwelijcx voorwaerden niet en konsten op brenghen,⁺ dat ick soude een ‖ huijs alleen hueren ende also beter huijs houden alleen met mijn huysvrouwe dan aldaer onder soo veel, daer hy nimmermeer en konste veroveren⁴⁾, so dat hy hem in 't lest gedetermineert heeft ende is met twist uyt den huijs gescheyden,⁺ nemende zijn huijsvrouwe ende kint, met zijn slaven, ende heeft een huijs alleen ghehuert en zijn winckel op gestelt en zijn

+ Zy werden ghetrout.

1) IJzerman (:Pomp) heeft (op p. 15): 11 of 12 jarige leeftijd.

+ [125b]

2) vermoedde.

+ De Xena belooft een somme gelts met zijn dochter, maer gheeft niet.

+ Johan du Xena sterft.

+ Raet van Jan Huyghen aen Fr. Coningh.

3) Versta: indien.

+

4) (geld) overhouden.

+ Fr. Coningh scheijt met twist uyt het huys van Du Xena.

[p. 44]

hant-werck gheuseert, in somma, dat hy begost welvarende te worden en hadden grooten toeloop.

Nu is te verstaen, dat zijn huijsvrouwen moeder, welcken haren moorschen aert niet verborgen en mocht, naer 't over lyden van haren man, of was om 't quaet hert, datse haer swagher¹⁾ droech, ⁺ofte om haer eyghen sinnelijckheyt²⁾, heeft haer eyghen dochter daer toe gepersuadeert, die daer oock, soo 't scheen, goet behaghen in hadde, datse tot haren boel heeft ghenomen een Portugees, een jonck soldaet, die daer seer groot ten huyse was, soo dat hy daer daghelijcks quam eeten en drincken, ende Frans Coningh betrouden hem meer als broeder ende en dede gants ter werelt niet sonder⁺ raet van dese Portugees, met namen Ant. Fragoso. Dit minnen spel dreven dese twee goey lieven, met hulpe vande moeder, al ten tyden, dat zy noch by de moeder in woonden, ende affirmeren, dat hy daer al met te doen hadde al eer hyse kreegh tot een bruyt, al wasse jonck; dat en is in Indien gheen wonder, want is een daghelijcks gebruijck, alsse maer over die acht jaren zijn, ende wetender oock seer goet remedie toe om het selfde te bedecken, soo dat zy voor goede maechden ontfanghen worden. Dit aldus gheduerende by de vier jaren, ende oock den tijdt dat zij alleen woonden, alwaer dese Antonio Fragoso zijn inghanck maeckten met die voorseyde comfiansa ende vriendtschap, al hoewel dat hy die duer vande camer altoos met een mael-slot³⁾ toe dede, als hy uyt ginck, so wasser dickwils dese Ant. Fragoso boven verborghen, sonder dat hy daer yet af wist, ende bedreven hare personagien⁴⁾.⁺

⁺Nu gheschiedent binnen middelen tyden als dat eenen Dirck Gerritsz⁵⁾, natureel van Enchuysen, ghecomen wesende van China, en was peter van dese huysvrouwe van Frans Coningh, ende zijn goet vrient, so heeft hy hem met zijn huysvrouwe te gast gebeden buyten die stadt, aldaer hy zijn woonplaetse hadde, om al ‖ daer eenen vrolijcken wellecom te gheven. Onder ander heeft⁺ my oock daer by ghenoot; maer om dat dese eerlijck jofvrouwe

1) Ook hier: schoonzoon.

+ De moeder raet de dochter tot overspel met een Portugees.

2) lust.

+ De Portugees gebruyct F. Coninghs wijf door hulpe vande moeder.

3) hangslot (W.N.T.).

4) D.i. ‘speelden hun rollen’, z.v.a. dreven hun spel.

+ [126a]

+ Dirc Gerritsz. van Enchuysen comt uyt China by Fr. Coningh.

5) De bekende Dirck Gerrits, die aan Van Linschoten het logboek van zijn reis van Macao naar Nagasaki in 1585, en van Nagasaki naar Macao in 1586 verschafte. Zie A. Wichmann, Dirck Gerritsz, Ein Beitrag zur Entdeckungsgeschichte des 16ten und 17ten Jahrhunderts. Zie verder: IJzerman: Dirck Gerritsz Pomp; F.C. Wieder, De reis van Mahu en De Cordes, door de Straat van Magalhães, dl. I, passim.

+

[p. 45]

haer excuseerde, dat zy met haer eere niet en mocht comen daer eenloopender ghesellen waren, om dat het in Indien gheen usantie en is, en haer eere soude te naer gaen, waer mede my badt, hem te excuseren tot op een ander mael. Het conuyt¹⁾ aldus gheschiedende ten huyse vanden voorsz. Dirck Gerritsz., al waer was dese Frans Coningh, zijn huysvrouwe en moeder ende broeder ende die familie van slaven ende slavinnen tot haren dienste, gelijck als in Indien het ghebruijck is, die maeltijt voleijnt wesende, ende half beschonken, zijn in 't velt gaen wandelen, ende niet verre van daer stont een out speel-huys, 't welcke duer noch venster hadde, maer was gheheel vernielt, ende hadden achter eenen grooten schoonen boomgaert van Indiaensche boomen ende fruyten. Dit hof hadde den schoonvader van Frans Coningh in zijn leven ghecocht om weynigh ghelts, om dat het, als ick segghe, niet veel en dochte. In desen hof zijn altesamen ghegaen, doende aldaer brenghen potten en pannen met eeten ende drincken, om aldaer dien dagh met vrolijckheydt over te brenghen, ghelijck zy oock deden. Nu wast by ghevallen als dat ick ginck wandelen met een goet vrient te veldewaert in tot by dese contreye van dit speelhuys, met die minste ghedachten van 't gheselschap, dat daer vergaert was ende passerende een stuck weeghs voorby de duer, soo quam den selfden Frans Coningh buyten de poort, gheheel beschoncken, ende⁺ de my ghewaer wordende, heeft my comen trecken by de mantel ende ghedwonghen, met hem in te gaen en mijn gheselschap te verlaten, al waer comende, bracht my achter inden hof, daar saten die vrouwen, haer moeder, ende ander slavinnen en slaven, met hare Indiaensche instrumenten, ende waren vrolijck. Daer wesende²⁾ is die vrouwe terstont wech geloopen, haer verberghende om haer eerlijck te maken³⁾, naer usantie van Indien, alsser yemant van buyten ende vreemts in comt. Haren man heeft terstondt doen bereyden het avontmael, hoe wel dat het noch vroech indien dach was, van het ghene dat zy mede ghebracht hadden, ende die tafel worde ghedeckt op een mat op d' aerde inden hof, om dat het huys, als ick gheseyt hebbe, noch tafel noch banck noch⁺ duer noch venster en hadde. Die tafel bereyt wesende zijnder altemael om gaen sitten, behalven die huysvrouwe van Frans Coningh, die haer excuseerde, datse van my beschaemt was en daerom niet

1) Port. convite: feest, banket.

+ Jan Huyghen comt by Fr. Conincx vrou ende haèr speelhof; zy verbercht haer na de Indische manier.

2) Versta: Toen ik daar was.

3) D.i. zich eerbaar voordoen; haar fatsoen in acht nemen.

+ Fr. Conings vrou wil niet in tegenwoordicheydt van Jan Huyghen eeten.

[p. 46]

en begheerden te comen, dan datse daer binnen met die ander slaven ende slavinnen soude eeten. Ende ‖ hoe wel dat haren man haer⁺ geern gehadt soude hebben, dat zy by ons quam om te bewysen, dat hy daer niet jelours af en was, maer siende hare excusatie liet haer blyven, segghende, datse beschaemt was. Het avontmael aldus houdende, wesende van slaven ende slavinnen ghedient, die ginghen ende quamen van daer die eerbare vrouwe was, die, so haren⁺ man meynden, alle dingh toe te bereyden ende oorden gaf¹⁾, ⁺maer het was verre van daer, want ter wylen dat wy vrolijck waren sonder achter dencken, soo quam den boven ghenoemde Ant. Fragoso met een bloot rappier onder zynen mantel, wesende noch claren lichten dagh, voor in 't oude huys, in presentie van alle slaven en slavinnen, soo van Dirck Gerritsz. als de myne, ende van haer eyghen man, sonder vreese te hebben van ons, die inden hof gheen vier schreeden daer van daen en saten, en nam die eerbare vrouwe by der handt ende leydense in een vande cameren, die sonder vloer, duer noch venster was, ende zy dede haren doeck van't lijf, ende spreydent op d'aerde neder om haer niet vuyl te maken, ende deden also eenen spronck sonder 'taensien die presentie vande slaven ende slavinnen ende 'tperijckel, dat zy passeerden, soo wy sulcks hadden comen te verstaen ofte by gheval yemant op ghestaen hadde ofte eenich van de slaven of slavinnen daer af vermaent hadde, ende offer yet af quam, soo hadden den ⁺selfden Ant. Fragoso 10. oft 12. soldaten zijn bekenden ende vrienden niet verre van daer heeten verwachten, die met een fluijt ofte teecken, noot wesende, souden hem te hulpe ghecomen hebben om ons alsoo den beck af te spelen²⁾ ende die vrouwe met te nemen, welcke een dagelijckse neeringhe in Indien is. Maer ons gheluck was, dat hy, zijn dinghen ghekuijst hebbende³⁾, is weder wegh ⁺ghegaen ghelijck als hy gecomen was, ende zy wel ghemoet, ende als haer die slavinnen vraechden, hoe zy die stouticheyt hadde, sulcx te bestaen, aenmerckende het groot perijckel, daer zy haer leven in stelden, antwoorden, dat zy naer 't leven niet en vraechden, als zy maer hare lust mocht boeten, ende dat haren man een dronckaert was en haer niet weert en was, en dat zy dese fijn ghesel over de 4. jaren tot eenen boel gehadt hadde, ende begeerden om synent wille gewilligh te sterven, en doen dit gheschiede, en

+

+ [126b]

1) D.i. ‘die, naar haar man meende, alle ding toebereidde en orders gaf’.

+ Ant. Fragoso comt by lichten dagh ende ghebruyckt Frans Conincx wijf in presentie vande slaven.

+ Fragoso heeft 10. of 12. soldaten verborgen om inde noot te helpen.

2) Volgens de Lat. vertaling: ‘qui - nos trucidassent.’

3) Z.v.a. volbracht hebbende. Vgl. boven, blz. 32, noot 5.

+ Merckt de stouticheyt van dese fyne vrou.

[p. 47]

wast noch gheen 4. jaren, dat zij Frans Coningh ghehadt hadde, ende mocht wesen tusschen die 15. ende 16. jaren out. Een weynich⁺ daer nae quam zy achter inden hof, ende hadde die ‖ schaemte, soo't wel scheen, al verloren, ende begonst te dansen en te⁺ singhen ende bewees groote vruechden, waer mede alle 'tgheselschap bly waren, principalijck haren man, die hem daer in verhuechden.

Den avont ghecomen wesende, ende een yeghelijck ghescheyden zijnde naer zijn logement, so quam ons ter ooren die gheschiedenisse van dit feyt ende 'tperijckel, daer wy in gheweest hadden, ghelijck als wy vande slaven ende slavinnen verstonden, die alle het regiment aen ghesien hadden met groote verwonderinghe. En desghelijcks soo heeft den selfden Frans Coningh beginnen te⁺ mercken door waerschouwinghe van ander, als dat zijn vrouwe hem niet recht en dede, maer en wist niet met wie dat het mocht wesen, maer en hadde gants gheen gedachten noch mistrouwen in't minste met dese Ant. Fragoso, die hy meenden zijn beste vrient in alle getrouwicheyt van de werelt te wesen, ja dat meer is, en dorst niemant zijn secreten en gedachten ontdecken als dese⁺ Ant. Fragoso, dien hy in't heymelijck ginck raedt vraghen, segghende, dat hy verstaen hadde ende oock eensdeels vermerckte, ⁺dat hem zijn vrouwe ontrouwe dede, hem vragende, wat hem docht dat hem te doen stont, ende dat hy voorghenomen hadde om te dissimuleren en besien, oft hyse beyde te samen conste betrapen, ende haer beyde alsoo om brenghen, 'twelcke hem d'ander oock raden, hem belovende daer toe alle hulpe ende favuer, die hy van zynen persoon souden mogen van doen hebben, met alle secreten, die zy malcanderen vastelijck beloofden. Ghescheyden wesende⁺ van malcanderen, is Ant. Fragoso ghegaen by de vrouwe, die hy alle den aenslagh gheopenbaert heeft, en hebben terstont ghesloten, dat zy hier naer deden, ende dachten altoos, dat haer den voorbaet¹⁾ de beste voordeel was.

So gheschiedent, dat zy op eenen avont, wesende inde maendt⁺ Augustus anno 88., hadden een avondtmael bereyt ten huyse vanden selfden Frans Coningh, ende een braet-vercken ghebraden, al waer dese Fragoso ende die moeder van haer te gast waren, die oock, soo 't wel scheen, van 't contract²⁾ was ende die⁺

+

+ Fr. Conings vrou, haer dingen metde Portugees ghedaen hebbende, is vrolijck.

+ Fr. Coningh beghint d'ontrou van zijn wijf te mercken.

+ Hy neemt raet aen de man van de daet.

+ [127a]

+ Antoni Fragoso raetslaet met Frans Conincx wijf.

1) Eng. vertaling (II p. 212) heeft ‘thinking it the best course to prevent him’.

+ Tijt, wanneer desen aenslach begonnen wert.

2) complot.

+ De moeder van 't wijf is de principaelste oorsaec van dit quaet.

[p. 48]

principaelste oorsake vande tragedia, hoe wel zy sulcks naemaels stoutelijcken missaeckten¹⁾. Wesende aldus vrolijck, soo was ick op een sekere plaets ten avontmael, tot een duytsch schilder, alwaer ons Frans Coningh sont een quartier van 't braet-vercken, ons doen biddende, dat wy't om zynent wille wilden eeten, ende een van onsen huyse, die't selfde bracht, haddense aldaer eens gheschoncken van een zekere wijn, die met het cruijt dutroa²⁾ vermenght was, want die persoon, die 't ghedroncken hadde, quam half versuft ende uyt zijn sinnen, waer by ⁺ge ‖ voelden, dat die saecke niet recht en ginck, alst naemaels wel⁺ bleeck. Desen dranck haddense alsoo ghebrouwen met het cruijdt dutroa om den armen Frans Coningh alsoo berooft van sinnen te maken ende te beter haren aenslagh te werck te stellen. Het cruijdt begost zijn operatie te doen, soo dat hy slapen moest, ende die compaengie ghescheyden wesende heeft zijn duere van zijn binnen trap ghesloten, als hy voor een ghewoonheyt hadde, en die sluetelen onder zijn hooft-puelen³⁾ gheleydt, ende is met zijn lieve huysvrouwe te bedde ghegaen, so zy haer gheliet⁴⁾, al waer hy terstondt gheslapen heeft gelijck een doot mensch, ten eenen door de cracht van 't dutroa, ten anderen om dat hy eenen goeden ⁺ruijs⁵⁾wegh hadde. Wesende ontrent elf uren inder nacht, is gecomen Ant. Fragoso, gheheel ghewapent, met een ander zijn goet vrient, die hem quam gheleyen, sonder te weten, wat dat hy ginck doen, so hy seyde. Aende duer komende van 't huys van Frans Coningh heeft goelijckskens⁶⁾gheclopt ende gheseyt teghens die slaven, die beneden sliepen, dat zy die duere souden open doen, welcke antwoorden, dat haer meester te bedde ende dat die trap ⁺duer van binnen in het slot was. Dit hoerende die vrouwe van boven, die niet en sliep, quam terstondt gheloopen aen 't venster, segghende, dat hy een leer soude brengen ende climmen te venster in, het welcke hy terstondt bestelt⁷⁾ heeft, ende is met haer hulpe te venster in ghecomen, ende zy heeft hem omhelst en willecom ⁺gheheeten ende byde handt geleyt naer binnen, daer haren man wel vast lach en sliep, weynich verdacht op die groote verraderye

1) D.i. loochende.

2) Zie I^e stuk p. 155.

+ De bedriechlycke Circe berooft door den dranck F. Conincx verstant.

+

3) peluw.

4) D.i. zooals zij zich voordeed.

+ Ant. Fragoso comt in de nacht ghewapent na Frans Coninghs huys.

5) D.i. roes.

6) D.i. zachtkens.

+ O valsche bedriechlijcken raet van een vrou tegen haer man.

7) D.i. verricht heeft.

+ Fragoso climt met een leer ter vensteren in.

[p. 49]

van zijn huysvrouwe ende van dien, die hy voor zynen besten vrient hielt. In somma heeft gheseydt nu: wel, daer leijdt den dronckaert ende ketter, die ons meenden om den hals te brenghen ende ons liefde ende playsier te scheyden. Neemt nu u wrake ⁺van hem, hebdy my lief, den welcken heeft hem terstont een steeck⁺ ghegheven met zijn rappier door die borst, dattet achter uyt quam, ende doen noch een ander van d' een zyde in en d' ander zyde weer uyt, ende noch vier ofte vijf steken naer zijn doot, waer mede den onnoselen al slapende zijn leven verloor.

Dit ghedaen wesende namen terstondt alle die ghesteenten en diamanten, die haren man van veel persoonen te werck hadden, en ⁺oock om te vercoopen, soo datse wel over de 40. ‖ duysent pardauwen bedroeghen naer ghemeen gissinghe, ende namen zijn rappier; dat staken zy hem inde hant, ghelijck als oft hy hem verweert hadde, om te seggen, dat hy haer hadde willen vermoorden, ende dat zy hem in hare bescherminghe¹⁾ gedoot hadde. Maer men wist wel contrarie, want die slaven, die beneden waren, haddent⁺ altemael aenghehoort. Aldus namen het kint, dat van twee jaren mocht wesen, ende liepen ter dueren uyt, ende een stuck gheloopen hebbende lietent kind op die strate yewers voor een duer van een huys liggen, daerment smorghens vont. Ende hoe wel dat die slaven groot gerucht maecten in 't vlieden van haer vrouwe en die justitie ginghen halen, maer men en konstese niet vinden, want ginghen dien selfden avont doppen aen't clooster⁺ van de Jesuyten, haer biddende, datse hem wilden herberghen, ende gaf haer de meestendeel vande ghesteenten, segghende, dat hy de man gedoot hadde in zijn bescherminghe. Maer hebbense niet willen ontfanghen; even wel namen die ghesteenten om weder in handen van de eyghenaers te gheraken. Des anderen daeghs wast over die geheele stadt, met groote verwonderinghe, ende hoe wel datmen alle neerstigheyt dede met groote pene van diese huijsden, hoofden²⁾ en herberghden, nochtans en quamen noijt te voorschijn, maer worden cortelijcken daer naer ghesien inde stadt van Chaul, welcke leijdt van Goa noordtwaerts aen 30.⁺ mylen, en ginghen aldaer vry langhs de strate sonder daer yemandt naer te vereysschen³⁾, want daer was al gras over ghe-

+ [127b]

+ Ant. Fragoso vermoort Fr. Coningh al slapende inde nacht door hulpe van Fr. Coninghs wijf.

+

1) zelfverdediging.

+ Vluchten ende leggen 't kint vande voorsz. Coningh op de straet.

+ Comen by de Jesuijten; geven veel gesteenten om wel ontfangen te worden.

2) ‘Huijsen ende hoven iemanden’, door Kiliaan vertolkt met: Recipere aliquem hospitio, domo, tecto. Dus: gastvrij opnemen.

+ Vlucten in de stadt van Chaul.

3) D.i. zonder dat iemand daarnaar een onderzoek instelde.

[p. 50]

wassen, ende men siet weynich op sulcke dinghen, want gheschiet meer als Sondaegs¹⁾.

Den dooden man lagh alsoo tot smorghens, soo dat wy Duytschen⁺ hem moesten doen begraven, want die moeder en wilden daer niet een penninck toe gheven ende hielt haer al oft zy hem niet aengestaen²⁾ en hadde, ende hulp den moorder noch met victualye ende ghelt om naer Portugael te varen, ende quam met ons inde vloet³⁾, ende ick sach hem noch in 't eylant van Santa Helena, met een audatie⁴⁾ ende presumtioen⁵⁾ ghelijck oft daer ⁺met hem noijt yet quaets ghebuert waer, ende quam naer Portugael sonder datter oyt haen naer crayden, ende hadden noch belooft aen de moeder ende vrouwe, dat hy soude comen met vergiffenis ende haer noch trouwen, hef welcke niet eens en twijffele alsoo te gheschieden, so hy sulcks maer pretendeert en ‖ versoeckt.⁺

Aldus is voleynt die reyse van dese Frans Coningh, welcke op 't langhe hebbe wille verhalen, om datmen mach mercken ende verstaen die stouticheyt ende inclinatie vande Indiaensche vrouwen, want daer en is niet een jaer ofte daer werdender in Indien ⁺wel 20. ofte 30. mannen van hare vrouwen vergheven en omgebrocht alleenlijck om hare oncuysheyt te pleghen. Desghelijcks werden daer jaerlijcks menichte van vrouwen van hare mans omghebracht om overspel, maer en vraghender niet een hayr naer en⁺ seggen vrymoedich, datter gheen lieffelijcker doot en is als alsoo te sterven, waer mede zy seggen, bevestigen, dat zy om oprechte liefde sterven ende ghedoot werden. Oock om⁶⁾ te weten, dat die eerbare vrouwe alleen niet en was van quade inclinatie, dan oock ⁺haren broeder, die welcke, wesende van 14. oft 15. jaren out, worden binnen Goa in 't openbaer verbrant voor sodomyter ofte boggher⁷⁾, en was ten tyden, dat Frans Coningh ende zijn schoon vader noch leefden, maer en was niet ghenoech om hem te waerschouwen van zijn huysvrouwe ende hare ghenegentheyt, want

1) m.a.w.: zoiets is een dagelijkse gebeurtenis.

+ Fr. Coningh wert vande Neer-landers begraven.

2) Vermoedelijk is ‘aenstaen’ hier: bestaan, in de bet.: verwant zijn.

3) Een der vele voorbeelden dat oe den gerekten oo-klank uitdrukt.

4) Fr. audace, Port. audacia.

5) Vgl. Fr. présomption: verwaandheid.

+ Ant. Fragoso treckt nae Portugael.

+

+ Oorsaeck van de Indische vrouwen, waeromme datse soo veel mans dooden.

+ [128a]

6) Dit ‘om’ geeft geen zin.

+ De broeder vande vrou wert in Goa levent verbrant.

7) Bogger ontleend aan Fr. bougre, M. Lat. bugari, eigenlijk naam van het volk der Bulgari, die als ketters werden beschouwd; het is een algemene naam voor ketters geworden en van daar sodomiet. W.N.T. s.v. bogger.

[p. 51]

scheen wel, dat zijn ongheluck ende planeet het also gheordineert hadde om alsoo te voleijnden.

Op den 16. September anno 88. is ghearriveert in Goa een schip⁺ van Portugael met namen San Thome, brenghende tydinge van vier ander schepen, die in Moçambique waren, alle van Portugael, die sommige dagen daer na quamen; waren dese: den admirael San Christoval ende Santa Maria, Sant Antonio ende Nossa Senora da Conseprao¹⁾. Met dese schepen quam tydingh van 't overlyden van mijn heere den aerts-bisschop, Don Frey Vincente da⁺ Fonsecca, wiens doot was op de reyse naer Portugael, wesende den 4. Augustus van 't jaer 87., inde contreye tusschen die Vlaemsche Eylanden ende Portugael, want acht daghen naer dato van dien soo quaemt schip aen landt. Vermoeden, dat het fenijn was, die hy van Indien brachte, ofte eenigen apostem²⁾, die hem in het lijf ghebarsten was, want op den dach, dat hy sterf, een ure te vooren, was noch 't aensien voor cloeck ende ghesont; hem quam een accident over subytelijck, ende al eer hy zijn testament mocht maken bleef doot, ende naer dien so gaf hy wel een kan vol fenijn uyt, in somma werde met alle zijn bisscops cleeren ende myter ende⁺ ringhen in een kist gheleijt en also over boort geworpen inde zee.

Dese tydinge heeft veele in Indien bedroeft, te weten van die hem goetgunstigh en vrienden van vrede waren; maer ter contrarie⁺waren verblijdt, die hem haten ‖ ende een quaet herte toe⁺ droeghen, om dat hyse op haer zeer getreden hadde ende gereprehendeert van hare bescheyden³⁾, ende die daer meer aen verlooren, dat waren wy, zijn dienaers, die verwachtende waren groote voordeelen ende verbeteringe, als hy sonder twyfel vande coningh verworven soude hebben, want was een vande principaelste oorsaken, dat hy derwaerts zijn reyse ghenomen hadde; maer die doot heeft het al belet en verandert, ende hoewel dat mijn meeninghe ende intentie op dien tijdt wel was, den aerts-bisschop mijn heere te verwachten en mijn vertoevinghe aldaer langher te doen ofte moghelijck gants ende gheheelijck mijn residentie te houden, maer met dese tydinghe zy gantschelijcken van sinnen en⁺ propoosten verandert, en my is geheelijcken een afgrysen ghecomen van 't gheene, dat my te vooren aenghenaem was, ende hoe

+ Tydinge van 4. schepen, die in Mossambique laghen.

1) Drukfout voor ‘Concepção’.

+ Desgelijcks vande aerts-bisschop.

2) Port. apostema: abces.

+ Den bisschop wert met al zijn ghereetschap inde zee geworpen.

+

+ De doot vande bisschop maect droeve ende blye menschen.

3) De zin zal zijn: om hunne handelwijzen (of: gevoelens).

+ Jan Huyghen wert door des bisschops doot van sinnen verandert ende wil wederom na huijs trecken.

[p. 52]

wel dat my ghenoech middelen voor quamen om aldaer goet duer comen te hebben¹⁾ ende ghenoech als natureel bedreven was en voor die ghehouden²⁾, gheacht en bemint, alle dese saken en hebben niet machtigh ghenoech geweest, mijn affectie³⁾ ende begheerten, die my op een nieu aengroeyde ende vermeerderden vant versoecken ende weder keeren van 't vaderslandt, soo dat my dacht,⁺ dat my Godt mijn oogen hadden geopent ende gants verclaert met den doot van mijn heere, om also te pretenderen⁴⁾ die wederkeeringhe van 't vaderslandt, 't welcke te voren so verdonckert was en soo weynigh ghedacht, en oock in groote twyfel stont, sulcks oijt geschiet soude hebben by leven ende wederkeringe vande⁺ selfde mijn heere den aerts-bisschop, ende om te ghenieten vande tijdt die my offresseerden⁵⁾, sonder te verwachten eenighe ander inconuenient ofte oorsake van beletsel, die my daghelijcks ghenoech voor oogen geleyt werden en wel dapperlijck temteerden, waeromme my gantschelijck hebbe geresolveert, die reyse ende wederkeringhe te pretenderen, waer toe alle middelen ghesocht hebbe, die my dachten noodich te wesen om sulcks te volbrengen; ende dat my meer daer toe persuadeerde, was daer en ⁺boven te verstaen het verlies van mynen broeder Willem Tin, die met my in Indien gheweest hadde, reysende van Setubal uyt Portugael den wech naer Hamborch achter Engelandt om, alwaerse (Godt betert) met schip met allen bleven ende niemant af en quam, noch noijt tydinghe of teecken van haer ghecomen is.

⁺Aldus gheresolveert ‖ wesende, so ist ghevallen als datter een⁺ schip toe gemaeckt wert uyt auctoriteyt van de viçorey, en dat duer requerement vande pachters vande peper⁶⁾, omdat die menichte vande peper, die vergadert was, die schepen, die van Portugael ghecomen waren, niet al en konsten laden, ende hoe wel

1) Versta: om mij daar goed in 't leven te kunnen houden.

2) genoeg in 't land ingeleefd en als een landgenoot beschouwd.

3) Versta: om op te kunnen tegen mijn affectie.

+ [128b]

4) D.i. het voornemen op te vatten van terugkeer naar 't vaderland.

+ Jan Huyghen aengevochten om daer te blyven.

5) Bedoeld is: die zich mij aanbood, van Port. oferecer: aanbieden.

+ Jan Huyghen broeder sterft achter Engelandt.

+ De visorey rust een schip na Portugael.

+

6) Ten aanzien van de min of meer onregelmatig verspreid staande gegevens over de peperhandel op p. 52-58 bedoelt Linschoten blijkbaar in hoofdzaak het volgende. De peper is een monopolie-artikel van de koning. Deze zendt geen eigen schepen, maar gunt de voordelen van de vracht aan de ‘pachters van de schepen’, die er per jaar vijf schepen voor moeten uitrusten. De ‘pachters van de peper’ laden deze schepen en leveren de peper aan de koning voor een vaste prijs, die hun pas wordt betaald, als de koning haar zelf verkocht heeft. De koning krijgt verder van de ‘pachters van de schepen’ een zeker bedrag bij aankomst in Portugal van ieder schip.

[p. 53]

dat die schepen ende vrachten van dien op haer selfs verpacht zijn, met obligatie vande coningh, als datter anders geen schepen moghen bevracht noch afgheveerdicht worden als vijf, diese haer verobligeren jaeriijcks toe te maken ende af te veerdigen, ende so daer eenigh goet waer in Indien als peper ofte andere waren, dat⁺ die voorsz. schepen niet laden en moghen, soo sullense¹⁾ gehouden wesen, daer toe versocht zijnde van de pachters vande peper ende officiers vande coningh, een ofte meer schepen daer toe te coopen ofte beschicken, soomender vindt, die daer sufficent toe zijn, ende wanneer zy sulcx weygheren, dat alsdan den viçorey ende officiers vande coningh moghen bevrachten alsodanighen schip ofte schepen alst haer goet dunckt ende bequaem daer toe vinden, ende het selfde laden met peper vande pachters ende alsoodanighen goeden, alsser soude moghen offreceren, welverstaende dat na dato, dat die schepen vande pachters al eerst zijn afgheveerdicht, ende dit alles tot profijt vande coningh, sonder dat die pachters¹⁾ daer hebben yet op te spreken. Soo ist aldus gheschiet, dat een schip, ghenaemt Santa Crus, welcke was ghebout in Cochijn van de coningh van die Malabaren, en haddet genoemt naer de stadt van Cochijn, welcke eyghentlijck vande Portugesen den⁺ naem van Santa Crus is ghegheven, 'twelcke hy gedaen hadde ter eeren vande Portugesen, om dat hy met haer broederlijcke aliance heeft, ende wort van de coninghen van Portugael ghenoemt onsen broeder in wapenen. Dit selfde schip hadde aen een Portugees vercocht, die daer een voyagie mee dede naer China en Iapan, wesende vande groote van 800. last, ende om dat het sterck ende goet was ende bequaem om die reyse naer Portugael te moghen doen, ⁺en om dat, als geseyt is, die peper meer was als die Portugaelsche schepen laden mochten, soo hebben die selfde pachters¹⁾ den⁺ viçorey haer requerement ghedaen, datment¹⁾ selfde schip souden coopen, naer inhout van haer contract, soo heeft den viçorey die pachters van de schepen doen roepen, ende haer die weet ghedaen, met het requerement van de pachters vande peper, dat zy¹⁾ 't schip souden coopen naer ordinantie vande coningh, aenghesien den noot alsulcks eyschte, 't welcke zy gheweyghert hebben,⁺ segghende dat het haer niet gheleghen en was; ‖ ende soo hy 't begheerden te coopen tot voordeel vande coningh ende de peper, datse hem oorlof gaven, midts dien onder houdende des

+ Ordinantie in 't bevrachten vande schepen naer Portugael.

1) Versta: de pachters van de schepen.

1) Versta: de pachters van de schepen.

+ De coningh vande Malabaren maeckt een schip ter eeren vande Portugesen.

+ [129a]

1) Versta: de pachters van de schepen.

+ De pachters soecken 't schip te coopen van de coningh²⁾, om peper te laden.

2) !

1) Versta: de pachters van de schepen.

1) Versta: de pachters van de schepen.

+

[p. 54]

coninghs ordinantie, dat hare schepen eerst souden hare ladinghe hebben ende af gheveerdicht wesen, hoe wel dat het haer daer naer berouden, want meenden, dat zy gheen goet ghevonden souden hebben om daer in te schepen, maer hadde weynich min als d'ander schepen.

⁺Ende overmits dat het selfde schip gecocht wert (waer toe die pachters vande peper 't ghelt verschoten van sconinghs weghen) voor 10. duysent ducaten ghereet gelt, midts conditie, dat die selfde officieren, te weten schipper, connestapel ende hoochbootsman, die daer op gheweest hadden inde reijs naer China ende Iapan, souden daer op blyven met die selfde officien, ende die connestapel was eenen Dirck Gerritsz. van Enchuysen, die, naer dat hy 20. jaren in Indien gheresideert hadde, hem nu meenden met dese goede conjunctie¹⁾ van het schip bereijt te maken om naer Portugael te reysen, ende om 'tgheselschap, goede vrientschap ende kennisse, hebbe ghepretenteert²⁾ in 't selfde schip eenighe plaetse te vercryghen, ende om dat die pachters vande peper haer factoren in Indien hebben, dat Duytschen waren, van weghen die Fuckaren ende Velsares³⁾ van Ausburch, die op die tijt part en deel hadden aende peper; dese seynden in elck schip ⁺een factoor, die de coningh plaets vergunt voor haer persoon ende victualye; dese factorye vande peper van 't schip Santa Crus werden my vergunt vande selfde pachters ofte hare comissen, om dat het mijn particuliere bekenden waren, waer mede gheheelijcken hebbe preparatie ghemaeckt ende alle mijn saken afgheveerdicht met een paspoort vande viçorey ofte governuer, sonder welcke niemant en mach uyt Indien trecken, desghelijcks mijn certificatien vande reken-camer vande coningh ende die matricola generael, daer alle, die naer Indien comen, op gheschreven staen met hare soldye, dat door bevel vande viçorey wort af gherekent met certificatie van dat de coningh schuldich blijft ende den tijdt vande residentie ende dienste, diemen in Indien ghedaen heeft, om alsoo in Portugael willende eenighe recompense requereren voor de gheen, die weder in 't sin heeft, nae Indien te keeren; ende hoe wel dat sulcks mijn intentie niet en was, hebbe alle dese

+ Tot wat prijs het schip vercocht werde.

1) gelegenheid.

2) Er kan evengoed ‘getracht’ als ‘mij voorgenomen’ bedoeld zijn. ‘Pretenteren’ zal wel hetzelfde wezen als ‘pretenderen’ bij onzen Schrijver.

3) D.i. de firma's van Fugger en Welser te Augsburg, die van den beginne der 16de eeuw af aan de Portugeesche Regeering geld geleend en hun facteurs naar Indië gezonden hadden.

+ Jan Huyghen wert factoor op 't schip S. Crus.

[p. 55]

⁺din ‖ ghen oock moeten doen naer die costuyme ende ordinantie, ghevende te verstaen, dat mijn meeninghe was, weder te keeren,⁺ om alsoo beter oorlof te cryghen, 'twelcke mijn vande governuer lichtelijcken vergunt werde, met alle die boven ghenoemde certificatien, waer mede hebbe oorlof ghenomen van alle bekenden ende vrienden, met ghenoech hertsweer ende droefheydt, als die gheen, die ghinck verlaten het tweede vaders-landt, door die groote ende ⁺langhduerighe conversatie ende ghewoonheyt, wiens affectie my dickwils repugneerden¹⁾, die voorghenomen reyse in vergetenis te stellen; maer die ghedachten ende oude affecten van 't rechte vaders-landt waren stercker ende overwonnen die leste affectien,⁺ ende deden my gants alle gedachten van dien achter den rugghe stellen, om alsoo mijn propoost te achtervolgen, stellende mijn affairen in Gods handen, die alleen is, die ons te recht kan stueren ende helpen ende alle onse dinghen een goede uytganck gheven.

Inde maent van November anno 88. zijn die schepen weder van Goa naer die custe van Malabar ende Cochijn gaen laden.

Den 23. van de selfden zijn wy met ons schip Santa Crus t'seijl⁺ ghegaen om onse voyagie te beginnen. Den 28. zijn ghecomen in Honor, een fortresse vande Portugesen, ende is die eerste, die zy hebbe inde custe van Malabar, is van Goa zuydtwaert aen 18. mylen, al waer was onse plaets gheassingneert om onse ladinghe van peper te nemen. Op dese plaets en plachtmen gheen peper te laden, ende wy waren het eerste schip, dat daer oyt gheladen⁺ hadde, ende meenden van dien tijdt voortaen aldaer alle jaren een schip te laden, overmidts dat die coninginne, diemen heet van Baticola²⁾ (dat daer dicht by leijdt, ende Honor is in hare jurisdictie ofte coninghrijck) haer verobligeert heeft, alle jaren seven oft acht duysent quintalen pepers te leveren, midts so moetmen⁺ haer altoos die helft van het gelt ses maenden te voren geven, ende alsdan so doetset leveren allenckskens, waer toe die pachters vande peper hare factoor in Honor hebben, die 't op rekeninghe ende met ghewicht ontfanght ende vergaert, tot dat den tijdt comt van de ladinghe van de schepen. Alsoo hebben zy oock in alle ander fortressen, die op de custe van Malabar ligghen, hare factoren, die op die selfde manier ontfangen ende vergaren, als in ⁺Mangalar³⁾, Barsselor, Cananor, ‖ Cochijn, Coulam, &c.

+

+ Jan Huyghen neemt oorlof aende governuer van Indien.

+ [129b]

1) ‘Repugneerden’ is hier zeer vreemd gebruikt; naar het schijnt bedoeld: in verzoeking brengen. ‘Wiens’ voor ‘wier’, slaat op ‘bekenden en vrienden’.

+ De denckinge op Huyghens vader-land die dwingt hem, nae huijs te trecken.

+ Tijt, wanneer Jan Huyghen 'tseijl ghegaen is.

+ Jan Huyghen laet tot Honor peper.

2) Linschoten's kaart heeft: Batecala.

+ De coningin van Baticola is verbonden alle jaers 8000. quintalen pepers te leveren.

+

3) Drukfout voor Mangalor, d.i. Mangalūr. Het in zooveel plaatsnamen van Z. Indië voorkomende ūr, is een algemeen Drawidisch woord voor stad.

[p. 56]

⁺Ende om recht te verstaen die manier vande verpachtinghe vande peper, so ist aldus: Die pachters nement contract ofte verpachtinghe van de peper voor vijf jaren, ende dat zy alle jaren sullen seynden haer capitael van gelt om 30. duysent quintalen pepers te laden, te weten alsser die coningh schepen toe beschickt, ⁺ende die coningh verobligeert hem weder, alle jaren vijf schepen af te veerdigen om die selfde peper te laden. Die pachters loopen het perijckel ende fortuijn vande zee op haer aventuer, ende moeten die peper in Indien coopen ende laden op hare kosten, ende loopen weder die aventuer soo van 't ghelt in 't gints gaen als vande peper in 't weder om comen, ende over comende soo leveren zy ⁺alle die peper aenden coningh tot 12. ducaten elck quintael, ende soo daer yet af verliest, is tot schade vande pachters, sonder datter die coningh yet aen verobligeert is, dan alleenlijck die peper, die hem ghelevert wert droogh en schoon tot Lisbonen in 't huijs van ⁺Indien, die betaelt hy alleenlijck tot 12. ducaten het quintal, ende en gheeft haer gheen gelt totter tijdt toe dat die selfde peper vercocht is, met wiens betalinge betaelt die pachters, in somma, dat ⁺die coningh sonder perijckel ofte aventuer heeft altoos zijn seker gelt vande peper, sonder een penninck te verschieten. Midts dien hebben die pachters groote ende stercke ordinantien, dat niemant,⁺ van wat qualiteijt ofte conditie dat hy soude moghen wesen, soo ⁺van Portugael als van eenighe plaetsen van Indien, en mach in geen peper tracteren op lijf straf, het welcke straffelijck onder houden wert, oock soo en machmen om gheene oorsake noch noot het capitael vande peper aenroeren noch verminderen, noch eenighe beletsel doen in het laden van die selfde peper, met alle toesicht⁺ ende neerstigheyt, die moghelijck is, stellende alle saken, al ist dat het die landen ofte conincklijcke persoon beroerende waren, aen een zyde, so moeten die vande peper voort¹⁾ gaen, waer toe die viçorey ende ander officieren en capiteynen van Indien moeten geven alle hulp, favuer, en bystant, met wacht ende alle nootsakelijcke dinghen, die haer van die selfde pachters gheeijst worden tot sekerheydt ende benefitie vande peper, waer toe moghen die selfde pachters oock seynden hare factoren, dienaers ende⁺ hulpers tot benefitie ende dienste vande selfde peper, een sekere quantiteijt, het zy van wat natie die soude moghen wesen, uyt ghesondert Enghelschen, Fransoysen ende Spaengiaerden, want

+ Verclaringhe vande verpachtinge vande peper.

+ De coningh verbint hem, alle jaren vijf schepen met peper te laden.

+ Op wiens perijckel de peper gaet ende 't gelt comt.

+ Tot wat prijs de coningh het quintal peper aen neemt.

+ Ordonnantie vande coningh voor de pachters.

+ [130a]

+ Niemant mach met de peper handelen dan die in het contract begrepen is.

+ 'tLaden van de peper gaet voor alle andere dinghen.

1) Versta: voor.

+ Enghelschen, Fransoysen ende Spaengiaerden mogen geen hulpers van de ladinghe van de peper wesen.

[p. 57]

anders gheen vreemdelinghen derwaerts moghen reysen sonder particulier oorlof vanden coningh, ofte zynen raet van Indien.

Die peper cost in Indien in 't ghemeen die bhar 28. pagoden, ⁺elck bhar ‖ zijn 3½. quintalen Portugaelsche wichte, soo dat elck⁺ quintal comt te costen 12. pardauwen xeraffijns en 4. tangas, wesende het quintal 128. pont ende elck pardauw drie testoenen ofte 30. stuyvers swaer gelt ende elck tanga 60. reijs oft 6 stuyvers, soo dat het soude wesen 12. daelders van 60. grooten Vlaems het stuck, te weten swaer ghelt, naer die Portugaelsche munte te rekenen, en 24. stuyvers op dierghelijcke munte, behalven nu alle oncosten en perijckel vande zee; maer die groote menichte is, dat het profijt in brengt, alsse maer behouden reijs over comen.

Die schepen ende hare bevrachtinghe met obligatie van die te⁺ timmeren ende toe te maken ende voorsien van alle nootsakelijcke dinghen zijn oock op zijn selven verpacht, alle op avontuer vande pachters¹⁾; gheven de coningh een seeckere somma voor elck schip, alst behouden overcomt; dies moeten zy op hare eygen kosten die schepen toe maken ende afveerdighen alle jaers vijf schepen, en daer en boven moeten die soldaten om niet voeren ende die de kost geven, ende die officieren ende 't zee-volck worden daer en boven vande coningh ofte zijn admiraliteyt ghestelt naer⁺ haer belieften, daer die pachters met moeten te vreden wesen, in somma, dat soo vande peper als vande schepen en aventureert²⁾ niet een penninc noch en verschiet niet een haer, ende en heeft anders geen verlies dan als die schepen blyven, dan verliest hy het ghene, dat hem inde verpachtinge van elck schip verobligeert is, met die peper, diemen hem leveren soude, op zijn ghesetten prijs behouden over comende, ende de winst van dien in 'tweder vercoopen, waerom den admiraliteyt van Portugael so weynigh⁺ sorghe draghen om convoyen toe te maken, die de schepen geleyen souden ende behooren te gaen verwachten, ghelijckt plach te wesen inden tyden vande coninghen van Portugael, als alle die schepen ende peper voor haer eyghen rekeninghe ende capitael quam, ende hoe wel de coningh belooft heeft, altoos zijn ⁺armade te seynden tot aen die Vlaemsche Eylanden om aldaer die schepen van Indien alle jaren te verwachten, ende die alsoo te geleyden tot Lisbonen, maer naer dat zy verpacht zijn gheweest, zijnder weynigh armadas ghesonden, en wort weynich op ghepast,

+

+ Verhael, wat de peper in Indien cost.

+ Het toerusten vande schepen wert oock verpacht.

1) Dit zijn dus de pachters van de schepen.

+ De coningh stelt volck na zijn believen op de schepen.

2) namelijk: de koning.

+ Oorsaec, waer om dat de admiraliteyt so weynich sorch draecht voor convoyen te maken.

+ [130b]

[p. 58]

maer inde rekeninghe van betalinghe en wil de coningh niet een penninck verliesen noch quijt schelden, etc.

Den 6. December hebben onse ladinghe voleijndt met 6700. quintalen pepers, ende is altans die beste, die op alle die custe ⁺van ‖ Malabar valt, want is seer groot en vol. Den selfden dagh⁺ ghinghen weder 'tseijl, varende altoos dicht by de custe langhs, om dieswille, datmen smorghens, te weten van de middernacht, hebbende eenen oosten wint, die van over 't landt comt ende duert tot smiddaechs, ende alsdan comt eenen westen windt uyt de zee naer 't landt; met dese twee winden doen onse voyagie, doch den oosten is altoos crachtiger ende stercker als de westen windt; daerom houden haer die schepen liever dicht by het land, want alsse wat verre in zee raken, canmen qualijck weder aende custe komen, om dat die weste windt altoos slapper is, gelijck alst ons ghebuerde; waren een weynigh vande custe gheloopen; hadden ghenoech te doen, eer wy daer weder aen kosten comen, ende souden dickwils door dusdanige oorsake de reijs naer Portugael versuymen, alst wel gebuert is.

⁺Alle die custe van Malabar is seer lieffelijcken t' aenschouwen, want varen daer so dicht by, datmen mach alle bergen, huevelen, ja die boomen tellen. Is een seer groen ende schoon landt en seer ⁺vruchtbaer. Den 11. December quamen tot Cananor, een ander fortresse vande Portugesen, ghelijck als wy inde beschryvinghe van dese custe geroert hebben; alhier laghen wy ander halven dagh stil ende namen sommighe masten, die wy van doen hadden, ende ander verversinghe, alle 'twelcke daer in grooter abondantien is, en zijn also onse wech vervolcht, loopende altoos lancks ⁺die custe voorby Calecut, Panane ende andere seeckere plaetsen tot den 24. December; quamen tot Cochijn.

Daer laghen wy tot den 20. dach van Januarijs anno 89. Hier en tusschen so concerteerden¹⁾ onse schip ende versaghent van alle nootdruft, verwachtende onse buert om t'seijl te gaen, want die ander schepen van 't contract moesten eerst voor ons uyt seylen,⁺ de een voor, d'ander naer, wiens²⁾ ordinantie wy alhier in 't cort sullen verhalen. So is te verstaen, dat so haest als het schip die ladinghe vande peper in heeft, welcke wort gheladen met

+ Wanneer ende hoe veel peper Jan Huyghens schip geladen heeft.

+

+ Gedaente vande custe van Malabar.

+ Jan Huyghen comt tot Cananor.

+ Wanneer dat zy te Cochijn quamen.

1) ‘Concerteren’, Port. concertar, dat wij vroeger in de beteekenis van herstellen hebben aangetroffen, is hier misschien ‘op nieuw in orde brengen.’ De Lat. en Engelsche vertalingen laten het uit.

+ Ordonnantie van 't uyt seylen van de geladen schepen uyt Cochijn.

2) De tekst heeft ‘de een voor d'ander, naer wiens’, wat geen zin geeft.

[p. 59]

groote toesicht ende wachters, soo van sconinghs weghen als vande pachters, ende wort gheladen onder die twee onderste over loopen, te weten op die ballast, ende die overdeck daer aen volghende, ende daer werden deelen geleijdt op de ballast, ende altemael met camertgiens af gheschut, te weten van de groote mast af naer⁺ achteren toe, ende alsdan blijft daer een sekere spatie van de mast tot voorby 'tluijck, van waer ist weder af gheschut met ⁺camerkens, ende elck afdeelsel ofte camerken heeft een ‖ cleijn gat ofte luijck boven duert overloop, waer door men die peper in stort, ende valt tot boven toe, in somma datter altemet comen by de dertigh camerkens ofte afdeelsels, die zy payoos¹⁾ heeten, te weten onder die twee onderste over loopen; als die altemael volghestout⁺ zijn tot boven toe, so werden die gaten ofte luycken vande camerkens toe ghecalefaet met werck ende peck, ende werden ghenombreert met nombres ende alsoo op gheteeckent, hoe veel datter zijn, met het ghewicht daer by; soo blyven dese twee onderste over loopen aldus gheladen ende toe ghestopt, ende blyvende alleenlijcken tusschen die groote mast tot een weynich voorby 't luyck een plaets, daermen het water, wijn en hout⁺ en ander snuysteryen²⁾ van 't schip leijt, daermen daghelijcks af ende op climt. Boven die tweede overloop soo staen aen beyde zyden afghedeelt die camers vande officieren van het schip, als van de capiteijn, schipper, stuerman, factoor, schryver etc. ende alle d'ander, desghelijcks vande bootsghesellen, welcke camers zy vercoopen ofte verhueren aende cooplieden om goet in te laden, daer zy groot gelt af maecken. Op dit selfde overloop van de mast achterwaerts soo staen die camers, daer men het bus-cruyt,⁺ busschuyt³⁾, seylen, doecken ende ander schips dinghen bewaert. d'Ander overloopen ende plaetsen van het schip worden vande cooplieden gheladen met allerhande waren, dat altemael in kisten, vaten, balen en packen comt, en is op dese manier, dat, soo haest als die peper gheladen is, soo werden daer in 't schip ghesonden twee coninghs wachter ende een stouwer van coninghs wegen, den welcken heeft 10. oft 12. onder stouwers; dese alleenlijcken moeten het schip stouwen ende laden, sonder datter die⁺ schipper ofte yemant van 't schip met te doen heeft, dan alleenlijcken den hoochbootsman, die slechts mede helpt toe sien son-

+ Ordonnantie van 't laden vande schepen in Cochijn.

+

1) Mv. van Port. paiol, bergplaats, hok, ruim.

+ [131a]

+ Plaets vande camers van al de bevelhebbers in 't schip.

2) Vgs. W.N.T. hier: kleine artikelen, meer uit stoffen dan uit voorwerpen bestaande.

+ Desgelijcx vande aminutie.

3) Beschuit. Ook verder zoo gespeld.

+ Niemant dan ordinarische stouwers mogen de schepen stouwen.

[p. 60]

der yet te bevelen. Men en mach gheen goet laden, het zy van wie het soude mogen wesen en hoe weynich dat het is, ofte het moet gheregistreert wesen in het boeck ende registeren vande coningh, ende men moet een schrift hebben vande veador da fasenda¹⁾, ⁺welcke is den oppersten besiender van des coninghs goet, waer in²⁾ moet declareren van stuck tot stuck, wat datmen wil schepen ende in wat schip dat het sal wesen; sonder dat en sullen het die wachters en stouwers niet ontfanghen. Ende al ist saeck, datmen alsulcken schrift ende paspoort brengt, moetmen daer en boven die wachters hare handen vullen, wildy hebben, dat zy u laten over comen, ende ‖ alsdan die stouwers boven haer salaris⁺ noch oock beschencken, soo men een goede plaets wil hebben, ofte anders sullen u goet laten staen, en die meest geeft, heeft ⁺die beste plaets in het schip. Zy stouwen't schip soo byster vol, dat daer niet een gat is ofte 'tis vol ghepropt, al om haer profijt. Het geschiet dickwils als dat die opperste stouwer, die alleenlijck toe siet ende beveelt, voor profijt uyt treckt van de stouwasie van een schip 7. ende 800. ducaten; desgelijcks die wachters, ende dat meest van giften en gaven. Dese officien werden al ghegheven met favuer vande viçorey ende die veador da fasenda, welcke is d'oorsake, dat die schepen altoos gheladen zijn tot sincken toe, datmen soude segghen niet moghelijck te wesen, dat zy haer soude moghen reppen ofte roeren; want die schippers ende officieren en hebben daer gants gheen bevel op tot op die leste ure, dat het schip t'seijl gaen sal, soo wert het haer ghelevert, ende alsdan so gaen daer die wachters ende stouwers uyt, latende het schip over al vol tot het overste verdeck ofte overloop; staet ghemeenlijck seven, acht kisten hoogh van achteren tot⁺ voren; daer en boven die hooft-touwen, het voor casteel, achter ⁺boven, daer die stuerman zijn stoel heeft, al om en tom vol groote potten, vaten en kisten, hoenderhuysen, soo dat het schijnt eenen dool-hof te wesen; ende, alsoo varen zy daer heen op Gods ghenaden, ende gheschiet dickwils, alst op ons schip was, dat passelijcken³⁾ van 50. bootsghesellen boven die 10. niet en wisten te roer te gaen, ende, dat meer is, die meesten deel die zee noijt ⁺ghehanteert hadden, die alle door favuer die plaetsen vergunt

1) Veador de fazenda, inspecteur van finantiën.

+ Men laedt geen goet in Cochijn ofte het wert op gheschreven.

2) Hierachter zeker weggelaten: men.

+

+ Hoe veel profijts dat een stouwer al temet strijct van een schip te stouwen.

+ [131b]

+ De Portugesen laden haer schepen soo vol, dat zy by nae sincken.

3) Het W.N.T. geeft: tamelijk, draaglijk, matig, niet al te best. Daarom hier waarsch.: amper.

+ Veel onbevaren volcx opte Portugesen.

[p. 61]

werden, insghelijcks vande putgers ende busschieters, ende alst noodich is inde zee, soo sietmen malkanderen deerlijck aen, so ist misericordia ende onse Lieve Vrouwe, dat zy haer helpen willen.

Men heeft in Cochijn een schoon gherijf van schuyten, die zy⁺ tones noemen. Zijn uyt een hout uyt ghehoolt, ende sommighe soo groot, datmen daer tot 20. pypen waters kan in storten, dat zy alsoo aen boort van de schepen voeren, die altoos tot by een mijl in zee liggen, ende aldaer maeckt men de prijs met om weynich gelt, en alsdan comense die pypen ofte vaten selfs vullen met potten op die plaets, daer zy in 't schip ligghen, dat een groot gerijf is. Dit water wert ghebracht uyt die revier van Cochijn,⁺ ghenaemt Mangatte¹⁾, ende is seer goet. Wat het landt ende stadt van Cochijn is beroerende, hebben inde deschriptie van de custe van Malabar verclaert, waer mede het selfde genoech is, wat Indien⁺ is belanghende, ende wil nu verclaren hare ‖ ordinantie op die schepen op die wederom reijs, als ick eensdeels gheroert hebbe, ende desghelijcks onse gheschiedenisse ende reyse van Indien tot Lisbonen toe.

+ Gedaente vande schepen, diemen tones noemt in Indien.

+ Verhael, waer zy te Cochijn haer versch water van daen cryghen.

1) Mangatti: naam van een landje ten N. van Cochin (vgl. M.A.P. Roelofsz: De vestiging der Nederlanders ter kuste Malabar, tweede schetskaartje achterin.) Welke rivier hier bedoeld wordt, is mij onbekend.

+

3) Hier zal wel bedoeld zijn: door.

a) Linschoten's tekst is in dit geval niet in overeenstemming met zijn kaart, waarop ‘Zanguizara’ aanzienlijk noordelijker ligt dan Goa.

4) Er staat: capiteijn.

3) Is hier ‘nieuwe’ bedoeld?

1) De z zal afkorting zijn voor ‘eyt’.

3) ?.

4) Misleidend marginaal.

2) !