Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 64. capittel.
Vanden gengber³⁾.

Die gengber wast meest door geheel Indien op veel plaetsen,⁺ doch die beste ende die meest vervoert werdt is vande custe ende 't lant van Malabar. Wast ghelijck dun ende jonck Neerlants riet van twee ofte drie spannen hoogh, ende de ⁺wortel is die gengber. ‖ Wort in Indien veel groen ghegeten, in salaet, ende oock ghesouten in azijn, dat zy achar noemen, ghelijck gheseyt is vande peper ende ander fruyten, diemen ghemeenlick⁺ in Indien also ghebruyct. Die tijdt, datmense meest pluct ende begint te drooghen, is in December ende Januarius; drooghense op dese manier: bedeckense met potaerde, welcke zy doen om die gaten te stoppen ende te vullen ende also verscher te blyven, want de potaerde beschermt die vande wormen, sonder⁺ welcke zy terstont is deurbeten.

Men estimeertse weynigh in Indien, niet teghenstaende wert veel vervoert, so naer het Roode Meer als Ormus, Arabyen ende Persien, maer naer Portugael weynigh, overmidts dat zy die⁺ vracht ende tol niet en mach afwerpen; dan alleenlick die bus-

3) Door Orta behandeld II, 5, sqq. Hieruit is de volgende Annotatie van Paludanus geput met behoud van de verbasterde vreemde benamingen.

+ Ghedaente, hoe dat de gengber wast.

+

+ De tijt vande gengber te plucken is in Januarij, etc.

+ Manier vant drooghen van de gengber.

+ Die busschieters vande Indische schepen moghen eenige quintalen gengber uyt voeren sonder tol.

[p. 118]

schieters vande Indiaensche schepen mogen sekere quintalen brengen sonder tol te betalen, het welcke haer ghegunt is vande coninghen van Portugael in voorighen tyden, ende wort noch onderhouden, 'twelcke zy mogen vercoopen aende cooplieden. Op dese manier wert sommighe ghebracht, maer anders sonderlinge ⁺niet, overmidts dat die meeste gengber in Spaengien ghebracht wort van Cabo Verde ende 't eyland San Thome, Bresilien, vande eylanden van Santo Domingos ende Spaens Indien, die in Spangien veel verhandelt wort, waerom die van Portugaels Indien luttel gebracht wert, om die verdichz¹⁾ vande wech ende groote oncosten, doch gaet in goetheyt alle ander gengber te boven, ghelijck oock alle specerien, metalen ende ghesteenten, diemen heet ⁺orientaelsche, namelicken uyt die contreyen van Portugaels Indien, gaen in goetheyt ende virtuyt alle ander te boven,²⁾ die daghelijcksche ervarentheydt ghenoegh kennelick ghemaect heeft. Men maect oock veel gengber in conserven met suycker in Bengalen, maer die beste comt van Chyna³⁾; is seer goet om te eten, wordt veel in Indien ghegasteert ende oock verhandelt en naer Portugael ende herwaerts over gebracht, etc.

Annotatio D. Palud.
Gengber wort van die Arabiers, Persianen ende Turcken gheheeten gengibil⁴⁾, in Guzaratten, Decan en Bengala, als zy noch versch ende groen is, adrac⁵⁾, ende ghedrooght sucte⁶⁾, in Malabar, ghedrooght ofte groen, imgi⁷⁾, in Malayo aliaa⁸⁾.
Die gengber wast ghelijck water liesen ofte ghelijck sweertkens ‖ cruydt, doch wat swarter, met een steel, twee ofte drie palmen hoogh,⁺ ende met een wortel ghelijck lies, niet voort cruypende, als Antonius Musa⁹⁾ gheschreven heeft, ende is oock niet soo scherp, insonderheydt die in Bacaim wast, om die overtollighe vochtigheyt.⁺
Dese wortelen snijt men cleyn ende vermenght die onder andere cruyden, ende eetse voor salaet, met olie, sout ende azijn; men kooct die oock by visch ende vleys.
Gengber wast in alle plaetsen van Indien. Wordt ghesaeyt ofte

+ Oorsaecken, waerom de gengber weynigh uyt Indien gebracht wordt.

1) Waarsch. voor verdicheyt (Vgl. Ie stuk p. 162 noot 6).

+ De orientaelsche speceryen ende gesteenten zijn de beste van alle plaetsen.

2) Hier is blijkbaar weggelaten: gelijk.

3) Dit klopt niet met de pas gedane mededeling, dat de beste uit Malabar komt. Misschien wel bedoeld, dat uit China de beste gesuikerde komt.

4) Gewestelijke uitspraak van Arab. ‘zendjibīl’.

5) Hind. enz. ‘ādrak’, Skr. ‘ārdraka’.

6) Foutief; Hind. ‘soṇṭh’, Skr. ‘cuṇṭhi’.

7) Malay. ‘iñji’.

8) D.i. ‘haliya’.

+

9) Antonio Musa Brasavola, een Italiaansch schrijver over geneeskunde.

+ [89b]

[p. 119]

gheplantet, want die van selven voort comt, is niet soo goet. Die beste ende overvloedighste comt uyt Malabar, wordt van die Arabiers ende Persianen seer ghesocht; daernae volght die van Bengala; die derde plaetse heeft die van Dabul ende Bacaim ende die gheheele zeecuste langhs. In die woestyne ende binnen in 't landt vvorter vveynigh ghevonden. Men heefter oock in't eylandt van S. Laurenço ende Comaro¹⁾. Van die cracht ende eyghenschap vande gengber is te weten, dat zy soetelicken camerganck maect, die verteerende cracht sterckende. Ter contrarie is oock andere auctoren ghevoelen, dat gengber stopt, want vorderende volcomen verteeringhe van die spyse, worden buyckloopinghen, die van rauwe vochtigheden comen, ghestempt²⁾. Die gengber verwarmt die coude mage, is goet tegens opdracht³⁾, die de oogen verduystert, ende wort ghedaen in groote medicynen.

1) D.i. Madagascar en de Comoren.

2) Van ‘stempen’, dat Kiliaan opgeeft als gewestelijk woord voor stelpen.

3) Dit woord kan betekenen: opzwelling.