Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 63. capittel.
Vande caneel.

Die caneel, in Latijn cynnamomun genaemt ende van die⁺ Arabyen quirsa³⁾, vande Persianer darchyna⁴⁾, van die van Seylon, al waer zy meest was, curdo⁵⁾, die van Malacca⁺ heetense cays ‖ man⁶⁾ ende die Malabaren camea⁷⁾. Die boomen⁺ zijn vande groote ghelijck die olijf-boomen, ende sommighe wat cleynder, met bladeren van colmi⁹⁾, ghelijc laurier bladeren, maer van gedaente gelijc die citroenen, doch wat smalder, hebbende⁺ witte bloesemen ende een fruijt vande groote ghelijck swerte Portugaelsche olyven, waer van men oock olie maect, die men tot veel dingen besight. Den boom heeft twee basten; den tweeden bast is de caneel; wort afgesneden in viercante stucken ende^{+ +}also te droogen geleyt. Is int eerste asverwigh ende daernaer roltet hem in malcanderen van zijn selfs, alst droogh begint te werden, ende crijcht die coleur ghelijc als zy hier comt, welcke is vande hitte vande son, die het cureert. Den boom, diemen den bast af doet,⁺ laetmen soo staen, ende heeft over dry jaren weder ander basten ghelijck als te voren. Dese boomen zijnder in grooter menighten,⁺ want wassen sonder geplant te worden in 't wilde, gelijc die bos-

+ Verscheyden namen vande caneel.

3) Lees: Quirfa (Ḳirfah), de Arab. naam voor kaneel in 't algemeen, eig. bast.

4) D.i. Dār-tjīnī, eig. ‘Chineesch hout’.

5) Bedoeld Singhaleesch ‘kurundu’, hout.

+

6) Verknoeid uit Mal. ‘kaju manis’.

7) Er is in 't Malay. en Tamil een woord ‘karuvā’ voor kaneel. Dit moet bedoeld zijn. De hier gegeven, gedeeltelijk zeer verbasterde vormen zijn overgenomen uit Orta I, 207,sq. Zooals uit de Aant. daarop, p. 225 blijkt, geeft Diogo de Couto vrij juist op caroa voor Malabar, en caio manis onder de Maleiers. Voor 't geheele Cap. heeft V. Linschoten grootendeels geput uit Coloq, XV Da Canela e da Cassia lignea e do Cinamomo ,que tudo he huma cousa.

+ In Seylon wast de meeste caneel⁸⁾.

8) De tekst van deze kanttekening heeft: peper.

9) De betekenis van dit woord is mij onbekend.

+ Ghedaente, groote ende vruchten vande caneelboom.

+ De tweede bast vande boomen is de caneel, asverwigh van coluer.

+ [88b]

+ Alle drie jaren crygen de boomen nieuwe basten.

+ Caneelboomen wassen overvloedigh ongheplant.

[p. 116]

sen. De wortel van dese boomen geeft een water, welcke riect als champhora. Het is verboden, datmense niet uyt en mach trecken, ⁺om die boomen niet te beschadighen. De caneel, die qualick gecureert is, is asverwigh, ende die te veel gecureert is swertachtich, maer die wel gecureert is rootachtigh.

⁺Men distileert ooc veel ende excellente water vande caneel, ter wyle datse noch half groen is, ende wert seer gebruyct in Indien ende ooc somtijts naer Portugael ende ander weghen ghevoert; is seer lieflijc om te drincken ende te riecken, maer is seer heet ende ⁺craghtigh. Wort ghebruyct tegen colique ende ander crancheden, die van coude geprocedeert zijn; is ooc goet teghen stinckende asemen ende quade reucke des monts. Men distileert ooc wateren vande bloesemen van desen boom, maer is so goet niet noch so geacht als vande selfde caneel.

Die plaetsen, daer de caneel wast, zijn de meeste ende de beste ⁺in't eylandt van Seylon, alwaer gheheele bosschen vol af zijn; inde custe van Malabar wast ooc veel, ende heeft sommige caneel bosschen, maer is op de helft naer so goet niet, ende de boomen zijn oock cleynder, ende is inde bast ende schillen veel grover ende dicker ende van weynige virtuijt. Die van 't eylandt Seylon is de fijnste ende beste, want scheelt ooc wel drydubbelt inden prijs; ⁺die caneel vande Malabar wort ge ‖ naemt cannella de mato²⁾⁺ ofte wilde caneel, ende is verboden naer Portugael te voeren; niet tegenstaende wert veel in grooter abondantien gescheept, maer is op den naem van caneel van Seylon, waer mede passeert, om dat de coningh zijn volle tolle soude hebben, so veel vande quade als vande goede. Als die caneel van Seylon in Indien gelt het quintal tot 50. ende 60. perdouwen, so ghelt die wilde caneel maer 10. ofte 12. pardouwen, doch wort al gheregistreert in Indien voor Seylonsche caneel, ende moet betalen in Lisbon van tol aende coningh elc quintal 15. 16. milrees, so wel de quade als de goede, ⁺ende alle ander speceryen naer advenant; ende men mach in Indien niet ter werelt schepen, ja tot die slaven toe, oft het moet al in Cochijn geregistreert worden; ende somen in Portugael yet vondt, dat buyten die register comt, dat is verbuert voor de coningh.

Daer wast ooc caneel inde eylanden van Iavas ende by Malacca,

+ Zijn verboden uyt te trecken.

+ Inde wortel is een seer soet water, van ruec als camphora¹⁾.

1) De laatste twee marginalia zijn blijkbaar in verkeerde volgorde aangebracht.

+ Water van groene caneel ghedistileert goet tot verscheyden dinghen.

+ Gheheele bosschen van caneelboomen.

+ Caneel de mato verboden uyt te voeren.

2) Mato: bos.

+

+ Al datmen in Indien scheept moet tot Cochijn gheregistreert werden.

[p. 117]

doch weynigh, en is so goet niet als die van Seylon. Die bomen,⁺ daer men in Indien bernhout af maect, zijn sommige int branden ende ruec gelijc caneel hout.

Annotatio D. Palud.
Caneel verwermt, opent ende sterct alle inwendighe deelen, zy treckt een weynigh te samen, sterckt die maghe ende helpt die spyse verteeren, wort ooc met voordeel gebruyct tegens allerley vergift, dat het herte schade mach doen. Caneel met poley ende byvoet¹⁾ vvater ghedroncken drijft die volgher, opent die verstopte moeder ende brengt die vrouwen haer tijdt. Caneel is oock goet teghens fuesten²⁾⁺ ende catharren, soo van't hooft nedersincken op die benedenste partyen, item teghens die watersucht ende ghebreken ofte verstoptheden der nieren, &c.
Het water ende die oly van caneel stercken seer alle inwendige partyen, het hooft, dat hert, de maghe, lever &c.

+ Het branthout in Indien ruyckt als caneel.

1) Lat. Artemisia, anders genaamd St. Jans kruid.

2) Dit ons onbekende woord is in de Lat. vertaling uitgelaten Eng. vertaling (II p. 78) heeft ‘Fusten’. Eng. fust kan bet. muffe reuk.

+ [89a]

8) De tekst van deze kanttekening heeft: peper.

1) De laatste twee marginalia zijn blijkbaar in verkeerde volgorde aangebracht.