Het vaderlandsch gevoel

Vergeten negentiende-eeuwse schilderijen over onze geschiedenis

1564
14 J. Israëls 1824-1911
Willem van Oranje verzet zich voor de eerste keer tegen de uitvoering van de decreten van de koning van Spanje

Doek, 123 × 168 cm

Gesigneerd en gedateerd: Jozef Israels 1855

Tentoonstellingen: Wereldtentoonstelling Parijs 1855, nr. 1559, ‘Le Prince Guillaume d'Orange s'opposant, pour la première fois, à l'exécution des décrets du roi d'Espagne’; Groningen 1858, nr. 131, ‘Willem i, prins van Oranje, weigert gevolg te geven aan de plakkaten van den Koning van Spanje. Zie de Raadsvergadering, gehouden kort na het vertrek van Granvelle omtrent het gezantschap van Egmont naar Philips’; Amsterdam (Panoramagebouw) 1885, nr. 3, ‘Willem van Oranje weigert voor het eerst in de vergadering van den Raad der Nederlanden de bloedplakkaten van den Koning van Spanje te doen uitvoeren’

Amsterdam, Amsterdams Historisch Museum

Op oudejaarsavond 1564 wordt er in het paleis te Brussel door de Raad van State onder leiding van landvoogdes Margaretha van Parma beraadslaagd over de brief, die Egmond mee moet nemen naar Spanje om Philips er van te overtuigen, hoe ernstig de situatie in de Nederlanden is. Wij zijn getuige van het historische moment, waarop Willem van Oranje is opgestaan en protesteert tegen de al te voorzichtige bewoordingen, waarin de brief door Viglius, de voorzitter van de Raad van State, is opgesteld. De prins vindt dat er nu maar eens gezegd moet worden waar het op staat.

Voor een nadere beschrijving van de voorstelling kan het best de recensent van de Algemeene Konst- en Letterbode aan het woord gelaten worden: ‘De landvoogdes, in haren hoogen gothischen zetel, wordt door de rondborstige taal van Oranje op het hevigst vertoornd; Viglius, die zich aan de andere zijde van de met rood fluweel bedekte tafel bevindt, schijnt geheel verbijsterd door het gehoorde, en houdt den blik strak voor zich heen geslagen; Barlaimont en Megen, typen van den fieren Nederlander, nemen beiden deel aan de moedige handeling van den Prins, in wiens gelaat en houding de Schilder, op uitmuntende wijze, edele, krachtige verontwaardiging heeft geprent; Egmond is, door stand, uitdrukking en kostuum, de juiste vertegenwoordiger van den strijdlust en de trotschheid, zoowel als van den rijkdom des Nederlandschen Adels. [...] tot in den monnik, die, met evenveel verbazing als verbittering, van achter de zetel der landvoogdes, het voorvallende gadeslaat, tot in de Spaansche soldaten, die, met hem, eene zeer duidelijk zigtbare zinspeling vormen op den gewapenden arm der Inquisitie, is het gewigt der handeling en hare beteekenis volmaakt terug gegeven.’

S.J. van den Bergh, die op Israëls' schilderij een gedicht maakte, verwoordde de belangrijkheid van het afgebeelde moment als volgt: ‘Hier, waar hij [Willem] vrijheids eersten steen, | Die iedren moker tart, | Leî in 't tiras van 't Algemeen, | 't Verspaanscht gebroed tot smart.’

Wat Oranje die avond precies heeft gezegd, is niet overgeleverd. Wel weten we iets over de uitwerking van zijn woorden. Viglius, hevig ontdaan, werd de volgende ochtend door een beroerte getroffen. Er werd een nieuwe instructie ontworpen, die meer in overeenstemming

[p. 84]

was met de mening van de prins. Resultaat leverde Egmonds reis echter niet op.

Israëls werd in het begin van de jaren vijftig gezien als een van Nederlands talentvolste historieschilders. Zijn Willem bij Margaretha was echter het laatste schilderij, waarin hij een vaderlands onderwerp behandelde. Het stuk vormde een van de paradepaardjes op de Nederlandse inzending van de Wereldtentoonstelling te Parijs in 1855. Daar kreeg het zelfs van een gerenommeerd criticus als Delécluze een gunstige recensie. Hij prees de bescheiden middelen, waarmee de schilder zijn doel had bereikt, en het passende formaat, kwaliteiten, die volgens Delécluze dikwijls ver te zoeken waren bij Belgische schilders, als die soortgelijke onderwerpen behandelden. De ‘grandeur’ van de figuren was een Poussin waardig.

Delécluzes positieve oordeel is des te opmerkelijker, als men bedenkt, dat hij als David-leerling bijzonder veel waarde hechtte aan een duidelijk lijnvoering. Israëls' schilderij vertoont reeds in aanzet de voor zijn latere werken karakteristieke losse penseelvoering. In de Kunstkronijk verweet Van Westrheene de schilder ‘eene goede conceptie te bederven door wat al te vrije, schier slordige uitvoering’. Jammer, want ‘de oude Viglius, wien de stoute taal van Willem buiten zich zelven heeft gebracht van schrik, is eene uitmuntende figuur; maar koppen, handen en stoffen zijn met eene oppervlakkigheid geschilderd, die zelfs de verdienste van het koloriet afbreuk doet’. Latere critici als Carel Dake konden juist alleen om redenen van stilistische aard waardering voor het schilderij opbrengen.

Literatuur i.v.m. het onderwerp

J.J. Moerman, ‘Willem van Oranje in de Raad van State’, Schoolplaten voor de vaderlandse geschiedenis, Groningen-Djakarta z.j.

Gulden Sporen, iii, Groningen 1976, blz. 63-77

Literatuur i.v.m. het schilderij

Algemeene Konst- en Letterbode 1855, blz. 14

E.J. Delécluze, Les beaux-arts dans les deux mondes en 1855, Paris 1856, blz. 138

T. van Westrheene, Kunstkronijk 1856, blz. 41

S.J. van den Bergh, ‘Willem de Eerste, na aanleiding eener schilderij van den Heer Israëls’ in Aurora. Jaarboekje voor 1856, blz. 193-196, met gravure door D.J. Sluyter

C. Vosmaer, Onze hedendaagsche schilders, 's-Gravenhage z.j. [1881], blz. 2

Richard Muther, The history of modern panting, iii, London 1891, blz. 233

H.L. Berckenhoff, Stedelijk Museum te Amsterdam, Amsterdam 1900, blz. 3

‘Kijkjes in het Stedelijk Museum’ in Amsterdamsche Courant, 19 april 1902

J.W.N. in Weekblad Amsterdam, 31 augustus 1902

Carel Dake, Jozef Israëls, Amsterdam z.j., blz. 17

Jan Veth, ‘De Jeugd van Israëls’ in Portretstudies en Silhouetten, Amsterdam 1907 blz. 114

Max Eisler, ‘Jozef Israëls, Zandvoort 1855 in Elseviers Maandschrift 1911, blz. 272

[p. 85]