Het vaderlandsch gevoel

Vergeten negentiende-eeuwse schilderijen over onze geschiedenis

[p. 232]

afb. 25 W. Steelink naar J.W. Bilders, Nederlands woeste toestand (staalgravure), illustratie bij Van Lennep, Moll & Ter Gouw, i, t.o. blz. 1

afb. 26 De kunstzaal van het huis van J.C. van Hattum van Ellewoutsdijk aan de Scheveningseweg te Den Haag, met een gedeelte van de Arti-galerij.

[p. 233]

De Historische Galerij van Arti et Amicitiae

Behalve de galerij van Jacob de Vos is er in Amsterdam ook een historische galerij geweest in het sociëteitsgebouw van de kunstenaarsvereniging Arti et Amicitiae aan het Rokin. Deze galerij bestond uit honderdtwee schilderijen vervaardigd door leden van Arti in de jaren 1861-'64 en bevond zich in de expositieruimte van het gebouw. Wanneer er een tentoonstelling werd gehouden waren de schilderijen aan het oog onttrokken, maar tussen de exposities door kon het publiek de galerij bezichtigen. De entreegelden kwamen ten goede aan het Weduwen- en Wezenfonds van de vereniging.

Het plan om de tentoonstellingsruimte te decoreren was al eerder, na de verbouwing van 1855-'56, opgevat door C. Springer en L. Lingeman,^1. maar pas in 1860 was er voldoende geld beschikbaar om het te verwezenlijken. Er werd een commissie ingesteld, bestaande uit de schilders Ch. Rochussen, C. Springer, L. Lingeman, H.F.C. ten Kate en J.W. Bilders, die voorstelde: ‘Deze décoratie dienstbaar te maken tot veraanschouwelijking van Neêrlands Roem op het gebied van Geschiedenis, Wetenschap, Kunst, Handel en Nijverheid’.^2. De leden van Arti gingen met het plan accoord en benoemden een ‘Kommissie van Toezigt over de Decoratie van de Kunstzalen der Maatschappij’, die voor de uitvoering ervan moest zorgen.^3.

Om zo onpartijdig mogelijk te werk te gaan, werd besloten alle leden een lijst met namen van de kunstenaarsleden te sturen met het verzoek ‘diegenen aantehalen welke men geschikt oordeelt mede te werken’. Aan de hand van de uitkomst hiervan werd een groot aantal schilders uitgenodigd mee te werken, ‘opdat alzoo door gemeenschappelijke samenwerking een monument mocht worden tot stand gebracht, dat spreken zou van Neêrlands kunst en Neêrlands historie, en van de liefde der broederlijke samenwerkende kunstenaars voor beiden’.^4.

De uitvoering van de galerij geschiedde in twee etappes. De eerste serie van tweeënvijftig schilderijen, die onderwerpen omvatte uit de vaderlandse geschiedenis tot het eind van de zestiende eeuw, werd op 29 maart 1862 in aanwezigheid van koning Willem iii feestelijk ingewijd.^5. Voor de tweede serie, waarin onderwerpen uit de zeventiende en achttiende eeuw werden uitgebeeld, werd de procedure voor het selecteren van medewerkers herhaald om ook de nieuwe leden de kans te geven mee te doen. Deze serie werd tijdens de viering van het vijfentwintigjarig bestaan van Arti op 3 december 1864 zonder bijzondere plechtigheden opengesteld.^6. Geen der twee series was echter op het moment van de openstelling al geheel compleet.

De vijfenzeventig kunstenaars die schilderijen voor de galerij leverden kregen van de vereniging het doek verstrekt maar moesten voor het overige materiaal zelf zorgen. De schilderijen, die van verschillende formaat waren, waren gevat in een betimmering die gedecoreerd was door J. Stortenbeker en I.D.G. Grootveld naar ontwerp van C. Springer.

De onderwerpen werden vastgesteld door de commissieleden Rochussen en Lingeman in overleg met de letterkundige W.J. Hofdijk, die ook de catalogus van de eerste serie schreef, waarin hij alle schilderijen van een toelichting voorzag.^7. Bij de keuze van de onderwerpen lag de nadruk niet zozeer op heldendaden, maar vooral op de culturele en sociaal-economische geschiedenis van Nederland. Dit is waarschijnlijk een gevolg van de inbreng van Hofdijk, in wiens boekwerk Ons Voorgeslacht (cat.nr. 124), dat in dezelfde periode verscheen, een vergelijkbare geschiedopvatting naar voren komt.

Van de kunstenaars die aan de galerij meewerkten, waren er slechts enkelen echte historieschilders. De meesten hadden zich gespecialiseerd in het schilderen van landschappen, stads- en zeegezichten of genre-taferelen. In hun bijdragen aan de galerij sloten zij meestal bij hun specialisme aan. Zo beeldde J.W. Bilders Nederlands moesten toestand af, dat zich in niets onderscheidt van zijn andere landschappen (afb. 25) en A. Schelfhout schilderde De winter van het jaar 1740, dat ook weinig verschilde van zijn overige ijsgezichten. De meeste critici vonden dit geen bezwaar. Van Westrheene vond zelfs dat de historieschilder-

1. Algemeen Handelsblad 3 april 1862, blz. 2, ingezonden stuk door S. Altmann. Een recent artikel over de geschiedenis van de Arti-galerij is: J.W.C. van Campen, ‘De Historische Galerij van Arti et Amicitiae’ in Historia xi (1946), blz. 25-36. De heer Van Campen was zo vriendelijk ons zijn aantekeningen over de galerij ter beschikking te stellen.

2. Archief van de Maatschappij Arti et Amicitiae te Amsterdam, notulen van de vergadering van 22 mei 1860.

3. In de commissie hadden zitting: het bestuur van Arti, bestaande uit N. Pieneman, H.F.C. ten Kate, C.W.M. Klijn, S. Altmann, H.J. Scholten, de gewone leden Ch. Rochussen, C. Springer, J.W. Bilders, L. Lingeman en de buitenleden J. Bosboom, B. de Poorter, E. Koster, J.H. van de Laar. De gegevens met betrekking tot het tot stand komen van de eerste serie van de galerij zijn, tenzij anders vermeld, ontleend aan de ‘Notulen van de kommissie van Toezigt over de décoratie van de Kunstzalen der Maatschappij benoemd in de vergadering van gewone en buitenleden op den 12den junij 1860’, die lopen van 23 juni 1860 tot 25 november 1863 (Archief van de Maatschappij Arti et Amicitiae).

4. W.J. Hofdijk, Tafreelen uit de geschiedenis der ontwikkeling van het Nederlandsche volk. In de kunstzaal der Maatschappij Arti et Amicitiae. Amsterdam 1862², blz. 11.

5. Algemeen Handelsblad 29 maart 1862, blz. 5, en 31 maart 1862, blz. 1.

6. Algemeen Handelsblad 3 december 1864, blz. 1; T. van Westrheene Wz., ‘De feestelijke viering van het 25-jarig bestaan der Maatschappij Arti et Amicitiae’ in Kunstkronijk N.S. vii (1865), blz. 3.

7. Zie noot 4; zie voor een lijst van alle schilderijen Onderwerpen der historische tafereelen in de kunstzalen der maatschappij Arti et Amicitiae, Amsterdam 1866 (in 1875 herdrukt met enige wijzigingen).

[p. 234]

kunst door deze ruimere onderwerpskeuze verrijkt werd.^8. Johan Gram was vol lof over het initiatief van de kunstenaars en vergeleek de galerij zelfs met het Nationaal Museum in Versailles.^9. Dat ook Hofdijk zich bijzonder lovend over de galerij uitliet, is, gezien zijn medewerking, nauwelijks verwonderlijk. Hij schreef onder meer: ‘Belangrijk vooral ook dáárom is deze verzameling, doordien zy niet slechts duizendmaal afgebeelde onderwerpen bevat, maar ook menigen blik doet slaan in maatschappelijke toestanden, waarvan de vermelding in de meeste onzer geschiedboeken al te weinig wordt gevonden’.^10.

Niet iedereen was het hiermee eens. Volgens J.A. Alberdingk Thijm, één van de voormannen van het katholiek reveil, overheerste deze laatste categorie onderwerpen ten koste van de traditionele historische feiten. Vooral de catalogusteksten van Hofdijk wekten zijn ongenoegen: ‘De Heer Hofdijk bedenke toch, dat het een Nederlandsch werk is, hetwelk hij hier beschrijft; geen orangistiesch-kalvinistiesch-antipapistiesch-kontraremonstrantsche galerij hebben de kunstenaars van Arti willen stichten [...].’^11. Thijm was ook niet erg te spreken over de kwaliteit van de schilderijen, die volgens hem duidelijk aantoonde, dat er in Noord-Nederland geen krachten aanwezig waren ‘toereikend voor de schildering eener historische galerij’.^12. Dat er desondanks nog enkele goede schilderijen ontstaan waren, vond hij het enige pluspunt van de hele onderneming.

Niet alleen sommige critici hadden bezwaren, maar ook de schilder Gerard Bilders schreef naar aanleiding van de eerste serie: ‘[...] een historischen indruk maakt het over het geheel niet; vooral in het landschap is dat moeijelijk te verkrijgen; de Hollanders zijn daarvoor in het algemeen niet geschikt’.^13. Dit weerhield hem er overigens niet van een bijdrage te leveren aan de tweede serie (cat.nr. 96).

De historische galerij trok vooral in de eerste jaren na de opening veel publiek, maar na verloop van tijd daalde het aantal bezoekers sterk. Bij de verbouwing van het interieur van het Arti-gebouw in 1893-'94 besloot het toenmalige bestuur, dat de schilderijen niet meer aan de heersende smaak vond voldoen, dan ook de galerij te verwijderen en te verkopen ten behoeve van het Weduwen- en Wezenfonds.^14. Samen met de galerij van Jacob de Vos, die in 1883 aan Arti gelegateerd was, en enkele andere schilderijen ging de Arti-galerij in 1895 voor ƒ 17 500 over in handen van de in Londen gevestigde kunsthandelaar H. Koekkoek. Deze verkoop, die onderhands geregeld was, riep veel protesten op, zowel binnen de vereniging als daarbuiten.^15. Het Arti-bestuur had gewild dat de galerijen in het buitenland verkocht zouden worden, maar dat gebeurde niet. De lotgevallen van de Galerij De Vos zijn hiervoor besproken. Na enige omzwervingen kwam de Arti-galerij bij de kunsthandelaar H.G. Tersteeg in Den Haag terecht, die een gedeelte tentoonstelde in Pulchri Studio. Hij kondigde in de catalogus aan de schilderijen afzonderlijk te zullen laten veilen, wanneer er geen koper kwam voor de hele galerij.^16. Deze koper kwam er. J.C. van Hattum van Ellewoutsdijk uit Den Haag kocht alle schilderijen voor f 100000 en bood ze de gemeente in bruikleen aan.^17. De galerij werd in het stadhuis opgehangen en in januari 1896 voor het publiek opengesteld. Toen de gemeente aan Van Hattum echter na vijf jaar een rekening stuurde voor de kosten van de verlichting, zei hij de bruikleenovereenkomst op. Nadat de galerij nog een korte tijd in het oude gebouw van Pulchri Studio geëxposeerd was geweest,^18. werd zij geplaatst in een nieuw gebouwde vleugel van het huis van Van Hattum aan de Scheveningseweg^19. (afb. 26).

Na het overlijden van Van Hattum in 1909 werd de galerij onder de erfgenamen verdeeld. In de loop van de jaren is de galerij verspreid Geraakt^20. en de huidige verblijfplaats van de meeste schilderijen is niet meer te achterhalen. Men kan echter nog een indruk krijgen van de hele galerij uit de gravures ernaar, die staan afgebeeld in Nederlands Geschiedenis en Volksleven in schetsen (eerste druk 1869-'72) van J. van Lennep, W. Moll en J. ter Gouw.

8. T. van Westrheene Wz., ‘De tafereelen uit de geschiedenis der ontwikkeling van het Nederlandsche volk, in de kunstzaal der maatschappij Arti et Amicitiae te Amsterdam’ in Kunstkronijk N.S. iv (1862), blz. 30-32.

9. Joh. Gram, ‘De kunstzalen der Maatschappij Arti et Amicitiae’ in De Nederlandsche Spectator 1862, blz. 171-173.

10. H., ‘De kunstzalen der Maatschappij Arti et Amicitiae i’ in Nederlandsch Magazijn 1862, blz. 110.

11. J.A. Alberdingk Thijm, ‘Over eene herleving der monumentale schilderkunst in Noord-Nederland. De historische tafereelen in de zalen van ‘Arti et Amicitiae’ in De Dietsche Warande vi (1864), blz. 395.

12. Zie noot 11, blz. 405.

13. Brieven en Dagboek van A.G. Bilders, uitgegeven door J. Kneppelhout, Leiden 1874, blz. 234 (brief van 25 april 1862).

14. Archief van de Maatschappij Arti et Amicitiae, Notulen van de vergadering van stemhebbende gewone leden van 28 november 1893, 26 februari en 26 maart 1895; Maatschappij ‘Arti et Amicitiae’ [...] Haar tegenwoordige toestand en die harer verschillende Afdeelingen met een Overzicht van het gedurende de jaren 1893, 1894 en 1895 gevoerde beheer, z.p.z.j., blz. 13-15 (iii. De verkoop der verschillende Galerijen ten bate van het Weduwen- en Wezenfonds).

15. Zie bijvoorbeeld: E.G.O. [A.C. Loffelt], ‘De Maatschappij “Arti et Amicitiae” op haar smalst’ in Het Vaderland 20 maart 1895; E.G.O., ‘De Historische Galerij van “Arti”’ in Het Vaderland 23 maart 1895; Nieuws van de Dag 6 april 1895 (geciteerd bij Van Campen [zie noot i] blz. 30); C.F. Roos & Co, Open brief tegen het Bestuur der Maatschappij ‘Arti et Amicitiae’ naar aanleiding van de plaats gevonden herkiezing en van de schorsing van het Buitenlid H. Koekkoek Jr., Londen, kooper van: De Historische Galerij, het legaat de Vos, de verzameling-verloting, Amsterdam 1896.

16. Historische galerij, afkomstig van de Maatschappij ‘Arti et Amicitiae’ te Amsterdam. Tentoonstelling van vijftig der voornaamste schilderijen in de kunstzaal van het Genootschap Pulchri Studio, 's-Gravenhage, 22 september tot 13 october 1895, voorwoord door H.G. Tersteeg; n.a.v. deze tentoonstelling: G., ‘De Historische Galerij in Pulchri Studio’ in De Nederlandsche Spectator 1895, blz. 318-319.

17. H.J. Haverman, ‘Schilderkunst. De historische galerij weer onder dak’ in De Kroniek 1895, blz. 345-346; Flanor, ‘Vlugmaren’ in De Nederlandsche Spectator 1895, blz. 398.

18. Johan Gram, 's-Gravenhage voorheen en thans, 's-Gravenhage 1905, blz. 172-173.

19. Zie noot 1, Van Campen, blz. 31-33.

20. Een aantal schilderijen werd op 27 februari 1917 geveild door Fred. Muller in Amsterdam en een ander gedeelte op 21 maart 1944 te Haarlem door makelaar P. Hoogeveen en zoon.