De Middelnederlandsche Tauler-handschriften

[p. 57]

G. 1.

Handschrift op papier van ca. 1500, berustende in de Universiteits-Bibliotheek te Gent, no. 966. Het bestaat uit: 7 quarternen; 1 quartern plus 1 blad; 21 quarternen en 3 bladen, tezamen 236 bladen (de pagineering met potlood uit den modernen tijd, telt het ingevoegde blad als 58a), ca. 193 mm. hoog bij ca. 140 mm. breed, met inkt afgeschreven en gelijnd, 95 mm. bij 125 mm., met regelmatig 24 regels per pagina. De gaatjes, gemaakt voor het linieeren, zijn overal nog aanwezig. Er zijn geen reclamen. Van signaturen zijn hier en daar nog sporen te zien (een kleine letter met een cijfer: vj tot z en 81 tot 84, 91, 92). Op fol. 218a, 223b en 227b treffen wij nog, half weggesneden, aanwijzingen aan voor den rubricator, resp.:

op sinte ians j dach; op des heiligen cruys vheffige j ser; d3 and' s3.

Het handschrift bevat een verzameling van de sermoenen van Tauler in Nederlandsche vertaling, voorafgegaan door een proloog, waarop meermalen de aandacht is gevestigd en die hier ter wille van de volledigheid nog eens volgen moge:

1a:	Dese nauolghende goede weerdige leere heeft ghemaect die goede tauweler DEse tauweler was een sonderlinghe vermert leeraer vander predicaren ordenen Ende dese hadde den prior her ian van ruysbroeck in groter ende sonderlingher reuerencien Daerom dat hien oec dick te visiteren plach Van welcken prior oec al was hi een groet doctoer inder godheit: hi als een oetmoedich discipel pijnde hi hem te ghecrighen experiencie van ghewaerigher wijsheit ende leeren Alsoe oec die selue tauweler bescrijft in sijnen boecken: die hi seer hoghe ghelijc des priors boecken oec heeft bescreuen. niet int latijn. mer te dietschen Nauolgende als een oetmoedich discipel des prioers al (ingev.) sijns meesters voetstappen Welcke leere hi oec te menighen steden heeft doen vloyen als een riuier. comende wt ruysbroecs boecken Opten anderen sondach vanden aduent tauwelers sermoen	(XIV)
6a:	Hoe iohannen in die woestijn drie vragen sijn gheuraecht Ende noch van v vraghen Ende hoe die

[p. 58]

	mensche tot ghewarigher ghelatentheit sal comen Ende hoe hi hem in sijn en gronde verniet sal Non sum Opten iiij sondach vanden aduent des goeden tauwelers sermoen	(S. II)
11a:	Opten derden sondach vander aduent: hoe datmen sal comen tot ghewarigher gelatentheit. ende tot een voldicheit des herten: ende van onderscheit der beelden: ende hoe dat wi gode aenbeden sellen inden gheest ende inder waerheit tauwelers sermoen	(Bas. B)
15b:	Opten heilighen kerstdach. van drieerhande gheboerte Dat ierste inder godheit Die ander vander menscheliker luterheit Die derde hoe god geestelijc geboren wort inder zielen met ghenaden ende met mynnen Johannes tauwelers sermoen	(1)
20b:	Op synt ians ewangelisten dach tauwelers sermoen	(Cor. II, 10)
22b:	Op alder kijnder dach tauwelers sermoen	(2)
26a:	Opten heilige dertiendach: hoe die mensche sal staen die Jh'm wil sueken: van dien dat god niet en is Ende van tweerley vrede des gronts: ende van ghewarigen ende volcomen vrede Ende waermense bi bekennen sal Tauweler	(5)
28b:	Noch opten heiligen dertiendach: vanden sueken der zielen Ende vanden lichte daer god in geuonden wort tauweler	(4 + 3)
34a:	Noch opten heiligen dertiendach des goeden tauwelers sermoen Per aliam viam reuersi sunt in regionem suam Balaam die propheet die propheteerde dat een geboren coninc soude comen vanden geslechte iacobs Ende dies worden die drie conyngen ghelijc vermaent: dat si wachten die sterre die hem daer vertonen soude Ende doen si bekenden dat dat kijnt gheboren was: doen ghingen si wt: ende quamen in xiij daghen ende vonden dat kijnt: ende quamen weder enen anderen wech in haer conincrijck Het is een onderscheit tusschen Aliam ende alteram: dat is tusschen ander ende anders: ander brenghet weselijc in: ende anders brenget toevallijc in Ende daer om spreec (is, met r. doorgeh.) ic: si quamen
34b	enen anderen weseliken (ingev.) wech ‖ in haer conincrijc ¶Het sijn xiij dachuaerden die die mensche doen sal: eer hi begynt een recht volcomen leuen Die ierste dachuaert is. een goet vermoghen ende een
36b	Expl.: Ende wanneer die mensche dese xiij dachuaerden ghewandelt heeft: so en derre hi niet weder gaen tot herodes noch tot iherusalem: die drie weselike dachuaerden die den mensche niet ontvallen en moghen: dat die mensche coemt in sijn eyghen lant Die ierste dach

[p. 59]

	is: ende hoert den wtwendighen mensche toe: dat hi ledich stae: al dat op hem vallen mach: ende late die dinghen ledichlijc alst god wil hebben Die ander dach is: ende behoert den inwendighen mensche toe: dat hi ledichlike bekenne alle dingen die hem god te kennen ende te mynnen geeft Die derde dachuaert hoert den ouersten godliken mensche toe: die geest die af ghesceiden is: is ledich ende bloet sonder middel in gode comen: ende dat en mach hem nyemant nemen: want god en wils niet doen. ende annes hem herde wel: ende den mensche en dunckes niet: ende alle creaturen en vermochtens niet Dat wyer toe moeten comen dat (< des o) geue god Amen	(α)^I)
36b:	Des goeden tauwelers leer opten aschs dach hoemen sal biechten	(58)
37b:	Opten anderen donredach in die vasten tuauweleers sermoen	(Bas. H)
40a:	Opten anderen vridach vander vastenen: wat die pissijne die toegange ende die sieken beduden sermoen	(8)
45b:	Opten anderen sondach inder vasten vanden vrouken van chananeus des goeden tauwelers sermoen	(9)
50b:	Opten maendach voer palmen des goeden tauwelers sermoen	(11)
56a:	Opten palm sondach des goeden tauwelers sermoen	(14)
59a:	Noch opten seluen dach des goeden tauwelers sermoen	(XIII)
61a:	Opten witten donredach vanden heilighe sacrament des goeden tauwelers sermoen	(Cor. I, 15 + Cor. I, 16.)
65a:	Opten heilighen paeschdach des goeden tauwelers sermoen	(Bas. L)
68a:	Des iersten sondaechs na die octaue van paschen Des goeden tauwelers sermoen	(XV)
71b:	Noch opten seluen dach vanden herde des goeden tauwelers	(XVI)
81b:	noch vanden seluen goeden herde tauwelers sermoen	(XX)
83a:	Opten iij^1) sondach na paeschen des goeden tauwelers sermoen	(E. I, 42)
84b:	merct w^2) wel dat hier na volcht	(V)
88b:	Opten iiij sondach des goeden tauwelers sermoen	(38)

I) Vlgs. B.N.M. óók in hs. Brussel, K.B. 12055.

1) hs.: bovengeschreven.

2) hs.: na w fout in het papier.

[p. 60]

94b:	Noch opten seluen dach	(62)
98b:	Des maendachs in die cruys dage opt ewangelium tauwerls sermoen:	(60a)
103b:	Opten ascenci dach des goeden tauwelers sermoen Recumbentibus discipulis	(60b)
108b:	Opten sinxen dach sermoen	(26)
114a:	Des maendaechs na sinxen sermoen	(60e)
119a:	Opter hoger ende weerdigher heiliger drieuoudicheit dach een schoen sermoen	(60d)
124a:	Opten hoghen weerdighen hoechtijt van den heiligen sacrament iiij^1) sermone (In margine: dat ij sermoe)	(33)
129b:	^2) derde^3) sermoen. (Iets fijner ernaast: leest dit ierst)	(32)
135b:	Dat derde sermoen vanden heilige sacrament	(60c)
141a: Vanden heilighen sacrament dat vierde sermoen	(60f)
146b:	Opten anderden sondach na sinxen sermoen	(β, zie beschrijving van Hs. L.)
149b:	Noch opten seluen dach sermoen	(60g)
153a:	Opten derden na sinxen wter epistolen sermoen	(60h)
159a:	Opten vierden sondach sermoen Estote misericordes sicut et pater misericors est etc. suect dit sermoen voer die cruys dage voer ascency dach	(38)
	Opten vijften sondach op dat ewangelium sermoen	(63)
162b:	Opten .x. sondach na sinxen sermoen	(72)
166a:	Opten x^4) sondach na sinxen sermoen	(78)
169b:	Opte xj^5) sondach sermoen	(57)
173b:	Opten xij. sondach op die epistole sermoen	(73)
175b:	Opten .xiij sondach sermoen	(64)
181b:	Noch opten seluen dach sermoen	(45)
185b:	Opten xvsten sondach sermoen	(66)
190a:	Op xvj sondach op die epistel s'	(67)
196a:	Opten^6) seluen sondach sermoen	(ν, zie beschrijving van Hs. L.)

1) hs.: v, doorgeh., iiij bovengeschr.

2) hs.: Dat, uitgeradeerd.

3) hs.: anderde, a en de helft van n uitgeradeerd.

4) hs.: xj, -j uitgerad.

5) hs.: -j op rasuur.

6) hs.: een woord uitgerad., het volgende in marg.

[p. 61]

199b:	Opten xvij sondach opt epistole	(70)
202b:	Opte xviij^1) sondach sermoen	(71)
205b:	Opten xix sondach op die epistole paulus sermoen	(56)
210b:	Opten xx sondach sermoen	(81)
218a:	Op sinte Jans baptisten geboerte sermoen	(61)
223b:	Op des heilighen cruys verheffinge ij sermonen	(65)
227b:	Dat ander sermoen opte sel[uen] d[ach]	(65*)
231a:	Op alder enghelen dach een sermoen	(68)

Dat het al of niet noemen van Taulers naam voor de critiek zonder belang is, behoeft geen betoog: het hs. is in zijn geheel als een Tauler-handschrift beschouwd. Fol. 58a is ingelascht en gemerkt met een invoegingsteeken, dat verwijst naar 59a. Het recto is geheel beschreven, het verso is op 6 regels na blank.

Fol. 235a eindigt de schrijfster na 4 regels spatie aldus:

Dit boec is ghescreuen inden besloten regularersen cloester dat ghelegen is bynnen oestmal in dat mercgrefscap van hantwerpen Ende ghesticht is inder eeren der precentacien der saligher maghet ende ghebenedider moeder gods Maria Ende is gheeynt op die vigilie pasione petri et pauli der²⁾ glorioser ende heiligher apostelen: van mi suster heilken iacops Een vanden vieren die dit cloester hebben helpen begynnen ter eeren gods: mer die mynste in duechden Enen Aue maria wt mynnen

Na één regel spatie:

Men en maech dit boec niet vercopen. want tis veel op heilighe dage ghescreuen³⁾.

De rest, evenals het verso, onbeschreven.

Vóór en achter een perkamenten schutblad tegen het hout van den band geplakt; op het eerste staat in den linker bovenhoek: - 15, in 17e-eeuwsch schrift. Het hs. heeft vóór en achter twee schutbladen uit den modernen tijd. Op het tweede is een rechthoekig stukje perkament (137 × 86 mm.) geplakt, dat blijkbaar in het hs. verdwaald is, want het heeft er niets mee uit te staan. Het is beschreven door twee 18e-eeuwsche handen:

1) hs.: vóór x een v (?) uitgeradeerd?

2) hs.: ghi, doorgehaald.

3) Zie over het schrijven op heilige dagen P.B. Kruitwagen, Ts. v. Boek- en Bibliotheekwezen V (1907), p. 97 sq.

[p. 62]

A. Ypeij¹⁾
Deeze Rethoricaale werken zijn geschreeven of gerijmd in het jaar 1467, 1479 en 1480 & 81 althants niet laater maar misschien wel eerër. Ver gelijk bl. 67^b

Daaronder het stempel der Univ. Bibl. te Gent. Van de tweede hand zijn regel 1; reg. 5: het cijfer 1467, en de 9, die op een ander cijfer staat; voorts reg. 6-8.

1) Zie over A[nnaeus] Ypey, (1760-1837) Van der Aa, Biogr. Woordenb. dl. 21.

Schrift:

Het hs. is geschreven in een vaste regelmatige, doch leelijk gevormde bastaard-letter van omstreeks 1500. Het hs. is zeer compres geschreven, zoodat dikwijls niet uit te maken is, of de woorden aaneen geschreven zijn of niet. Wat de letters aangaat: de i en de ij hebben meestal kleine streepjes, de y nooit een stip. Zéér zelden vinden wij ů (viůe, 1b; můer, 111a).

Interpunctie:

De punt en de dubbel-punt. Bij de laatste is de bovenste punt zeer vaak voorzien van een haaltje naar boven; bij de enkele punt komt dit ook wel eens voor. Rubrieken van den kopiïst, ook de roode opschriften. De parafen hebben de volgende vormen: , zij loopen meestal ver door. Cijfers en namen zijn vaak rood onderstreept. De lombarden aan het begin van ieder sermoen zijn leelijk; die op fol. 6a, 20b, 28b, 65a, 71b, 108b, 119a, 124a, 196a, 218a hebben in de menie uitgespaarde versiering. De voorbeelden zijn veelal nog zichtbaar. De eerste pagina,²⁾ met den proloog en het begin van het eerste sermoen is door de schrijfster op onhandige, doch wel typische wijze versierd: uit den rechter bovenhoek komt uit een mouw, een hand met uitgestrekten wijsvinger; aan den onderkant der hand hangt een lint met de woorden: al om al. Verder loopt er een eenvoudige rankenversiering langs de linkermarge, beginnende bij den initiaal van het eerste sermoen, langs dien van den proloog, wat uitvoeriger aan de bovenmarge, tot aan de hand. Het zijn zwarte ranken met krullen die met rood een weinig gewasschen zijn; de rank boven aan draagt bloemfiguurtjes, die aan

2) Zie afb. I.

[p. 63]

dophei doen denken, en linten. Hierin van links naar rechts de volgende woorden: jhesus; maria; petrus; augustinus. Van de initialen is vooral de onderste eenigszins uitvoerig behandeld met zwart, rood en rose. Deze D heeft aan de linkerzijde een uitkomend menschenhoofd; uit den mond komt een lint te voorschijn, dat naar den onderkant der pagina gaat en de woorden: int hoexken ende int boexken best draagt.

In het hs. is veelvuldig afgekort; het systeem biedt geen bijzonderheden. Alleen werd opgemerkt: nat² = natuer (18a); ihrlm̄ = jherusalem; s = sprac; gln = glorien; ʃ met een haal er door = seet (212a); gebn̄dide = gebenedide; p¹or = prior (1a), die overigens bijna in elk hs. voorkomen.

Voor de correctie, die ook van één en dezelfde hand is, zijn de volgende systemen aangewend:

I.	Tijdens het afschrijven ontdekte vergissingen worden geexpungeerd, met veel punten of een enkele maal met een kartellijntje (3b), met zwart en rood doorgehaald en dit alles wordt dan ook nog wel eens uitgeradeerd (231a).
II.	Enkele letters en kleine woorden worden meestal alleen uitgeradeerd, soms na een nog natte roode doorhaling.
III.	Invoegen geschiedt door bovenschrijven met een wigje of streepje.
IV.	Tijdens de correctie geschiedt dit met rooden inkt. Een enkele maal worden ingevoegde woorden met rood overgehaald (10a), zoo vinden wij ook soms punt of dubbelpunt met rood aangedikt (10a) of bijgeschreven (179a).
V.	Invoegen van meer dan één woord geschiedt met een rood kruisje (142b). Het omzetten van twee woorden: ^bcrachte ^aouerste (120b).

Herkomst:

Over het ‘besloten regularersen cloester dat ghelegen is bynnen oestmal’, waar het hs., zooals wij zagen geschreven is, zie men Acquoy III, pag. 226 vlg. Over het klooster en zijn eerste bewoonsters is weinig méér bekend dan hetgeen Acquoy meedeelt. Latomus weet van den eersten tijd niet meer dan het volgende mede te deelen: ‘De fundatione huius quamquam omnium praecedentium postrema hactenus nihil certi habere potui, quam quod anno Domini 1494. a quodam indigena eiusdem pagi Oostmallensis Ioanne Vander Schuren....initium acceperit: primas Virgines

[p. 64]

ad leges Regulae S.P. Augustini informante Henrico Orshagio Corsendoncano pariter Canonico, & huius nouae domus Initiatore & Rectore.’ (I. Latomus & I. Hoybergius, Corsendonca sive coenobii canonicorum regularium Ordinis S. Augustini de Corsendoncq origo et processus. Antverpiae, 1644, pag. 148).

Over de lotgevallen van het hs. in vroeger eeuwen is niets bekend. In de B.N.M. zijn nog de volgende gegevens: Catalogus Enschedé 1867, No. 503; aangekocht door Nijhoff voor F 7. -. Er is nog een Hs., afkomstig uit dit klooster aanwezig in de bibliotheek van den hertog van Aremberg.

Watermerk:

Het éénige watermerk dat in het hs. voorkomt, is het hart met een kruis er boven, zooals wij dat aantreffen in De Stoppelaar, Pl. V, no. 19. Het is aangetroffen in de archieven van Middelburg op het jaar 1504; Briquet no. 4235 (Metz, 1492. Arch. munic.: Bullette de Metz).

Band:

Het hs. steekt nog in zijn oorspronkelijken band. Voor en achter is deze op dezelfde wijze bestempeld: een veld van ruiten, wordt door drie rechthoeken omlijst; de zijden bestaan uit 3 filets. Van de twee sloten zijn alleen de moeten nog zichtbaar. Aan één zijde langs den rug is de band geheel doorgescheurd, óók de touwen. In den modernen tijd is de rug tusschen de twee eerste touwen gestempeld met Sermoenen van Tauler, en geheel onderaan de letters H.S., alles in goud. De borden zijn van eikenhout.