... en toen was niets mooi meer

[p. 86]

IX
Voetbal, dawet, bakabana, acht maart en... zoiets

De wedstrijd was groots aangekondigd. En bij gebrek aan nationaal voetbal op niveau zat op zondagmorgen het grootste deel van voornamelijk mannelijk Suriname voor de beeldbuis. De Amsterdamse club Ajax had achtentwintig punten in de lopende kompetitie van de eredivisie in Nederland; zijn opponent en koploper P.S.V. had er negenentwintig. Suriname leek even weer een kolonie in de vijftiger jaren toen wij kraakten voor Elinkwijck, omdat de eerste Surinaamse profs in deze club speelden. Van de overheidsgebouwen wapperde al twee dagen het rood-wit-blauw, maar dat was in verband met de aanwezigheid van prof. Kooymans, de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken die in andere bewoordingen dezelfde toezeggingen kwam doen als daarvoor zijn kollega Jan Pronk. Op de frontpagina van ‘De Ware Tijd’ stond daarom opeens de uitspraak van de vakbondsleider tevens regeringsadviseur Derby: ‘Het is nu tijd om afscheid te nemen van Nederland;’ maar dat zei hij reeds in de zestiger jaren bij de Partij Nationalistische Republiek. Nu verscheen minister Hedy d' Acona uit Nederland en stelde voor de oude Koninkrijksspelen nieuw leven in te blazen; België zou erbij gehaald worden.

De wedstrijd begon met een sterk aanvallende Ajaxploeg en een P.S.V. die gele kaart op gele kaart veroverde. De vierde gele kaart werd meteen rood, omdat de veroorzaker van het incident reeds een gele op zijn naam had staan. Hij wachtte niet eens totdat de scheidsrechter hem van het veld stuurde, maar liep zonder enige uitdrukking van spijt op zijn gelaat naar de kleedkamer. ‘Hij krijgt beslist een uitbrander van jewelste van zijn superieuren,’ zei meneer Tjokario tegen zijn kroost. De camera volgde de speler naar de kleedkamer. Bij de ingang hadden zich haastig enkele hoge heren in lange jassen opgesteld die onze recidivist liefkozend verwelkomden. Een aai over zijn bol, een zachte tik op de bil, een knik van goedkeuring. En de wedstrijd was reeds hervat. Woedend stond vader Tjokario op om de t.v. uit te doen: ‘Dit is geen sport meer, jongens.’ Maar zijn zonen verzochten: ‘Nee pa, nee pa. Het is zo spannend.’ Toen ging hij, duidelijk niet eens met zichzelf, toch maar weer zitten. Op dat moment was de stand 1-1. Maar doordat het P.S.V. alzo was gelukt Ajax dusdanig uit haar balans en concentratie te halen, won zij uiteindelijk met 2-1. In het maandagavond sportprogramma op de S.T.V.S. daarna, gaf de coach van Ajax toe dat toen

[p. 87]

P.S.V. met tien man speelde, Ajax geen raad meer wist met haar elfde speler. ‘Dat is niet zo verwonderlijk,’ zei vader Tjokario, ‘in Nederland voetballen voetballers niet meer; ze voeren geprogrammeerde opdrachten uit; net tafelvoetballers.’ Daar waren de zonen het natuurlijk niet mee eens; zij konden immers niet vroeger met nu vergelijken. Uit het gesprek dat de verslaggever verder had met de coach van beide clubs bleek, dat ook het haast invalide maken van enkele Ajaxspelers en het weggestuurd worden van de P.S.V.er voorgeprogrammeerd was. ‘Geen gemakkelijke opgave voor een scheidsrechter om dit spel te doorzien,’ vond vader Tjokario. En hij vervolgde: ‘Als de scheidsrechter had geweten dat de P.S.V.-speler de Ajaxspeler de rolstoel probeerde in te trappen om zélf het veld uitgestuurd te worden, dan had hij misschien om Ajax niet te benadelen die P.S.V.-speler de rode kaart níet gegeven. In het moderne Europese voetbal moet een scheidsrechter helaas ook averechts kunnen denken; het voetbalspel is bij ons haast dood, maar is daar ook niet meer begeestigd door de gedachten van “Een gezonde geest in een gezond lichaam.”’ ‘Maar zo is de topsport nu eenmaal,’ sputterde Alfiano, de oudste zoon, tegen. ‘Ja, ja. Het draait inderdaad nu allemaal om geld. Véél geld.’

Je zou meneer Tjokario gelijk moeten geven. Men spreekt immers haast niet meer van een voetbalvereniging, maar van het voetbal bed rijf. De voetballers zijn geen spelers meer, maar werknemers. Ze komen in het stadion om te werken. Voor hun baas; de eigenaar. Moderne slaven noemde een Europarlementariër ze op Radio Nederland Wereldomroep. Ze kunnen verkocht worden en gekocht, van eigenaar verwisseld worden. En die eigenaars kunnen van alles zijn, tot door Interpol gezochte figuren achter de schermen. Zei Ruud Gullit niet eufemistisch in een interview: ‘Ik weet dat het een asociale wereld is?’

Maar helaas, van die wereld droomt onze jeugd. En onze verslaggever hielp ze maandagavond ook nog een handje daarbij. Hij zei, nadat op de beeldbuis een ranglijst van de rijkste sportlui in de wereld was verschenen: ‘Je ziet het. Je kunt heel veel geld verdienen, daar.’ Alsof hij zeggen wilde: doen jullie allemaal je best om zo gauw mogelijk dit vervloekte land te verlaten.

In het sportnieuws verschenen de beelden van een andere recidivist, de Canadese atleet uit Jamaica, Ben Johnson. Hij sloofde zich uit op een trainingsbaan, maar er werd verteld, dat hij weer vol stimulerende drugs zat. En hij had er net twee jaar schorsing op zitten; om dezelfde overtreding! ‘Net als een van onze ministers; die heeft ook tot twee maal toe in de gevangenis gezeten, wegens grondzwendel,’ zei meneer Tjokario. ‘Die sport leert jullie tegenwoordig niet veel goeds. Kijk, moet dat nou?’ En hij

[p. 88]

wees naar de toptennisser die zijn racket van woede kapot sloeg op de baan. ‘Dat deden ze eens ook in het parlement met de stoelen. Zó begint dat,’ vervolgde hij, terugblikkend naar het eind van de jaren zeventig.

Hij was vandaag niet in een al te beste stemming. Eigenlijk was hij vanaf vrijdagmiddag uit zijn humeur. Hij vond dat zijn afdelingschef het hele personeel een poets gebakken had. De hele vrijdagmorgen had hij iedereen op kantoor in het onzekere gelaten of de staking van de vakcentrale C.L.O. maandag wel door zou gaan. De hele week was iedereen reeds om elf uur naar huis gegaan, maar maandag zou de strijd pas beginnen, omdat de regering taal noch teken van zich liet horen. Maar tegen tien uur vrijdagmorgen had de chef die tevens kontaktpersoon van de C.L.O. was nog geen instrukties aan zijn personeel gegeven. Dat er op maandag aanstaande gestaakt zou worden had iedereen via de pers vernomen. Meneer Tjokario stelde kwart voor elf voor om in de grote hal beneden bij elkaar te komen en de chef te vragen ook aanwezig te zijn. Als laatste kwam hij binnen en een typiste opende luid - er was geen microfoon - met het stellen van vragen: ‘Meneer, wat doen we? Doen we mee met de akties?’ ‘Dat mag iedereen voor zichzelf beslissen.’ Meneer Tjokario was het niet eens met dit antwoord en vroeg: ‘Waarom is er dan een bond? Wat heeft de bond gezegd?’ ‘De bond heeft gezegd,’ antwoordde de chef met luide stem, ‘dat niemand maandag in de buurt van zijn werk moet verschijnen.’ Er steeg een daverend applaus op dat echter niet al te enthousiast werd ontvangen door de chef. Dat viel meneer Tjokario meteen op en hij vroeg: ‘En waarom heeft u als vertegenwoordiger van de bond dit niet vanmorgen reeds aan ons medegedeeld?’ ‘Ik dacht, u heeft het reeds via de pers vernomen,’ antwoordde de chef, ‘bovendien... is iedereen vrij om wel of niet mee te doen.’ ‘Wie doet mee?’ vroeg meneer Tjokario meteen. Alle handen gingen de lucht in. ‘Dat is prima,’ zei de chef, terwijl hij alvast de hal uitliep, ‘ik meld me maandag ziek.’ ‘Dat is gemeen,’ riep een telefoniste, ‘waarom meldt hij zich ziek? De bond staat toch achter ons?’ Maar de afdelingschef was reeds verdwenen. ‘Dat schept geen vertrouwen,’ zei meneer Tjokario, ‘als de kontaktpersoon van de bond zich ziek meldt... In ieder geval hebben wíj unaniem besloten mee te doen met de akties.’ ‘Toch moet er iets zijn dat wij niet weten,’ schreeuwde een dame, ‘waarom doet de vakbondsleider niet gewoon mee, maar meldt hij zich ziek?’ Meneer Tjokario stond op en liep naar het kantoor van de afdelingschef. Maar die was reeds weggereden. ‘Dat is laf,’ mompelde hij, ‘en hij noemt zich aktieleider.’ Terug in de hal gekomen, vroeg hij om stilte. Toen riep hij: ‘De vogel is gevlogen, maar iedereen heeft gehoord wat hij zei over de instrukties van de bond. We hebben het niet op de band, maar

[p. 89]

als we elkaar niet verraden, zit het in even zoveel hersenen gegrift als hier aanwezig zijn. Wat doen we maandag?’ ‘We staken!’ klonk het als uit één mond. ‘Melden we ons ziek?’ ‘Neeeeeee! We zijn niet ziek!’ ‘Maar de regering maakt ons toch ziek?’ riep meneer Tjokario ondeugend. De typiste reageerde bijdehand: ‘Ja, ziek om te werken voor dit loon; niet ziek om te staken.’ ‘Okay, prettig weekend,’ riep hij en iedereen verliet de hal. Zonder het te willen, was hij een soort aktieleider geworden. Het kon een korte aktie worden. Het kon ook twee maanden duren als precies twintig jaar terug, in 1973. Tot nu toe hadden de onderwijzers bij het Bijzonder Onderwijs hun salarissen over die stakingsdagen niet ontvangen. Sommigen waren reeds met pensioen, maar hadden twee maanden langer moeten werken voor straf. Anderen waren al overleden en zouden nu dus toch niet kunnen profiteren als door deze akties ook die oude kwestie rechtgetrokken was. Ja, het was niet van een leien dakje gegaan in 1973. Je had toen de V.H.P.-P.N.P. regering onder leiding van Mr. Jagernath Lachmon en Dr. Jules Sedney. En ze hadden de politie volmacht gegeven om op de ongewapende stakende ambtenaren te schieten. Toen werd op 27 februari op de Gravenstraat de vakbondsleider Abaisa Jowini doodgeschoten; hij liep voorop in de demonstratie. Een gedenkteken vlak achter Kwakoe, Ondro Bon, doet ons nog aan hem denken. Dat was de eerste keer sinds februari 1933, dat een ongewapend strijdende Surinamer voor recht door politiekogels op straat werd gedood; niet eens tijdens een militair regime. Gewoon tijdens een burgerbewind. Zo werd de weg geplaveid voor zeven jaar later toen zestien militairen de macht overnamen in Suriname. En weer zeven jaar later zou Mr. Jagernath Lachmon zich opnieuw opwerpen als de demokraat parlementsvoorzitter die zijn hand voortdurend gereed op de hamer hield als een oppositielid aan het woord was.

Ja, dat herstel van de demokratie... Het begon met het verbieden van de rechtstreekse uitzending van een debat in hotel Torarica dat door de Surinaamse Vereniging van Journalisten was georganiseerd. Daarna werd op de S.R.S. een praatprogramma verboden, omdat oppositieleden aan het woord zouden komen. De sekretaris van de president had hoogst persoonlijk ingegrepen. En deze demokratie werd voortgezet met de toestemming dat de handelaren hun prijzen van goederen ongelimiteerd konden verhogen, terwijl de superieuren de werkende mensen remden als zij hun prijs van geleverde arbeid ook wilden verhogen. Nu willen ze de demokratie in Suriname verder ontwikkelen met een miljarden dollarinvestering van de militaire diktatuur in Indonesië. Weet het Indonesische volk daar wel iets van? Wist het Filippijnse volk dat onder diktator Marcos? Als de Indonesische bedrijven in Suriname grote winsten maken, zullen de armen

[p. 90]

in Indonesië daar iets van merken? En de armen in Suriname? Zal het volk van Indonesië straks als ze weer zeggenschap heeft gekregen net als het Filippijnse volk in 1986 eisen, dat alle bezittingen van het Suhartoregime in het buitenland terugvloeien in de boezem van de staat?

Meneer Tjokario vroeg in de keuken aan zijn vrouw die geen belangstelling had getoond voor de voetbalwedstrijd tussen de twee Nederlandse clubs:

‘Kun je je nog herinneren dat we boos werden, toen we aan de Waterkant opeens f. 1,75 moesten betalen voor een dawet?’

‘En óf! Maar toen het een gulden werd hadden we reeds gezegd, dat we voortaan geen dawet meer zouden kopen.’

‘Ja, maar, als je op straat bent en je hebt dorst...’

‘Toen werd het f. 2,50,’ riep broertje vanuit de voorzaal.

‘Ja en tóen hadden we gezegd dat we nóóit meer een cup dawet zouden kopen,’ zei moeder.

‘Maar we hadden vakantie en net ons vakantiegeld ontvangen,’ reageerde vader Tjokario, ‘dus voor een keertje mocht het nog. Maar wat ik wilde vertellen... weet je wat een dawet nú kost?’ ‘Ik gaf een briefje van f. 25,-- voor een dawet en twee bakabana's en ik kreeg f. 16,-- terug.’

‘Wat kost een bakabana dan?’ vroeg broertje.

‘Twee gulden perstuk, nu.’

‘Dan kost die dawet nu dus f. 5,--?’ schrok moeder, zijn vrouw.

‘Ja!’

‘Maar toen een bakabana f. 1,-- werd, hadden we ook al gezegd dat we voortaan niet meer zouden kopen!’

‘Je hebt gelijk,’ zei haar man verlegen, ‘maar nu geloof ik echt, dat dit het einde is. Men laat ons zoetjesaan eraan wennen dat je voortaan minstens een tientje voor een dawet zult moeten betalen en vijf gulden voor een bakabana.’

‘Maar dat is toch ook het beleid van de regering,’ zei zij, ‘hebben jullie niet gehoord wat minister Polack van Energie zei?’

‘Neen,’ antwoordden vader en beide zoons.

‘Nou, hij was op de persconferentie boos op de direkteur van E.B.S. dat ze hadden aangekondigd dat ze de prijzen van elektra met vijfhonderd procent zouden verhogen.’

‘Gelijk had hij,’ zei vader.

‘Neen, het was niet wat jij denkt. Hij was niet boos om de verhoging, maar om de wijze waaróp E.B.S. het naar het volk toe gebracht had. Hij zei: “Men had het geleidelijkaan moeten doen, om het volk te wennen aan de verhoging die beslist komen zou.”’

‘Zó zijn ze!’ riep Alfiano, de oudste, vanuit de voorzaal.

[p. 91]

‘Onbeschaamd,’ reageerde vader, ‘want hij wéét dat het volk naar die persconferentie zit te kijken.’

‘Inderdaad,’ zei moeder, ‘alsof we allemaal achterlijk zijn in dit land.’

‘Ze hadden graag gewild, dat we allemaal analfabeet waren. Dan kon men met ons doen wat men wilde. Die veertig procent bruto loonsverhoging zou de C L.O. niet voor ze hebben kunnen berekenen. Daarom verwaarlozen ze het onderwijs liever, dan te zorgen voor een ontwikkeld volk.’

‘Niet waar, pa,’ protesteerde Alfiano.

‘Hoezo, niet waar!?’

‘De Minister van Arbeid had gezegd, dat ze een onderzoek hadden gedaan in vijfentachtig bedrijven en dat er een tekort bleek van zeshonderd intellectuelen op hoger- en middenkader niveau. En dat vond hij jammer.’

Vader Tjokario ging weer zitten: ‘Luister, jongen. Er is een groot verschil. Er bestaat een groot verschil tussen ontwikkeling en geschooldheid. Wat de minister jammer vindt is, dat er een groot tekort is aan geschoolde vaklui op allerlei gebied. Ze willen wel geschoold kader hebben om de bedrijven draaiende te houden en om overheidsprojekten uit te voeren, maar ze mogen niet ontwikkeld zijn. Ik bedoel, ze mogen niet kunnen denken. Begrijp je, wat ik bedoel? Zelfstandig denken! Dat mogen ze niet. Anders flikkeren ze er meteen weer uit.’

‘Dat is precies wat jullie mannen ook met ons doen,’ riep moeder als een voetballer die pas gescoord had, ‘hiep, hiep, hiep... Je weet toch, vandaag is het acht maart.’ Maar vader stond triomfantelijk op en vroeg: ‘En hoe zit dat nou, schat? Denk jij dan niet zelfstandig?’ Moeder lachte: ‘Ja, maar jij hebt me er nog niet uitgeflikkerd. Je doet net als Polack. Zoetjesaan laten wennen aan dat...’ Maar verder praten kon ze al niet meer, want hij bracht met zijn lippen de hare diktatoriaal tot zwijgen. De jongens lachten.

Maar het kon een lange staking worden. Staking? De vakbondsleiders hadden hun lessen uit 1973 geleerd. Deze keer zou men voor aktiemodellen kiezen, waardoor de regering niet aan de salarissen van de ambtenaren kon komen en de politie geen kans kreeg op de aktievoerders te schieten. In het onderwijs gingen de leerkrachten op de eerste drie dagen om tien uur naar huis. De vierde dag moest niemand in de buurt van de school komen; aan de ouders werd gevraagd hun kinderen thuis te houden. Op de vijfde dag kregen de onderwijzers een voorbedrukt ziektebriefje waarop stond dat ze door de hoge prijzen en sociale druk van de maatschappij ziek waren en niet in staat goed arbeid te verrichten. Die briefjes moesten de leerkrachten met hun naam ingevuld en ondertekend kollektief opsturen naar het Ministerie van Onderwijs. De onderwijzers hadden het voortouw genomen in de strijd. Toen werd via de radio en televisie omgeroepen dat de schoolleiders

[p. 92]

leerlingen die de volgende dag niet over een gezondheidsverklaring van de dokter beschikten - op grond van een wet uit 1960 - niet tot de school mochten toelaten. Dit was niet zo'n geslaagd aktiemodel, omdat de leerlingen gefrustreerd raakten; sinds 1960 had men namelijk de kinderen zo'n verklaring niet gevraagd. Vroeger werden ze op school gekeurd. De schoolkeuring is decennia verwaarloosd geweest. In de klassen zitten slechtziende kinderen zonder bril, geestelijk labielen tussen gezonden en niemand weet of er ook kinderen met besmettelijke ziekten op school zitten.

Dit aktiemodel had nog een - niet verwachte - negatieve bijkomstigheid. Je had artsen die de moeders en hun kinderen uitlegden dat het slechts om een aktiemodel van de vakbeweging ging, dus dat ze geen gezondheidsverklaring nodig hadden; de eis was niet van het ministerie van onderwijs uitgegaan, dus was hij niet officieel. Deze artsen stuurden de ‘patiënten’ die niet zelden ongeschoold waren met een gerustgesteld hart naar huis. Maar je had ook artsen die hun kans schoon zagen gouden munt te slaan uit deze vakbondsstrijd en de ongeletterde ouders niets uitlegden, maar hoge bedragen vroegen per gezondheidsverklaring; in sommige gezinnen gingen wel acht kinderen nog naar school.

Door de akties wilde de C.L.O. wat scheef gegroeid was recht zetten. Of dat zou lukken moest nog blijken. We zaten pas aan het begin of midden in de strijd; niemand wist namelijk wanneer de regering, waarin ook een aantal vakbondsleiders en ex-vakbondsleiders - ook van de C.L.O. - zaten, toe zou geven. ‘Eigenlijk is het een schande als er in een land vakbonden zijn,’ zei vader Tjokario opeens filosofisch, alsof hij de hele dag over deze materie had zitten nadenken. Zijn vrouw zei daarom ook: ‘Hmmm? Zomaar!’ Alfiano lachte: ‘We keken naar voetbal, we spraken over dawet, bakabana en over acht maart... En plotseling zegt pa zoiets.’

‘Nee, nee, nee! Niet zomaar. Ik denk er vaak over na.’

‘En dan zo'n konklusie?!’ vroeg moeder verbaasd, ‘stel je voor dat er geen vakbonden waren... hoe zouden we er dan nu voor staan? Net als vóór 1933?’ ‘Dát bedoel ik juist! In de regering zitten toch ook mensen? Mensen met gezinnen. Mensen die misschien eens ook arm waren geweest, of hun ouders. Mensen met gevoel, mensen...’

‘Stop, stop, stop! Alsjeblieft! Nu ga je overdrijven,’ reageerde moeder zodanig dat ze zich in de vinger sneed.

maart 1993.