Het vaderlandsch gevoel

Vergeten negentiende-eeuwse schilderijen over onze geschiedenis

[p. 168]

[p. 169]

1672
53 H.J. Scholten 1824-1907
Cornelis de Witt wordt gedwongen het Eeuwig Edict te herroepen

Doek, 97,5 × 120,5 cm

Gesigneerd en gedateerd: H.J. Scholten 1857

Tentoonstellingen: Amsterdam, Arti et Amicitiae, 1857, nr. 172; Rotterdam 1858, nr. 301, ‘Cornelis de Witt wordt gedwongen het Eeuwig Edict te herroepen’

Eindhoven, Kunsthandel A.H. Bies

Cornelis de Witt, op 29 juni 1672 in zijn huis te Dordrecht ziek te bed liggend, heeft bezoek van enkele leden van de vroedschap van de stad, die proberen hem over te halen de akte waarin het Eeuwig Edict wordt herroepen te ondertekenen door hem erop te wijzen dat zijn huis omsingeld is door een gewapende menigte. De Witt aarzelt om te tekenen, terwijl zijn vrouw hem smeekt toch toe te geven terwille van haar en de kinderen.

Het Eeuwig Edict was een in 1667 door de Staten van Holland genomen besluit om het stadhouderschap over dat gewest af te schaffen en zo de politieke macht van de Oranjes te beperken. Toen in 1672, het rampjaar, de Nederlanden door Engeland, Frankrijk en Münster de oorlog werd verklaard en de republiek een gevoelige nederlaag leek te gaan lijden, gaven velen daarvan de schuld aan de raadpensionaris Johan de Witt en wilden de jonge prins Willem tot stadhouder uitroepen, in de hoop dat deze de vijanden tot staan zou kunnen brengen. In verschillende Hollandse steden braken opstanden uit van Oranjegezinde burgers tegen de overheid en dit gebeurde ook in Dordrecht. De vroedschap daar werd gedwongen het edict in te trekken en de Prins tot stadhouder aan te stellen. Onder dit besluit wenste men ook de handtekening van Cornelis de Witt, de broer van Johan.

Wagenaar, op wiens geschiedverhaal Scholten zich volgens Van Someren heeft gebaseerd, beschrijft deze scène als volgt: ‘Doch de Ruwaard van Putten [dit is een van de titels van C. de Witt], nog ziekelijk te bedde leggende, weigerde te tekenen. Men hieldt hem voor, dat de gewapende burgerij zijn huis omringd hadt, en hem den dood dreigde, zo hij langer aarzelde. Doch hij antwoordde, dat hem, in den laatsten zeeslag zo veele kogels over 't hoofd gewaaid waren, dat hij er geenen meer vreesde, en liever een' kogel wilde afwagten, dan dat Schrift tekenen. Maar zijne egtgenoote, haare jongste kinderen bij de hand houdende, badt hem, met traanen, dat hij van den nood een deugd maaken, en zig, zo niet over zig zelven, ten minste over haar en haare kinderen erbarmen wilde. Hij liet zig dan overhalen, en tekende, met bijvoeging van twee litters V.C. dat is Vi Coactus, of door geweld gedwongen [...].’

Dit schilderij werd vervaardigd naar aanleiding van een prijs van vijfhonderd gulden, die was uitgeloofd door de Amsterdamse kunstlief-

cat. nr. 53a H. Hollander, Cornelis de Witt wordt gedwongen, het Eeuwig Edict te herroepen (aquarel naar het schilderij van 1857).
Dordrecht, Gemeentelijke Prentverzameling

[p. 170]

hebber Jacob de Vos Jzn. Als onderwerp was opgegeven ‘een gebeurtenis uit de vaderlandsche geschiedenis in de xvie of xviie eeuw’, en de beoordeling was in handen gelegd van N. Pieneman, J.A. Kruseman en Ch. Rochussen. Scholten won met dit stuk de eerste prijs, een tweede van tweehonderd gulden werd toegekend aan Henri Hollander, die hetzelfde onderwerp had uitgebeeld (cat.nr. 53a). De Vos kreeg uit dankbaarheid voor zijn ‘edelmoedige poging tot opheffing van dit ten onzent zoo schaars gezocht en zoo moeyelijk te beoefenen kunstvak’ het erelidmaatschap aangeboden van de Amsterdamse kunstenaarsvereniging Arti et Amicitiae, waarvan de beide prijswinnaars lid waren.

De critici waren het geheel met de uitslag eens en vonden alle dat Scholtens schilderij beter geslaagd was dan dat van Hollander. De recensent van de Algemeene Konst- en Letterbode had echter nog wel enige aanmerkingen: ‘Desalniettemin zouden wij het voorgestelde oogenblik [...] meer in zijn dramatische belangrijkheid willen zien uitkomen. Daartoe zou het karakter en de onmiddelijk daaruit voortvloeyende handeling van elk der voorgestelde personen sterker moeten geaccentueerd zijn.’

De figuur van de staande man geheel links heeft Scholten herhaald in zijn schilderij De Prinses van Oranje bezoekt het atelier van Van der Helst (cat.nr. 44).

Literatuur i.v.m. het onderwerp

Wagenaar, Historie, xiv, blz. 75

Literatuur i.v.m. het schilderij

Algemeene Konst- en Letterbode, 1856, blz. 126, 1857, blz. 127, 150-151 en 308-309

Kunstkronijk xvii (1856), blz. 16 en xix (1858), blz. 71

C. Vosmaer e.a., Onze Hedendaagsche Schilders, 's-Gravenhage z.j. [1881], deel ii (het artikel over Scholten is van J.F. van Someren)