Het clandestiene boek 1940-1945

[p. 129]

7. Een verspreider

De na-oorlogse directeur van De Bezige Bij Wim Schouten was in de bezettingstijd boekhandelaar. Hij begon zijn loopbaan in 1940 als volontair bij het Centraal Boekhuis in Amsterdam. Na een jaar al vertrok hij, naar Lankamp en Brinkman op de Spiegelgracht. Daar hield hij het evenmin lang uit. Kort daarop verhuisde hij naar Utrecht om bij Broese te gaan werken. Rond de jaarwisseling 1942-'43 kwam hij in dienst bij Van Stockum, boekhandel annex antiquariaat in Den Haag. Het eerste half jaar had hij zelf de leiding. Zijn chef, de heer H. Jacoby, die joods was, moest toen onderduiken. De directeur zat in een gijzelaarskamp. ‘Charles van Blommestein,’ vertelt Schouten, ‘kwam bij mij in de winkel omdat ik aardige literaire boekjes in die kasten had. Van Stockum was een bekende boekhandel. Nu en dan werd er gebeld dat freule huppeldepup dood was en of iemand wou komen kijken om een schatting te maken van de boekenvoorraad voor het antiquariaat. En als ik dan het gevoel had: daar zit een beetje literaire verzameling - medische boeken ofzo interesseerden ons niet - dan ging ik er heen en kocht drie kasten boeken. Zaten er dan twintig eerste drukken literatuur in, dan zette ik die in een aparte kast. Zo kon je nog aardige dingen laten zien, want verder had je niks meer; alleen maar rotboeken. Dat was de reden dat er nog zoveel aardige mensen kwamen. Om de maand kwam er een of ander afschuwelijk mannetje. We hadden nog een grote voorraad van de Wereldbibliotheek en een heleboel ingenaaide boeken. Dan ging die man die kasten langs; daar deed hij de hele dag over; aan het eind van de dag had hij weer zo'n stapeltje van tien boeken van verboden schrijvers die op de lijst stonden. Dan nam hij tien boeken mee en waarschuwde nog eens dat het niet mocht. Dan zei je: “O sorry, neem me niet kwalijk.” Hij vond het ook niet leuk, geloof ik.’

In 1943 kwam Van Blommestein met een stapeltje rijmprenten van De Achttien Dooden met het verzoek of Schouten die wilde verkopen. Daarna zorgde Schouten voor de verspreiding van de uitgaven van De Bezige Bij in Den Haag en omgeving. ‘Je had er na een tijdje

[p. 130]

vaste mensen voor. Je had dertig, veertig van die boekjes. Die stuurde ik rond of ik verkocht ze in de winkel aan betrouwbare mensen. Er kwamen regelmatig mensen discussiëren over de nieuwsberichten en over de rotmoffen dus die selectie ontstaat vanzelf. Iemand kwam binnen en vroeg: “Heeft u nog wat?” Dan keek ik in de la onder het kleed of ik nog wat had. Bert (Bakker) kwam die dingen ook gewoon aanbieden hoor. Met illegaliteit had het niet veel te maken.’

Na de terugkomst van de directeur uit het gijzelaarskamp ging de handel in clandestiene boekjes minder openlijk, want de schrik zat de chef in de benen. Op een gegeven ogenblik werd de man die de afdeling leesportefeuille beheerde, Wim Wanrooy, opgepakt. Hij bleek diep in de illegaliteit te hebben gezeten en hij had, wat Schouten ook nooit had geweten, wapens verstopt in het pakhuis. Wanrooy werd doodgeschoten in Laan van Nieuw Oost Indië. Hij had bij zijn moeder gewoond en het winkelpersoneel hield een collecte voor de moeder; de directeur weigerde een bijdrage te storten. Hij nam het Wanrooy over het graf heen nog kwalijk dat hij de winkel in gevaar had gebracht. ‘Dus die boekjes,’ zegt Schouten, ‘die ik in een la had liggen, daar mocht hij niks van weten.’

De vrienden bij wie hij inwoonde, hadden in de voorkamer een geheime zender naar Londen. ‘Dàt was illegaal werk. Ik kwam daar eens een boekie halen. Ze waren met zijn drieën bezig met zenden. Ik vond het allemaal wel interessant maar ik ben absoluut a-technisch. Ik stond voor het raam naar dat ronde pleintje te kijken, het Piet Heinplein en ik zeg: “Hé, jongens, ik zou maar stoppen, want ik zie een peil-auto.” Zo'n auto die geheime zenders opspoort. Herman Mulder heette die jongen. Zijn vader was ook spion geweest in de Eerste Wereldoorlog. Die boekhandel was makkelijk voor hem. Als hij een boodschap had, zei ik: geef maar mee. Geheime stukken; hij bracht de hele boel in kaart. Dat stopte ik dan in een bepaald boek dat we hadden afgesproken: de Brinkman-catalogus, op bladzij 361. Om half elf kwam er dan een aardig meisje of een jongen zogenaamd een boek kopen; die liep er dan even langs en haalde die pagina eruit. In de kelder lagen enorme pakken ingebonden exemplaren van het Geneeskundig jaarboek. Die nam ik dan mee naar huis en hij zat ze dan met een scheermesje helemaal leeg te maken; daar bouwden ze dan een kristalontvanger in en het boek werd dichtgeplakt. Ik verkocht ze dan aan een betrouwbare freule, zo noem ik ze altijd maar. Daar ging je dan mee naar de kelder en je spande een antenne en met gods

[p. 131]

hulp hoorde je dan om een uur “Ici Londres.” De Franse nieuwsberichten waren altijd het beste. Als het goed ging verkocht je dan zo'n ding voor 250 gulden en dan had je weer wat geld. Het waren krengen van dingen. Herman Mulder is later nog ter dood veroordeeld maar god zij dank niet doodgeschoten.’

In de hongerwinter moest hij een operatie ondergaan en kwam terecht in de Anna-kliniek in Leiden. ‘Daar was behoorlijk te eten. En we hadden er een geheime ontvanger. Af en toe trok een van die assistenten een pyama aan en kwam naast me liggen luisteren. Het was zo'n half-illegale toestand daar. Vrienden van me die diep in de illegaliteit zaten kwamen er af en toe ook eens een nachtje slapen.’

‘Er wordt nu wel gedaan of dat gedoe met die clandestiene boekjes zo geweldig illegaal was,’ zegt Schouten, ‘maar dat was het helemaal niet. Moffenspiegels heb ik ook verkocht. Het was helemaal niet riskant.’ Hij heeft nog een verhaal ter staving hoezeer hij die clandestiene boekjes te verwaarlozen vindt vergeleken bij de werkelijke illegaliteit.

In 1944 was hij bij Van Stockum weggegaan en met zijn vrouw en baby naar Delft verhuisd waar hij introk bij een Zwitser, die een studentenrestaurantje had gehad, dat hij bij gebrek aan studenten en aan voedsel had moeten opheffen, waarna hij kamers was gaan verhuren. Hij had een Zwitserse vlag voor de deur gehangen, hetgeen bij razzia's een groot gemak was. Verongelijkt kon hij dan, zich op zijn neutraliteit beroepend, de moffen de deur wijzen, terwijl Wim Schouten zolang in de kelder zat. ‘Die Zwitser,’ vertelt Schouten, ‘had aan een fiets een soort ontvanger gemaakt. Hij had een stencil-machine en hij maakte een onbenullig blaadje met nieuwsberichten, dat hij verspreidde. Ik hielp hem er beter Nederlands van te maken. Toen ik in bed lag met een gipsen poot was er een overval. Ze kwamen die Zwitser halen en bij mij kwamen ze ook de hele boel doorzoeken. Achter mijn bed lag een stapel boeken met helemaal onderop een Engelse roman die The Doctor heette en daarin had ik zo'n stenciltje zitten. Ik zei natuurlijk tegen die SD-er: “Ik weet van niks, ik heb hier alleen maar kamers gehuurd.” Maar ik had de zenuwen, want als ze dat blaadje zouden vinden, dan was dat het bewijs dat ik er ook mee te maken had. Die man pakt al die boeken op maar dat blaadje vindt hij niet. De hele nacht is hij bij mijn bed blijven zitten. Toen hij naast me zat te snurken heb ik al die boeken heel voorzichtig verschoven en dat blaadje in mijn gipsen poot gestopt. In mijn bu-

[p. 132]

reau had ik nog brieven liggen en compromitterende papieren. De volgende ochtend zei mijn vrouw tegen die man: “Ik moet de baby voeden. Wilt u zo vriendelijk zijn naar achteren te gaan?” Toen heeft mijn vrouw die bureaula gauw in een zijkamertje onder een pan met bietenstroop verstopt. De hele week zijn die SD-ers bij ons in huis geweest. Die boekjes van De Bezige Bij stonden in de kast. Die hebben ze rustig laten staan. Die Zwitser is er nog levend afgekomen.’

Vanuit Leiden, waar hij was geopereerd, voer Schouten in de hongerwinter met vrouw en baby en ‘die gipsen poot’ per schuit naar Amsterdam, naar zijn ouders die nog eten hadden. ‘Toen is Charles bij me gekomen en hebben we gepraat over de na-oorlogse uitgeverij. Op 1 mei zijn we met ons drieén gestart.’

Voordat hij in Delft onderdook is hij waarschijnlijk op de valreep nog lid van de Kultuurkamer geworden, zegt hij. ‘Ik had altijd net gedaan of dat hele ding niet bestond. Maar zomer '44 kreeg ik opeens een telefoontje van mijnheer Klomp. Ik moest naar hem toe. Klomp was heel vriendelijk; ik ben er geloof ik een half uur geweest. Of ik nou wel of niet lid van die Kultuurkamer ben gemaakt weet ik niet eens meer. Dat kon me toen ook niets meer schelen. Het was zo'n onzin geworden.’

Zijn gezicht bewolkt even. Het enige waarvan hij echt spijt heeft is dat hij bijna al die fraaie eerste drukken en die clandestiene boekjes heeft verkocht. ‘Ik had er de pest in, want die boekjes van De Blauwe Schuit daar heb ik nooit aan kunnen komen. Maar wat ik allemaal niet had kunnen hebben! Schilderijen van Werkman, van Hussem, gekocht voor honderd gulden en voor honderdvijftig verkocht. Na de oorlog van Lucebert, van Appel. Die kwam wel eens bij me en zei: “Heb je honderd gulden voor me? Ik geef je er wel een tekening voor.” Dan zei je: “Hier zijn die honderd gulden, maar die tekening, dat hoeft niet.” Omdat je het flauw vond, hè. Maar die clandestiene boekjes, daar waren ook een hoop rotdingen bij hoor.’