Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

[p. 101]

⁺Dat 59. capittel.
Vanden boom arbore triste.

Den boom genaemt arbore triste¹⁾, dat is droevigen boom,⁺ om oorsaeck, dat hy nimmermeer en bloeyt dan snachts, ende dat het geheele jaer duer, ende is een wonder dinck om sien, dat, so haest als de son onder gaet, sietmen niet een bloesem, ende terstont een half ure daer naer isse so vol alsse staen mach, dat een lust te aensien is, ende heeft seer schoonen rueck, ende so haest als den dach ende de son aen kompt, terstont so⁺ vallen alle die bloesemen af ende bedecken het aertrijck sonder datter eenen aenden boom blijft, ende die bladen sluyten half toe, soo dat het schijnt, dat hy uytgegaen is tot dat den avont aenkompt; als dan begint hy weder te bloeyen als vooren. Den boom is vande groote van eenen pruymboom, ende hebbense ghemeenlijck op die plaetsen vande huysen voor een playsier ende⁺ schoonen rueck. Groeyt seer haest, want wast ooc veel byde wortel uyt, ende al zijn die tacken maer een half vadem hoogh, heeft terstont soo veel bloesemen als die tacken, die aende boom staen, ende al houtmen den boom geheel af, soo heeft hy terstont vande wortel weder tacken ende bloesemen, minder als een half jaer, ende al trecktmen maer een tack vande boom ende stekense yewers inde aerde, wast terstondt ende heeft binnen weynighe daghen bloesemen. Die bloesemen zijn bynaest gelijck bloesemen⁺ van oraengie boomen; die bloem is wit ende die voet geel en rootachtigh, en ghebruyckense in Indien voor saffraen om met te koken ende verwen soo wel als desen²⁾ saffraen, maer en is soo goet noch soo smakelijck niet, doch voldoet door ghebreck van andere.

Annotatio D. Palud.
Sommighe segghen oock, dat het water van dese bloemen, ghedistileert, goet zy voor die oogen, linnen doeckskens, daer in nat ghemaect ende op d'ooghe gheleyt.

Dese boomen en vintmen nieuwers dan in Goa ende Malacca³⁾⁺

+

1) D.i. de Nyctanthes Arbor tristis. Behandeld door Orta, I, 70-72, waaruit vooral door Paludanus veel is overgenomen.

+ Waerom den boom arbore triste ghenaemt wort.

+ Desen boom crijght een gants jaer duer alle nachten bloemen, ende daeghs vallense af, etc.

+ Groote ende mildicheyt van wassen vanden boom arbore triste.

+ De bloemen zy de orangie bloemen ghelijck, ende werden in plaets van saffraen ghebruijckt.

2) Blijkbaar bedoeld: de gewone.

3) Volgens Orta, t.a.p. was de plant uit Malakka naar Goa gebracht; hij geeft 't vertelsel in hoofdzaak voorkomende in Vis̱ṇu-Puräṇa; zie Wilson, The Vishńu-Puráná p. 586 v. ter verklaring van den naam pārijätaka, welke door 't volk daaraan gegeven wordt, doch eigenlijk een naam is van de Erythrina Indica.

+ Den boom arbore triste nerghens dan in Goa ende Malacca.

[p. 102]

ende sommige ander plaetsen, daerse die Portugesen ghebrocht ende herplant hebben by hare wooninghen, want zijn eerst uyt Ma ‖ lacca in Indien ghecomen, maer binnen in't lant en zijnder⁺ geen. Men heetse op Malayse tale singady¹⁾ ende op Decanijn parisatico²⁾, in Decan³⁾ pul⁴⁾, van die Arabiers guart⁵⁾, vande Persianen ende Turcken gul⁵⁾. D'oorsaecke van dese naem is gelijck die Indianen dese fabel daer af vertellen, als dat een edelman, genaemt Parisatico, hadde een schoone dochter, op wien de ⁺son amoreus wert; in somma hy creegh zijn wil van haer, ende daer naer verliefde de son op een ander ende verliet dese dochter, waerom zy haer van desperaetheyt selven ombracht, ende worden naer de manier van't lant tot asschen verbrant, waer van is⁺ geprocedeert desen boom, ende heeft daerom behouden den naem van parisatico; ende seggen, dat daeromme die bloesemen ofte bloemen door haet ende nijt, die zy tot de son noch hebben, anders niet komen dan snachts, ende daerom des daeghs van droefheydt, als zy de son sien, afvallen.

Annotatio D. Palud.
Die beschryvinge van desen boom heeft Christophorus a Costa aldus gestelt, dat die zy van die groote ende ghedaente ghelijck een pruym boom, met veele cleyne tacxkens, onderscheyden met veele knoopkens ofte ledekens, vvaer aen tegens den anderen twee bladeren groeyen van die groote ghelijck pruym booms bladeren, sacht ende rou aen die buytenste zyde, vast⁶⁾ gelijck savie⁷⁾ bladeren, ende van binnen groen ende een vveynigh scherp, int ronde niet soo ghehackelt als pruym booms bladeren noch niet so vol aderkens; int midden tusschen elcke twee bladeren vvast een steelken met vijf hoofdekens, die uyt vier cleyne rontachtighe bladeren bestaen, waer uyt int midden vijf witte schoone bloemkens groeyen van die groote ende ghedaente ghelijck orangie bloeysel, hoevvel cleynder, schoonder ende rieckender, het steelken meer nae't roode dan nae't geele streckende, waermede die Indianen hare spysen verwen, gelijck men by ons met saffraen. Die groene vrucht is vandie groote als een lupijn, van ghedaente ghelijck een hartken; int midden lancwerpigh doorgesneden, heeft ten beyden zyden een custodiken⁸⁾, daer in het

+

1) Mal. ‘srigading’, Jav. ‘srigaḍing’.

2) D.i. ‘pārijātika’, Tamil. ‘pāris'ādam’.

3) Dit doet enigszins eigenaardig aan nadat de naam ‘op Decanijn’ is gegeven.

4) D.i. ‘phūl’, hetwelk eenvoudig ‘bloem’ beteekent.

5) Onjuist; Arab. ward is ‘roos’. Zoo ook Perzisch gul, waarvan de oudere vorm ‘warda’ moet zijn geweest, identisch met Gr. ϱͤόδον.

5) Onjuist; Arab. ward is ‘roos’. Zoo ook Perzisch gul, waarvan de oudere vorm ‘warda’ moet zijn geweest, identisch met Gr. ϱͤόδον.

+ Vanden oorspronck vande boom arbore triste.

+ [84a]

6) Zie I^e stuk p. 4 noot 3.

7) D.i. Salie, uit Lat. ‘salvia’.

8) Middelnederlands: doosje.

[p. 103]

saet verborgen, ghelijck zijnde oock een hertken, van groote als die saeykens van S. Iannis broodt, met een groen vliesken bedeckt, ende een weynigh bitter.
Onder alle bloemen zijn dit wel die alderlieflijcste van rueck, insonderheyt niet met handen aengheroert zijnde, om dat zy anders stracx haren rueck verliesen ende verwelcken. Die Indianen houden t daer voor, dat dese bloemen het herte verquicken, maer zijn een weynigh bitter. Die heydenen stellen het saet oock onder die medicynen,⁺ die het ‖ herte stercken. Men mach die bloemen nuttighen in die spyse. Het saet is menighmael in Portugael gesonden ende gesaeyt, dan heeft noyt willen wassen, vvat moeyte zy oock daer toe gedaen hebben. Vallen af int opgaen der sonnen, ghelijck Clusius seydt, ofte om eenighe verborghen tegenheyt ofte om des saps subtijlheydt, 'twelck de sonne stralen verteeren, vvant welcke die sonne niet raect, blyven langer aen de boomen. Dese bloemen vverden neerstigh vergaert, daer uyt een seer lieffelijc ende vvelrieckende vvater gedistilleert vvort, datmen vvater de mogli¹⁾ heet. Het saet hier af heeft my Ian Huygen mede gebracht uyt Indien, 'tvvelck ick ghesteken hebbe inde aerde, dan quam niet voort.

+

1) Bij Orta, I, 69 ‘mogory’. Hind. ‘mahūā’, Skr. ‘madhūlika’, Bassia latifolia. Vgl. Hobson-Jobson, s.v. Mowa.