De Middelnederlandsche Tauler-handschriften

[p. 36]

Br. 3.

Handschrift op papier, geschreven in het jaar 1486, berustende in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, no. 2184, (Cat. III, 1991). Het bevat: 1 perk. schutblad; 1 sextern; 1 quintern plus 1 blad; 7 sexternen; 1 quintern plus 1 blad; 5 sexternen; een cahier van 16 bladen (6-10); 1 sextern; 2 quarternen; 3 sexternen; 1 quartern; 1 quartern minus 1 blad; 1 perk. schutblad, tezamen 273 beschreven bladen plus 2 schutbladen, metende ongeveer 145 × 210 mm., slordig afgeschreven voor één colom ca. 95 × 147 mm., en gelijnd voor 29 tot 31 regels, waarvan de laatste soms niet beschreven is. Sommige pag. zijn heelemaal tot onderaan toe gelijnd; de onbeschrevene echter alleen met een scherp voorwerp. Van inkt is daar althans niets meer te bespeuren. De regels loopen soms een heel eind buiten de afschrijving door en dit geldt dan ook voor de lijnen, waarop of waartusschen ze geschreven zijn. De reclamen zijn alle nog aanwezig. Er zijn geen signaturen. Het hs. is gefolieerd door den kopiïst, tevens rubricator, met roode romeinsche cijfers, beginnende bij het eerste stuk van den tekst, en wel J tot cclxx. Deze folieering is danig in de war; zij geeft aanleiding tot de volgende opmerkingen:

.xix. en .xx. - op rasuur; .xxi. - i bijgeschreven; xxx staat voor xxxiii; xxxi. - success. veranderd in: xxxiii., xxxiiij.; lxxj van dez. hand, cursief en met zwarten inkt; C.ix - ix cursief in zwart naast roode C; Cxvii moet zijn Cxvi; Cxxxi - i ten onrechte uitgeradeerd. Van Cxxxi tot Cxcv is de folieering één blad achter (Cxxxv is verbeterd in Clxxv). Cxcvi - i half uitgewischt. Daarop volgt Cxv, Cxcvi - moet zijn resp. Cxvij en Cxcviij. Cxcix en CC zijn juist en werden met potlood veranderd in resp. Cxcvij en Cxcviij (zelfde hand). Cxcviij (met potlood erboven: ix) - moet zijn CCi. Dan volgt opnieuw Cxcix - moet zijn CCij; CC, CCj worden overgeslagen. CCij tot CCxix moet zijn CCiij tot CCxx. Volgt: CCij (-ij doorgeh., xx bovengeschreven) - moet zijn CCxxi.

Dit gaat zoo door en daar CCxxiiij en CCxxix ontbreken, is de folieering CCxxx weer in orde tot het einde toe; CCxlxij heeft de tweede x op een andere letter; Clxiij is met potlood veranderd in CClxiij.

[p. 37]

De voorbeelden voor de folieering zijn meestal aan den voet der pag. nog zichtbaar, sommige zijn rood; ook hierin al verbeteringen.

De moderne folieering met potlood, beginnende bij het eerste schutblad, slaat tusschen 112 en 113, een blad over. Wij hebben ons aan deze folieering gehouden.

Inhoud:

2b: Hier volghet een tafele van somighen materien diemen souken sal in desen na volghende sermoenen. ontrent desen teekene

Aermoede. 31.

Beelden. 5. 8. 23.

Vrese gods. 14. 84. 124. 146.

3a: Hier volghet die tafele vanden navolghenden sermoenen

¹⁾²⁾

1) hs.: ʃ met haal er doorheen.

2) hs.: vt op et.

[p. 38]

^{1)2)3)4)5)6)7)}

1) hs.: opden ij^sten sondach na paes, uitgeradeerd.

2) hs.: a

3) hs.: na c rasuur; tusschen twee x-en zwarte v bovengeschr. (?); na v met potlood nog ij zichtbaar.

4) eerste o op a.

5) hs.: cxxxvix, v doorgeh.

6) hs.: deze regel tusschengeschr.

7) hs.: Clxxxix, 3^e x uitgerad.; het kruisje voegt dit cijfer in achter dei (rechts).

[p. 39]

¹⁾

Na een regel spatie:

	Hier volghen somighe goede sermoene die ghemaect heeft meester Jan^2) tauweleere meester inder godheit. Ten eersten Vpden vierden sondach inden aduent Sermoen ∾ ∾ ∾^3) DIe ioden ende die pharizeuze	(S. II)
8a:	Vp den seluen sondach een ander sermoen EGo vox clamantis in deserto parate viam domini etc	(Bas. B)
11b:	vp S' ians euangelisten dach IN principio erat verbum etc	(Cor. II, 10)
13a:	vpden helighen keerstdach Sermoen Puer natus est nobis et filius etc	(1)
17b:	Vpden dertien auent Sermoen Accipe puerum et matrem eius et vade in terram israel etc	(2)
20b:	Vpden dertien dach vp die epistele Sermoen SVrge et illuminare iherusalem quia venit lumen tuum etc	(5)
22b:	Vpden seluen dach vp die euangelie een ander Sermoen VBi est qui natus est rex iudeorum etc	(4+3)
27a:	Vpden eersten sondach na die octaue van dertien-
27b:	daghe Sermoen ‖ VInum non habent	(XI)
28b:	Vpden vijfsten sondach naer dertiendach Sermoen:. IV gum meum suaue est et onus meum leue	(6)
31a:	Des saterdaechs voor groot uasten auent Sermoen Erat nauis in medio mari. et ih'us solus in terra	(XII)

1) hs.: zwarte v op roode i, daarachter in zwart: 238. (hand van ± 1600).

2) hs.: ...ar..., waarschijnlijk dus: Conrardus, uitgerad. en Jan er overheen, spatie met roode streep opgevuld.

3) Zie afb. VIII.

[p. 40]

35a:	vp den donder dach na grootuastenauent Sermoen DIcebat ih's ad eos qui credebant ei ex iudeis etc	(Bas. H)
37b:	Vp den vrindach na groot vastenauent Sermoe. Erat dies festus iudeorum etc	(8)
42b:	Vp den tweesten sondach in die vastene Sermoen EGressus ihūs secessit in partes tyri et sydonis etc	(9)
47a:	Vp den maendach voor palm sondach Sermoen VLtimo die festiuitatis clamabat etc	(11)
51b:	Des disendaechs voor palmsondach Sermoen VOs ascendite ad diem festum ego autem non ascendam etc	(12)
54a:	Des vrindachs voor palmen. Dat eerste sermoen ‖
55a	Expedit vobis ut vnus moriatur homo pro populo etc	(14)
57b:	Vp den seluen dach / Een ander sermoen HEt es noot dat een	(XIII)
60a:	Vpden donderdach na paesschen Sermoen RAbboni	(Bas. L)
63a:	Des vrindaechs na paeschen. of vanden Sacramente Sermoen ECce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummacionem seculi	(Bas. O)
69b:	vpden tweesten sondach na paeschen Sermoen EGo sum pastor bonus	(XV + XVI)
75b:	vp den seluen sondach een ander Sermoen DRijft die lammere	(XVII+XVIII)
78b:	Des maendaechs in die cruusdaghe vpt epistele Sermoen COnfitemini alterutrum peccata vestra	(58)
79b:	Vpden seluen dach vp die euangelie Sermoen DIxit ih's discipulis suis Quis vestrum habebit amicum et ibit ad eum media nocte	(60^a)
84a:	In ascensioens daghe vp die euangelie Sermoen ‖
84b:	REcumbentibus vndecim discipulis apparuit illis ih's etc	(60^b)
89a:	vp den helighen sinxen dach. Dat eerste Sermoen: REpleti sunt omnes spiritu sancto etc	(26)
94a:	vp den seluen dach Dat ander sermoen SI zijn alle vervult metten helighe gheest	(60^e)
99a:	Vp den seluen dach Dat derde sermoen QVi spiritu dei aguntur hii dei filii etc	(43)
106b:	vander heligher triniteit Dat eerste sermoen AVdi israel deus tuus deus vnus est etc	(60)
107b/108a:	Vp den seluen sondach. een ander sermoen ‖ QVod scimus loquimur et quod vidimus testamur	(60^d)
112a:	Vanden helighen sacramente des weerden lichaems ons heeren. Dat eerste sermoen. Qqvi manducat carnem meam etc	(60^e)

[p. 41]

116a:	vanden helighen sacramente Dat ander sermoen Q¶vi manducat meam carnem et bibit meum sanguinem in me manet et ego in eo	(60^f)
121a:	Noch vanden helighen sacramente dat vierde sermoen. ESt scriptum in iohanne. Caro mea vere est cibus et sanguis meus vere est potus	(32)
127b:	Noch vanden sacramente dat vierde Sermoen CAro mea vere est cibus. et sanguis meus vere est potus	(33)
133a:	vp den tweesten sondach nader triniteit Sermoen HOmo quidam fecit cenam magnam et vocauit multos	(60^g)
136b:	Onmiddellijk aansluitend aan het Amen van nr. 60^g: ¶O alre liefste wildi emmermeer of eewelic tot dinen besten comen. so sulstu dese iij peynten met neerenste waernemen. ¶Dat eerste es du sulst gode blootelic ende puerlic mynnen. ende die eere gods in allen dinghen ende niet sonderlinghe des dijns. maer sinen wille ende niet den dinen ¶Dat ander es dattu in al dinen werken ende vutganghe dijns selfs neerstelike waernemes. ende sie in dijn grondeloose niet met eender biblyuender meeninghen waer mede du omme gaes ende wat indi zij ¶Dat derde es niet en neme di aen dat dijn niet en es laet alle dinc vp hem seluen staen dat goet es laet goet blyuen ende dat quaet es dat en berechte niet noch en vraghe niet Maer keere di in dinen gront ende blijft daer bi. ende neme waer der vaderliker stemmen die indi roupt ende roupt di in hem. Dit ionne ons allen die mynlike zoete ihesus^1) Amen	(y)
136b:	vp den derden sondach nader trinitheit Sermoen. CArissimi Humiliamini sub potenti manu dei etc.	(60^b)
142a:	Vp den vierden sondach Dat eerste Sermoen EStote misericordes sicut et pater vester misericors est etc.	(38)
148a:	vp den seluen^2) sondach Een ander sermoen MEn leest	(62)
152a:	Vpden vijfsten sondach nader heligher trinitheit Sermoen. Duc in altum. et laxate rethia vestra in capturam etc.	(63)
155b:	Vp den x^ste sondach Sermoen Cvm appropinquaret ihs iherosolimam videns ciuitatem fleuit super illam etc.	(72)
158b:	Noch vpden seluen sondach Een ander sermoen DOmus mea domus oracionis vocabitur	(78)
162a:	vpden xi^sten sondach. dat eerste Sermoen Dvo homines ascenderunt in templum vt orarent vnus pharizeus et alter publicanus	(57)
166b:	Vpden seluen sondach Een ander sermoen TEr ghewarigher	(VIII)
168a:	Vpden xij^sten sondach Sermoen LIttera occidit. spiritus autem viuificat	(73)

1) hs.: ih's zoete, omgezet.

2) hs.: n op 1.

[p. 42]

170a:	Vp den .xiij^sten sondach Dat eerste sermoen Beati oculi qui vident que vos videtis	(45)
175a:	vp den seluen sondach Dat tweeste Sermoen Beati oculi^1) qui vident que vos videtis	(64)
180b:	vpden seluen sondach Dat derde sermoen DIliges dominum deum tuum etc.	(54)
187a:	vp xv^sten sondach. Dat eerste sermoen. FRatres Si spiritu viuimus spiritu et ambulemus	(47)
192b:	Vpden seluen sondach Een ander Sermoen PRimum querite regnum dei etc.	(66)
197a:	Vpden xvi^sten sondach Sermoen FLecto genua mea ad patrem domini nostri ihū xp̄i	(67)
203b:	vpden xvij^sten sondach Sermoen FRatres Obsecro vos ego vinctus in domino etc.	(70)
206a:	Vp den xix^sten sondach Sermoen FRatres Renouamini spiritu mentis vestre	(56)
211b:	Vp den xx^sten sondach ende vander heligher maghet S' cordula Sermoen ECce prandium meum paraui etc.	(81)
215a:	Vp den seluen sondach^2) Een ander sermoen ECce prandium meum paraui etc.	(74)
220a:	vander kercwihinghe Sermoen HEt es heden	(69)
223a:	Hier volghen somighe sermoenen vanden helighen ¶Vp sente ians baptisten gheboorte dach Dat eerste Sermoen DEse es ghecomen	(61)
	Aangezien hier tevens een nieuw katern begint, zal men dit gedeelte wel hebben toegevoegd als een soort van aanhangsel.
229a:	Noch van S' ian Een ander sermoen Fvit in diebus herodis regis etc.	(40)
235b:	Vp onser vrauwen gheboorten dach Sermoen TRansite ad me omnes qui concupiscitis me:	(50)
240b:	vander verheffinghen des helighen crucen Dat eerste sermoen: HEt es heden	(65)
245a:	vpden seluen dach een^3) ander sermoen: EGo si exaltatus fuero omnia traham ad me ipsum	(65*)
249b:	Vp S' michiels dach Sermoen HAer ynghelen zien altoes	(68)
253b:	Een goet Sermoen hoe hem die mensche oufenen sal D¶Ie prophete spreect inden souter Reuela domino viam tuam. et spera in eo et ipse faciet	(71)

1) hs.: gescheiden van vorig w. door rood streepje.

2) hs.: sonden, met zwart: dach erover heen geschreven.

3) hs.: 2^e e boven geschreven en met Λ ingevoegd.

[p. 43]

257a:	Een ander sermoen vp dat selue veers REuela domino viam tuam et spera in eo etc.	(Cor. I, 13)
261a:	Een sermoen van valschen vrien menschen. ende van menigher wisen	(δ)^1)
	Een sermoen hoe een gheestelike vergaderinghe sijn sal IN xp̄o ihū en sijnre eewigher mynnen	(Brief I)
271a:	Een sermoen vanden seraphinnen met vj vloghelen JOhannes die godlike mynnare	(XXI)
273a:	Onmiddellijk achter het bovenstaande tractaat:
	¶Ghehent int iaer ons heeren .M .cccc ende lxxxvi den eersten dach van sporkele vp S' ignacius dach:.^2) Bidt om gods wille voor diet heeft ghescreuen.
Nota
	¶Men ne sal gheen ongheprouft dinc versmaden. noch te zeere prisen. Daer omme vint yement in desen voorscreuenen sermoenen eenighe dinghen of leeringhen die hi niet en beuoelt. oft die sinen sinne niet en gheliken die en wille die leeringhe niet versmaden. maer gheef- ‖
273b	se ouer den ghenen diese^3) beuonde heeft. want dese voorscreuene leeringhen zijn ghemaect vut beleefden gronde:. Deo gracias semper.
	De rest van de pag. bevat nog eenige aanteekeningen, waarover later.

1) Zie Dolch § 147.

2) 1 Februari.

3) hs.: behouuen, met r. doorgeh.

Schrift:

Het hs. is geschreven door een zware, vaste en duidelijke, doch zeer onregelmatige hand, dikwijls zoo compres, dat niet uit te maken was of twee woorden aaneengeschreven zijn of niet. De letters zijn afgerond en niet meer zuiver gothisch. De afkortingen zijn behalve de gewone, de volgende, die niet vaak voorkomen:

x^o naast xpo voor cristo (63b); wrl't voor weerelt; gl'en (60a) - glorien; ihrl'm voor iherusalem; apl'en - apostolen; m^aa - maria (59b); wae't voor waert (270b) terwijl bijv. he'e zeker als heere gelezen dient te worden.

De letters v en w zijn dikwijls zoo groot en zwierig, dat zij, indien zij bovendien nog gerubriceerd zijn, wel als hoofdletters opgevat dienen te worden. i en y hebben meestal één, ij twee streepjes. De kopiïst heeft het hs. ook gerubriceerd (óók minuskels) en het van roode opschriften, parafen (¶) en lombarden voorzien. Deze laatste zijn goed gevormd en beslaan 3 rr. Alleen die van

[p. 44]

fol. 4a is grooter (9 rr.) en vertoont, in de menie uitgespaard, eenvoudige rankfiguren. De D van fol. 192b werd in een P veranderd. Bijzondere woorden zijn onderstreept. Behalve de zwarte merkteekens (rood: 126a), verwijzende naar het register van fol. 2b, vinden wij soms in rood nõ of het woord exempel in de marge. Als leesteekens vinden wij de punt, die soms vrij hoog staat, en een enkele maal met een streepje gerubriceerd is (234b, 236a, 220b) en zelden het vraagteeken (213a). Foutieve woorden worden nooit geëxpungeerd, maar steeds doorgehaald of uitgeradeerd. Daarna werd wel eens sandarak gebruikt om het papier weer glad te maken (59a). Vele soorten van invoegingsteekens komen voor: In rood een kruisje (14a, 20a etc.), soms met een stippellijntje (118b); een herkruist kruisje (262a, 231a); een wigje (24a, 35b etc.); een streepje (30a), of twee (11b, 12b etc.); het teeken (14a, 24a etc.) soms met stippellijntje (92a). In zwart de meeste dezer teekens, soms gerubriceerd. Dikwijls zijn van ingevoegde woorden of zinnen de voorbeelden, met potlood geschreven, nog zichtbaar (16b, 47a, 66a, 229a).

Als omzettingsteeken worden twee paar evenwijdige streepjes gebruikt soms met de letters b, a boven de om te zetten woorden.

Er zijn ook correcties en aanteekeningen van latere handen in het handschrift aangetroffen:

I.	Een hand, niet veel later dan het hs. heeft tusschen e en g van beghinghe op bl. 238a een ☩ gezet en in margine: ☩ we Van deze hand zijn wellicht ook de woorden nõ (6b, 7b) en nõ bene (10a).
II.	Van een hand van ca. 1600, die de later te vermelden opdracht van fol. 2a schreef,^1) zijn de volgende cursieve aanteekeningen in margine: 24a: myrra; 26b: thus; 26b: aurúm; 27a: nota en de dunne onderstrepingen in den tekst, met zwarten inkt, het teeken ✳ en conclusio; 29a: zeer fijn en bijna onleesbaar ende Inde (?); 30b: dunne onderstrepingen in den tekst en in margine de teekens > en +. Deze hand heeft ook correcties en verduidelijkende glossen aangebracht. Het te verklaren woord of de te vervangen zin wordt met een fijn lijntje doorstreept; daaraan evenwijdig een

1) Zie afb. IX.

[p. 45]

	lijntje boven en onder het woord: 20b ouerdincken - onderdrucken; 87a ghecrighen - kyuen ⁒ (= sive) contendere litigare; 107b sonder - ⁒ excepto; 132a ^+Wafenen - ^+⁒ wapen. est exclamatio. quasi och arme De overige, het grootste aantal, vindt men in de teksten die hierachter uitgegeven zijn, waarvoor men de aanteekeningen raadplege.
III.	Van een hand uit het einde der 17e eeuw of misschien al uit het begin der 18e stammende, zijn de volgende woorden in margine: Ghelaetentheyt (27b) en Beelden (28b).

Herkomst:

Al zijn er in het hs. verschillende aanteekeningen te vinden, die wijzen op vroegere bezitters, geen ervan is in staat ons iets te vertellen aangaande het klooster waar het geschreven is.

De eenige aanteekening uit den tijd van het hs. is die van den kopiïst op fol. 1b, de keerzijde van het eerste schutblad dus. Daar staat bovenaan in rubriek: H xii, xii veranderd uit xiiij (ij zijn uitgeradeerd, doch de streepjes erboven zijn er nog). Deze H is geheel gelijk aan de roode lombarde op fol. 57b. Het cijfer geeft natuurlijk de plaats van het hs. in de bibliotheek van het klooster aan.

Fol. 1a vinden wij, boven aan de pagina, van een en dezelfde cursieve hand de volgende aanteekeningen˙

1591 Den .1. sporcel 3 gǔ
Het vijfde bock




In desen bock staen veel schoone gheestelijcke sermonen ghemackt door den seer gheleerden ende verlichten taǔeleer

Fol. 1b, onder bovenstaand bibliotheek-merk, met een zoogenaamde humanistische hand van nà 1600:

Desen boeck is ghescreuen¹⁾
de manire van Cǔelen

1) Waarschijnlijk heeft hierna in gestaan, te oordeelen naar de grootte der rasuur; zie afb. X.

[p. 46]

Fol. 2a, midden op de pag. door een fijne cursieve hand:

R[everendissimus] P[ater] Henricus Aldenardensis.
Sacre Theologie Lector, et
Guardianus Mechliniensis dedit
hunc librum, súbdito suo
F[ratri] Gratiano Clerico Belliol[ensi]¹⁾
anno 1616, 28 octob:

Fol. 273b, acht regels onder Deo gracias semper, een vierregelige cursieve aanteekening, van een hand die veel overeenkomst vertoont met die van fol. 1a, doch die helaas door veel zwarte inktkrassen geheel onleesbaar is gemaakt. De eerste woorden zijn misschien Desen bock, en het laatste zou ghescreuen kunnen zijn.²⁾

Daaronder, met ‘blanke’ drukletters uit de 19e eeuw:

F HENRICVS

Op het laatste schutblad tenslotte, recto bovenaan, met dezelfde cursieve hand van fol. 1a:

Janneken nicht hoǔt
desen bock wel in werde
want het is taǔlere

1) d.i. inwoner van Belle. Het is mij niet mogen gelukken iets omtrent deze personen te weten te komen. (zie afb. IX).

2) Doorlichting met ultra-violette stralen heeft geen succes gehad.

Watermerken:

I.	fol. 1 tot 90: Een gothische P, overeenkomende met De Stoppelaar XII, 11, doch zonder het vierblad erboven.
II.	fol. 92 tot 95: Dezelfde, doch nu geheel overeenkomende met De Stoppelaar, voorkomende in een stedelijke rekening van Middelburg over 1477.
III.	fol. 98: Een hand met vierblad, als De Stoppelaar XIII, 4, voorkomende in een rekening van de O.L.V.-kerk te Sluis van 1494.
IV.	fol. 156 tot 222: Een schild met 3 leliën met kroon en letter onderaan, als De Stoppelaar XIV, 6, nog gevonden in een rekening van O.L.V. Broederschap te 's-Hertogenbosch van 1495, en komt van 1474 af in Middelburgsche rekeningen voor.

[p. 47]

V.	fol. 223 tot 247: Het wapen van de Dauphiné, doch zonder kroon, gelijk voorkomt bij De Stoppelaar XIV, 15, in een stads-rekening van Middelburg uit 1480 gevonden. Briquet, no. 1853, o.a. Antwerpen, 1461-'65. B.N.M.: Rentmeesterschap Bommenede, 1470-'71.
VI.	fol. 248 en 268: Ossenkop met stang en St. Andries-kruis, nog het meest lijkende op De Stoppelaar VII, 23, herkomst als III.
VII.	fol. 269 tot 271: als V.
VIII.	fol. 272: Een gothische P, moeilijk te definieeren.

Band:

Het Hs. steekt nog in zijn oorspronkelijken, donker kalfslederen band, doch is in den modernen tijd geheel gerestaureerd: rug en hoeken zijn vernieuwd en de houten borden zijn er niet meer. Van twee sloten zijn nog de sporen te zien. Een rechthoek van filets (3) omsluit een schuinkruis. Op de snijpunten kleine ruiten van ruim 5 mm². met een heraldische lelie. De vier driehoeken die door het schuinkruis gevormd worden, zijn met vierkante stempels (ruim 10 mm²) met ‘het lam gods’ versierd. Langs de rechthoekszijden rolstempels van 5 × 1 cm., voorstellende vier herten, waarvan het voorste een gewei draagt. De stempeling die aan beide zijden dezelfde is, geschiedde met weinig zorg.

Vóór in het hs., tegen het bord van den band, dat met papier uit den modernen tijd is beplakt, een vierkant stukje perkament, beschreven met het woord ‘flamand’, met inkt door een hand uit de vorige eeuw.