Met ons allen van het dwaalspoor af!

[p. 11]

Deel 1

[p. 13]

I
Twee lichten in donkere dagen

Ik had cassavestokken nodig. Stekken. Om in mijn tuin te planten. Dus stapte ik in de auto - die had ik toen nog -; mijn vriendin - had ik ook nog -, haar twee kinderen en mijn zusje gingen mee. Ochtendtoertje op de frisse zondagmorgen. We kozen richting Kwatta - Weg naar Zee of Saramacca -, want die kant moest je op voor vette cassave, dus ook voor vette stokken voor cassave. Ver voordat we de afslag Weg naar Zee genaderd waren en voor de keuze gesteld zouden worden, rechts afslaan of doorgaan, zag ik links van mij een goed verzorgd en rijkelijk beplant cassaveveld liggen. Ik zag het toen ik al voorbij gereden was, stopte en schakelde in mijn achteruit. Opnieuw reed ik het woninkje voorbij waar onder een afdakje twee mannen van in de zestig, zeventig, zich de zondagse rust lieten welgevallen. ‘Zó moet mijn tuin eruit zien!’, zei ik. Dus schakelde ik weer in mijn vooruit en reed tot voor het huisje, waar ik zag dat onze belangstelling de aandacht van de mannen had getrokken. Toen ik uitgestapt was en hen naderde meende ik in hun ogen een sprankje blijdschap te lezen van hé, we krijgen bezoek. Maar dat kon wel een inbeelding zijn geweest. ‘Morgu Pa-e,’ groette ik. En om geen onduidelijkheid te laten voortbestaan over mijn bezoek, vroeg ik in één adem: ‘Fa yu ser' kasabatiki?’

‘Ga zitten,’ beantwoordde een van de mannen vriendelijk mijn vraag, terwijl hij zonder op te staan me een hand toestak. De andere man die aan dezelfde lange houten tafel zat, maar aan het hoofdeind, stond op en gaf me stilzwijgend ook een hand.

‘Zie ik nog meer mensen in de auto zitten, daar? Vrouw en kinderen...? Laat ze uitstappen, nò! En roep ze naar binnen,’ zei de eerste man in het Sranantongo met een Javaans accent.

‘No, Pa-e,’ reageerde ik in het Sranan, ‘we wandelen een beetje, maar ik wilde alleen wat cassavestokken kopen!’

‘No trobi,’ antwoordde hij en hij nodigde gebiedend uit: ‘Kar' den tra suma kon insé, nò.’

Toen ik besefte dat protesteren geen zin had, liep ik terug naar de auto en vroeg de anderen even mee te komen, omdat blijkbaar anders de man me de cassavestokken niet zou verkopen. Zeker weer iets te maken met bijgeloof, dacht ik, me een voorval herinnerend van toen ik ongeveer negen jaar oud was.

Een buurvrouw had me een lang daarvoor beloofde jonge kip cadeau gemaakt die later de stammoeder zou zijn van een ren vol hanen, hennen en kuikens. Toen ze me het kippetje reeds in de hand had gestopt en enkele passen weggelopen was, had ze zich plotseling omgekeerd en me gevraagd haar een dubbeltje te geven. ‘Anders gaat zij niet groeien,’ had ze erbij ge-

[p. 14]

zegd. Ik had mijn moeder dat dubbeltje gevraagd - een dubbeltje met de koopwaarde van 1958 - en het haar gegeven. En ik herinner me nog dat dat gebaar me het gevoel had gegeven dat ik het kippetje niet meer had gekregen, maar gekocht én, dat dat gevoel me prettig had gestemd. Maar dat het dubbeltje meer met bijgeloof - eigenlijk gewoon haar geloof - dan met een eenvoudige koop-verkooptransactie te maken had gehad, dat had ik toen zekerder geweten dan wat.

Dus, toen de anderen protesteerden om mee te gaan, omdat het zonder hen ook wel kon, drong ik nog even aan en zij stapten uit. ‘Dag vrouw, dag vrouw,’ groetten de mannen de dames.

‘Sidon, nò,’ nodigde de eerste, die de hoofdbewoner scheen te zijn, ons allemaal uit.

‘Ma-e!’, riep hij bijna automatisch over zijn schouders naar achteren. Zijn vrouw verscheen schuchter, groette vriendelijk vanaf een afstand en verdween even bedeesd en geruisloos. Het was me evenwel niet ontgaan dat haar eerst angstig kijkende ogen een momentje opflikkerden. Toen kwam ze terug, zette een grote Coca Cola op tafel, met precies vijf drinkglazen erom heen, ging weer weg, kwam terug en dekte - zonder een woord te zeggende tafel verder met kroepoek, pèyè, baka bana, zoute pinda en stukken geroosterd kip.

‘Nyan, nò!’ nodigde de eerste man uit, nam een fles whisky - het was nog vóór de binnenlandse oorlog - en vroeg of ik een shot wilde. Ik bedankte daarvoor, nog niet begrijpend waaraan wij dit allemaal te danken hadden, maar spoorde de anderen aan toch wat te eten; we hadden geen haast en de cassavestokken schenen reeds binnen bereik te zijn. Maar alles op tafel moest óp van de man en hij begon met vragen stellen. Waarom ik speciaal bij hem was gestopt. Dat leek me eerst ook angst en achterdocht - het was immers niet lang na de 8 december moorden -, maar al gauw werd me duidelijk dat hij zich vereerd voelde, ondanks dat ik hem had geantwoord, dat ik zomaar was gestopt omdat ik cassavestokken wilde kopen en die daar had gezien. Op zijn uitnodiging mochten nu de kinderen vrij klimmen op een andere tafel onder het afdakje en zoveel bacoven plukken als ze maar wilden van de tros die aan een dwarsbalk hing.

‘Pluk, nò. Pluk, nò!’, moedigde hij aan.

Nadat we goed gesmuld hadden, gegeten en gedronken, en er een hoop bacoven voor ons op tafel lag, om ook nog mee te nemen, gaf de man de andere aan het hoofd van de tafel middels een knik een wenk en die stond stilzwijgend op en verdween.

‘Wacht even,’ zei hij in het Sranantongo met Javaans accent, ‘mijn broer gaat de cassaves voor jullie kappen.’ Ik had het gevoel alsof ik voor een examen was geslaagd; een antecedentenonderzoek. We praatten nog over koetjes en kalfjes - ook letterlijk -, over de buurt en zelfs voorzichtig ook een beetje over ‘de situatie’, toen na zo'n tien minuten de broer terug kwam met

[p. 15]

een bundel stokken, genoeg voor een heel groot cassavebed. Omdat die zo niet in de kofferbak van de auto kon, kapte hij de stokken ook nog netjes in stukken, stekklaar, terwijl de eerste man me geduldig uitlegde waarop ik speciaal moest letten bij het stekken. Wat deze service allemaal kostte? ‘No, no,’ geld wilde hij niet. ‘Dat was niet de bedoeling geweest,’ antwoordde hij op zijn even vriendelijke doch besliste toon. Ook ‘bij’geloof? Zijn uitleg klonk duidelijk en zelfverzekerd:

‘Wij hebben van kleinsaf geleerd: vandaag help ik jou, de wereld is klein; al is het over twintig jaar, ééns zal ik ook in nood verkeren; en misschien komt u dan net langs. U zult mij helpen.’

Nu ik dit opteken voel ik me opeens als de nieuwsmakers van het Wereldnieuws in Beeld die het nodig achtten een Londense taxidriver speciaal voor het voetlicht te halen, omdat hij een oude dame haar portemonnaie, die ze in zijn auto had laten liggen, thuis bezorgd had. De vrouw had de taxichauffeur een feestje bereid en er was champagne geschonken en gedronken; allemaal te zien in Beeld. En ik had toen bij het aanschouwen van dat sluitstuk van het Wereldnieuws nog de opmerking gemaakt: ‘Nu wordt van wat nomaal moet zijn iets bijzonders gemaakt.’ Toch wil ik u de volgende ervaring niet onthouden. Het zal wel één van de duizenden zijn, misschien van de miljoen soortgelijke, maar als ze niet worden opgetekend...? Voor zulke burgers zie ik nog geen borst- en standbeelden opgericht worden.

Ik woonde en werkte kort hiervoor in de obépalmplantage Phedra - in de vijftiger tot zeventiger jaren leerden we op school nog van ‘het steenslagbedrijf Phedra,’ maar in deze periode lag de granietmijn met transportband en laatinstallatie en al er verlaten bij -, zesentwintig kilometers achter Zanderij; ik moest op een middag dringend naar Paramaribo bellen; naar mijn moeder wegens ernstige ziekte van mijn vader. De boodschap had me via de zendradio van de onderneming bereikt; we leven zo'n jaar voordat iedereen van daar moest vluchten om de strijd die was losgebrand tussen het Nationaal Leger en het Jungle Commando, wat ik persoonlijk niet heb meegemaakt omdat ik inmiddels was gemuteerd; in de stad had ik hierna nog een enkele bewoner ontmoet die slechts kwijt wilde dat niemand meer daar woonde.

Op Zanderij gekomen bleek de winkel waar ik telefiches had willen kopen reeds gesloten te zijn. Door het glas van de deur zag ik nog enkele klanten binnen op barkrukken zitten; het waren twee politiemannen, enkele douaniers, een paar militairen en twee ongeüniformeerden - burgers? - die gemoedelijk met elkaar zaten te babbelen en te drinken. Achter de toonbank stond de winkelier die blijkbaar wachtte totdat deze laatste klanten ook zin hadden weg te gaan, hoewel het nog vroeg was voor een winkel van ver buiten de stad. Ik gebaarde hem dat ik dringend iets wilde kopen, maar hij maakte als een gijzelaar een vluchtig gebaar terug en bediende verder de klanten op hun wenken. Omdat ik al gauw begrepen had dat mijn pogen niet gunstig

[p. 16]

beloond zou worden, keerde ik me om en keek naar de lucht, op mijn horloge en vervolgens naar de weg. Het werd donker. Zou ik het op de luchthaven proberen of anders bij de politiepost? Misschien moest ik zelfs naar Lelydorp rijden. O ja, Onverwacht had ook telefoon. Niets aan te doen. Ik stond op het punt naar de auto toe te stappen toen ik van beneden op de stoep een mannenstem hoorde: ‘San i wan' brada?’ Toen viel de gezette man me pas op die daar al die tijd gezeten had met een dyogo naast zich. ‘Mi wan' bay fiche,’ antwoodde ik.

Hij werd meteen boos over de behandeling die ook hem ten deel was gevallen en begon te schelden op de winkelier van wie hij nog net een dyogo had mogen kopen, áls hij die maar buiten opdronk.

‘Maar ik kan je helpen,’ zei hij, ‘ik heb nog in de truck.’ Ik keek in het rond, maar zag geen truck.

‘Waar staat jouw truck, dan?’ vroeg ik.

‘Om de hoek, op de weg naar Colakreek; als je me lift kan ik je helpen.’

‘Oké,’ zei ik en de man stond op en zette zijn dyogo zorgvuldig ergens weg.

Onderweg naar zijn truck begon hij te vertellen dat hij zijn tijd zat te verdrijven daar op die stoep, omdat hij 's avonds met de zware houtblokken, boomstammen, niet op de weg mocht. Zijn meerijder, een nog jonge vent, had hij maar naar huis gestuurd, omdat hij zich niet lekker voelde, maar hij zou in de truck overnachten. Bij de lange vrachtwagen aangekomen, hees hij zich in de kabine en kwam na kort zoeken terug met welgeteld elf fiches.

‘Weet je wat,’ zei hij, ‘ik moet eigenlijk zelf ook bellen..,’ - jeetje, ik ben weer beetgenomen, dacht ik meteen - ‘...maar, zodra ik gebeld heb en er zijn fiches overgebleven, mag u ze hebben.’

‘Oké,’ zei ik met nog een beetje het gevoel van me te hebben laten misbruiken, omdat die vent zeker te lui was geweest om naar zijn truck te lopen. Toch bleef ik benieuwd en meedoen. Onderweg naar de telefooncel vroeg ik hem of hij niet bang was om alleen in het donker in die wagen te slapen; er gebeurde zoveel kwaads..., tegenwoordig.

‘Nee,’ hij deed het een paar keer per week. ‘Het is mijn werk, het is mijn leven. Zodra het donker wordt, parkeer ik de truck ergens en overnacht ter plekke. De volgende ochtend trek ik door.’

‘Tranga libi,’ zei ik en kreeg weer ontzag voor deze man.

‘Wat moet je anders doen,’ zei hij. Bij de cel aangekomen belde hij, maar kreeg geen gehoor.

‘Probeer het nog eens,’ moedigde ik hem aan.

‘Nee. Ik dacht het al. Niemand meer op het werk,’ antwoordde hij, ‘u mag de fiches hebben, zoals afgesproken.’ Ik rekende snel uit wat elf fiches kostten en overhandigde hem op mijn beurt het geld.

‘Nee. Dat hadden we niet afgesproken. Ik heb gezegd, de fiches die over blijven mag u hebben.’ En hij bleef weigeren: ‘Zo leven wij van de straat.’

Hij stak nog zijn hand toe en schudde hartelijk de mijne: ‘Eens zullen we

[p. 17]

elkaar weer ontmoeten, ik weet niet waar, ik weet niet wanneer. Maar misschien moet u me dan helpen.’

Voordat ik hem kon bedanken keerde hij zich om en liep met stevige arbeidersstappen terug naar de stoep. Nee, dronken was hij beslist niet! Ik staarde hem na, even vergetend dat ik dringend bellen moest en vroeg me af waaraan ik dit te danken had. Die man kende ik niet en hij kende mij niet. ‘In zo'n dure tijd, nò? Bij zoveel schaarste...,’ ging het door mijn hoofd. Toen keerde ik me om en belde.

Op de pikdonkere terugweg naar Phedra - voor de grap had ik even alle lichten in en aan de auto uitgedaan; ik zag geen hand voor ogen - liet die man me niet los. Zesentwintig kilometers lang was ik verzonken in mijmering om deze laatste levenservaring. Slechts een groep jonge dienstplichtige militairen die voor straf om het een of andere feit de tweeënvijftig kilometers tussen Zanderij-Bosbivak en Phedra aan de Surinamerivier heen en terug in het donker moesten lopen, hadden me even uit mijn gepeins gehaald. Ze hadden om een lift gevraagd. Het was me echter gelukt ze ervan te overtuigen, dat ik mezelf in problemen zou brengen en hun ook, als hun commandant erachter kwam. En ze hadden me door laten gaan. Verder weet ik niet precies hoe ik thuis ben aangekomen. De ervaring rond de cassavestokken had ik toen nog niet gehad, toch schreef ik alvast op een bloc note: ‘Nee, wij zijn niet zinkende. Dít volk zinkt niet; íets houdt het staande,’ voor het verhaal, dat ik later schrijven zou.

Phedra, Brokopondo, 26 augustus 1985.