Minnerij, misdaad en magie

Merkwaardige zaken uit Maastricht's onbekende verleden

Markiezin De Brinvilliers, adellijke giftmengster in Maastricht gevangen

Einde maart 1676 bevond zich in de gevangenis van het stadhuis te Maastricht, de markiezin De Brinvilliers, die de geschiedenis is ingegaan als een der meest geraffineerde giftmengsters van haar tijd.

Marie-Madeleine d'Aubray, markiezin De Brinvilliers werd geboren op 22 juli 1630. Zij was de oudste dochter van de officier van justitie Antoine Dreux d'Aubray. Een verkrachting waarvan zij op zevenjarige leeftijd het slachtoffer werd, heeft waarschijnlijk geleid tot haar, op zeer jeugdige leeftijd reeds verdorven levenswijze, waarbij zij zich gewillig leende tot de scrabreuze spelletjes van haar jongere broers.

Terwijl aan haar literaire ontwikkeling bijzondere zorg werd be-

[p. 146]

steed, werd haar godsdienstige opvoeding vrijwel geheel verwaarloosd. Toen haar vader eindelijk ontdekte wat er zich tussen haar en haar broers afspeelde, huwde hij haar in 1651 uit aan de jonge officier Antoin, Gobelin De Brinvilliers, baron De Nourar. Haar bruidschat bedroeg 200.000 francs. Daar haar echtgenoot zeer vermogend was kon het echtpaar een weelderig en verkwistend leventje leiden.

De markiezin was klein en slank van postuur. Zij had een weelderige kastanje-bruine haardos, een buitengewoon blanke teint en grote uitdrukkingsvolle ogen. Door haar natuurlijke vrolijkheid en charme wist zij iedereen direct voor zich in te nemen, maar wanneer zij om een of andere reden vertoornd was, veranderde het onschuldige gezichtje in een angstaanjagende grimas, die haar bijna onherkenbaar maakte.

In 1659 was de markies De Brinvilliers bevriend geraakt met een zekere Godin, zich noemend de la Croix, een jonge kapitein van de cavalerie, die zich uitgaf als bastaard van een adellijke familie uit Casconge. Deze charmante welbespraakte avonturier bezat alle eigenschappen om zich bij de vrouwen bemind te maken. Het was dan ook geen wonder, dat de jonge markiezin hals over kop op hem verliefd werd. Uit deze liefdesverhouding werden twee kinderen geboren, die tesamen met de uit haar huwelijk ontsproten twee dochtertjes werden opgevoed. De markies De Brinvilliers, die zelf een niet bepaald ingetogen leven leidde, was wel een erg tolerante echtgenoot, maar de vader van de markiezin was over het schandalig gedrag van zijn dochter zo verbolgen, dat hij de Sainte-Croix op 19 maart 1669 in de Bastille liet opsluiten. Dankzij de bemoeiingen van zijn maîtresse werd hij op 2 mei weer op vrije voeten gesteld, waarna de verhouding op dezelfde voet werd voortgezet. De verkwistende levenswijze van de markiezin en haar minnaar en de bij het kaartspel door de markies geleden verliezen bracht de ‘ménage à trois’ op de rand van een bankroet.

In het brein van de markiezin ontstond toen een duivels plan; zij besloot haar vader om het leven te brengen, enerzijds om zich te wreken voor zijn optreden tegen de Sainte-Croix en anderzijds om in

[p. 147]

het bezit te komen van een rijke erfenis.

De Sainte-Croix, die in Italië kennis van verschillende vergiften had opgedaan, hield zich in zijn woning te Parijs bezig met alchimistische experimenten, waarbij ook vergiften werden gebruikt. Deze kocht hij bij de in Parijs wonende ‘apothécaire ordinaire du Roy’, de beroemde Zwitserse chemicus Christopher Glaser, die in 1665 een voor die tijd waardevolle ‘Traité de chimie’ publiceerde. Glaser zal wel niet hebben geweten voor welk abominabel doel de door hem aan de Sainte-Croix geleverde vergiften werden gebruikt.

De markiezin De Brinvilliers, het vrolijke door iedereen beminde kind-vrouwtje ontpopte zich als een koelbloedige moordenares. Alvorens tot de actie tegen haar vader over te gaan, werd door haar eerst met het hiervoor bestemde vergift geëxperimenteerd. Dit vergift was het in die tijd nog vrijwel onbekende arsenicum.

Iedereen bewonderde de wijze waarop de markiezin in de Parijse ziekenhuizen onder de behoeftige patiënten etensmiddelen en versnaperingen uitdeelde. Niemand had er ook maar het geringste vermoeden van, dat deze etenswaren vergiftigd waren en dat de markiezin nauwkeurig de werking van het vergift op de slachtoffers bestudeerde. Zij gebruikte ook haar kamenier Françoise Roussel als proefkonijntje. Dit meisje heeft drie jaar lang aan de gevolgen van het haar toegediende vergift geleden.

Toen de markiezin had geconstateerd, dat het door Glaser geleverde vergift zeer effectief was en de chirurgen in de lichamen van de hieraan overleden slachtoffers geen enkel spoor van vergift had kunnen vinden, was het lot van haar vader bezegeld. In het voorjaar van 1666 wist de markiezin op slinkse wijze te bewerkstelligen, dat een gewezen knecht van de Sainte-Croix met name Gascon, als lakei in dienst van haar vader kwam. Gedurende acht maanden voegde Gascon aan het eten en drinken van de officier van politie een hoeveelheid arsenicum toe. Ofschoon hij hiervan ernstig ziek werd, bood het sterke gestel van het slachtoffer onverwacht veel weerstand aan het hem toegediende vergift. Toen de markiezin aan het ziekbed van haar vader werd geroepen deinsde zij er niet voor terug hem zelf een dodelijke dosis arsenicum toe te dienen. Hij overleed op 66-jarige

[p. 148]

leeftijd op 10 september 1666.

Ofschoon de medici bij de lijkschouwing geen enkel spoor van vergift aantroffen en de dood aan een natuurlijke oorzaak toeschreven, liepen er toen reeds hardnekkige geruchten over een vergiftiging.

Bevrijd van deze zedenmeester gaf de markiezin de vrije teugel aan haar neiging tot losbandigheid. Zij hield er verschillende minnaars op na. Sainte-Croix, die zich geleidelijk van haar had gedistantieerd, begon haar op brutale wijze te chanteren.

De door de koelbloedige moord op haar vader verkregen erfenis werd door de losbandige markiezin De Brinvilliers in nog geen drie jaar tijd erdoor gejaagd. Zij wilde zich nu ook meester maken van het deel der erfenis, dat haar broers en zuster ten goede was gekomen. Zij plaatste bij haar broers, die tesamen in hetzelfde huis woonden, een gewezen lakei van Sainte-Croix, met name La Chaussée. Hij bracht in 1669 haar broer Jacques en in 1670 haar broer Antoine door vergift om het leven.

Sainte-Croix ontpopte zich als een volleerd chanteur. Hij liet haar twee promessen ondertekenen van respectievelijk 25.000 en 30.000 francs. Hij bewaarde deze met een dertigtal brieven van de markiezin en een aantal flesjes met vergift in een rode cassette. Verschillende malen trachtte de markiezin zich met list en geweld van deze cassette meester te maken.

Toen de onverzadelijke markiezin ook haar zuster Thérèse d'Aubray en haar schoonzuster Marie-Thérèse Mangot om het leven wilde laten brengen, wist haar toenmalige minnaar, de jonge huisleraar van haar dochters, Briancourt, haar hier vanaf te brengen. Nu kwam hijzelf in levensgevaar te verkeren. Na twee mislukte aanslagen op zijn leven achtte hij het veiliger ergens buiten Parijs een betrekking te zoeken.

Ook de markiezin had een cassette, waarin zij haar vergiften bewaarde. In een dronken bui had zij tegen een van haar kameniers gezegd ‘In dit kistje zitten heel wat erfenissen’. In Parijs noemde men sommige vergiften later weleens ‘erfenis-poeders’.

Als een donderslag bij heldere hemel kwam voor de markiezin het bericht, dat Sainte-Croix dood in zijn laboratorium was aangetroffen.

[p. 149]

Hij was overigens een natuurlijke dood gestorven. Haar eerste gedachte was ‘de cassette’. Zij stelde onmiddellijk alles in het werk om in het bezit te komen van dit kistje met de voor haar zo compromitterende inhoud, maar het was al te laat! Op de bezittingen van Sainte-Croix was op verzoek van een aantal schuldeisers gerechtelijk beslag gelegd. Bij de opening van de cassette vond de politie de volledige uitrusting van een beroepsgiftmenger. Aan de brieven en promessen van de markiezin werd aanvankelijk niet veel aandacht besteed.

Kort daarop werd op verzoek van de weduwe van Antoine d'Aubry, La Chaussée op verdenking van moord op haar echtgenoot gevangen genomen. Na een langdurig verhoor op de pijnbank bekende hij de op last van de markiezin De Brinvilliers gepleegde moorden. Laatstgenoemde was intussen hals over kop naar Engeland uitgeweken. Zij werd door de Parijse rechtbank bij verstek ter dood veroordeeld. Daar zij bevreesd was dat de Engelse regering haar aan Frankrijk zou uitleveren, vluchtte zij naar de Nederlanden. Na vele omzwervingen vond zij ten slotte onderdak in een klooster te Luik. Hier werd zij op 25 maart 1776 door de Franse politie-inspecteur Bruant gevangen genomen. Daar de Fransen op het punt stonden Luik te ontruimen, bracht men haar over naar Maastricht, waar zij op 29 maart in de gevangenis van het stadhuis werd opgesloten. Bij haar arrestatie had zij zich hevig verzet tegen de inbeslagneming van een cassette, waarin zich naar zij beweerde een door haar geschreven biecht bevond. Het kistje werd verzegeld. Het daarin gevonden document, waarin zij o.a. in detail de door haar gepleegde moorden vermeldde, was voor de rechtbank het voornaamste bewijs van haar misdaden.

Na haar gevangenneming trachtte zij een drietal keren zelfmoord te plegen, onder andere door het inslikken van spelden en stukjes glas. In de gevangenis te Maastricht probeerde zij de gerechtsdienaar Antoine Barbier, wiens vertrouwen zij had weten te winnen, over te halen, de Franse gerechtsdienaar Desgrez, die met haar bewaking was belast, te knevelen en haar dan door middel van een touwladder te laten ontsnappen. Een andere keer beloofde zij genoemde Barbier

[p. 150]

1000 goudstukken, als hij haar zou helpen de kamerwacht te doden. Hij zou tevens twee paarden moeten stelen en haar de in beslag genomen cassette moeten bezorgen, waarna zij de inhoud hiervan zouden verbranden.

Op bevel van Lodewijk XIV moest de militaire gouverneur van Maastricht maarschalk d'Estrades de markiezin naar Huy overbrengen, waar zij door Franse troepen onder bevel van De Montal werd afgehaald.

Op 29 april werd zij opgesloten in de Conciergerie. In de 22 zittingen van haar proces bleef de markiezin op hooghartige wijze alle schuld ontkennen. De president van het Hoge Gerecht en verschillende van de rechters waren volgens ooggetuigen tot tranen bewogen, toen zij het op de beklaagdenbankje zittende frêle dametje trachtten te bewegen een rouwmoedige bekentenis af te leggen. Ook haar vroegere minnaar Briancourt was bij het afleggen van de voor haar zeer belastende getuigenis in tranen uitgebarsten.

Het op 16 juli uitgesproken vonnis luidde, dat de beschuldigde gekleed in een ruw linnen boetekleed, op blote voeten, met een koord om de hals en een brandende kaars in de hand naar de hoofdingang van de Notre-Dame zou worden geleid om daar op haar knieën een openbare boete te doen. Daarna zou zij op een vuilniskarretje naar het schavot op de Place de Gréves worden gebracht om te worden onthoofd. Haar lichaam zou op de brandstapel worden verbrand en haar as in alle windstreken worden verspreid.

Als biechtvader werd haar de bekende theoloog abbé Edmond Pirot toegewezen. Deze menslievende priester wist de tot nu van alle godsdienstige begrippen verstoken markiezin te bewegen haar lot als een goede christen te aanvaarden. In een tweedelig werk heeft hij later van minuut tot minuut de laatste ogenblikken van de veroordeelde beschreven. Zij werd nog aan een laatste verhoor onderworpen, waarbij zij een volledige bekentenis aflegde. Zij verklaarde geen andere medeplichtigen te hebben gehad dan Sainte-Croix en La Chaussée. Desondanks moest zij nog de pijnlijke foltering met water ondergaan, waarbij zij bij de door haar afgelegde verklaring bleef. Bij het invallen van de avond knielde zij op het schavot voor de

[p. 151]

dodelijke slag. Abbé Pirot zette met bevende stem het ‘Salve’ in, dat door de samengestroomde menigte werd overgenomen. De devote wijze waarop deze vrouw de dood inging trof de toeschouwers zeer. Men zei zelfs dat zij ‘als een heilige’ was gestorven. Haar verbrande beenderen werden als ‘relieken’ door de menigte verzameld.