Minnerij, misdaad en magie

Merkwaardige zaken uit Maastricht's onbekende verleden

Karl Marx logeerde aan de Bouillonstraat

Tegenover het gouvernementsgebouw te Maastricht ligt aan de Bouillonstraat nos. 8-10 (vroeger no. 708) het vroegere ‘Hof van Slijpe’, waarin nu de Provinciale Planologische Dienst is gevestigd. In 1825 werd dit pand aangekocht door de uit Vaals afkomstige ontvanger van de directe belastingen Abraham Isaac Jacob Schmalhausen, die er reeds vanaf 1818 woonde. Zijn zoon Willem Robert, die in hetzelfde pand zijn advocatenpraktijk uitoefende, huwde op 19 juli 1842 met Sophie Marx, een oudere zuster van de Duitse filosoof, historicus, en econoom Karl Heinrich Marx, die men terecht beschouwde als de geestelijke vader van de sociale democratie en het communisme.

Het is niet onze bedoeling een uitvoerige beschrijving te geven van het veelbewogen politieke en wetenschappelijke leven van Marx. Wij willen ons beperken tot het geven van enkele aspecten van zijn privéleven en zijn verhouding tot zijn Nederlandse verwanten.

De voorvaders van Karl Marx waren, zowel van vaders- als van moederszijde, altijd rabbijn geweest. Zijn vader Heinrich Marx was

[p. 140]

advocaat te Trier. Hij was gehuwd met Henriette Presburg. Uit dit huwelijk werden 9 kinderen geboren, Karl op 5 mei 1818. Zijn vader was toen rechter te Trier. In verband met de precaire positie, waarin Joodse burgers in openbare functies, na de val van Napoleon verkeerden, ging Heinrich Marx in 1824 over tot de Protestantse godsdienst. Zijn zoon Karl heeft altijd zijn Joodse afkomst genegeerd. In 1843 trad hij na een zevenjarige verloving te Kreuznach in het huwelijk met barones Jenny von Westphalen. Uit dit huwelijk werden drie dochters geboren en twee, op jeugdige leeftijd overleden zonen. De zuster van Karl's moeder, Sophie Fresburg, was gehuwd met de Nederlandse bankier Lion Philips, grootvader van de stichters van het Philipsconcern. Hij beheerde het vermogen van de moeder van Karl.

Karl Marx stond op zeer goede voet met zijn voornoemde oom en diens kinderen.

Marx was wegens zijn revolutionaire geschriften uit Duitsland, Frankrijk en België uitgewezen en woonde sinds 24 augustus 1849 in Londen. Hij had hier geen vast inkomen en verkeerde, ondanks de vele leningen van zijn familieleden en de vaak grote sommen, die hij uit erfenissen e.d. ontving, bijna voortdurend in nijpende geldnood. De grote econoom, schrijver van o.a. ‘Das Kapital’ had absoluut geen begrip hoe hij met geld moest om gaan. Het geld vloeide hem en zijn vrouw tussen de vingers door. Hij stond bij al zijn leveranciers diep in de schulden. Het is aan de belangloze financiële bijstand van zijn oudste en trouwste vriend, Friedrich Engels, te danken dat het gezin Marx niet van honger en gebrek omkwam. Engels was met Marx de grondlegger van het moderne wetenschappelijke socialisme. Van het karige loon dat hij als klerk in de fabriek van zijn vader te Manchester verdiende, zond hij geregeld een paar pond aan zijn vriend. Nadat hij medefirmant van deze fabriek was geworden kon hij Marx meer geld sturen. Toen hij uit de firma trad en zich als welvarend burger in Londen vestigde, kende hij hem een jaargeld van ruim 5000 gulden toe. Maar zelfs met dit, voor die tijd enorme bedrag kon Marx niet rondkomen, zodat Engels hem nog herhaaldelijk met grote bedragen te hulp moest komen. Men schat

[p. 141]

het totaal van de door Engels aan Marx geschonken gelden op meer dan een ton.

Een van de oorzaken van de geldnood van Marx was dat hij met zijn gezin een burgerlijk leven wilde leiden. Hij was van huis uit zeer burgerlijk. Hij had bij zijn ouders in betrekkelijke welstand geleefd. In zijn studententijd gaf hij meer geld uit dan rijkere medestudenten, zodat zijn vader voordurend zijn schulden moest betalen.

Te Londen moest hij enige tijd in een krottenwijk wonen. Een paar malen kon hij dank zij een flinke erfenis een betere woning betrekken. De inrichting hiervan kostte echter zoveel geld, dat al spoedig weer de waardevolste inventarisstukken naar de lommerd verhuisden. Naast de financiële zorgen had Marx te kampen met een steeds slechter wordende gezondheidstoestand. Hij leed aan ernstige aandoeningen aan gal en lever, reumatische pijnen, gedeeltelijke verlammingen en slapeloosheid, waardoor hij steeds vaker zijn toevlucht moest nemen tot verdovende middelen. Toen hij enige maanden in Zaltbommel logeerde bij Dr. A. van Anrooy en zijn echtgenote Henriette Philips, moest deze dokter hem behandelen voor een ernstige door steenpuisten veroorzaakte infectie.

Uit de correspondentie van Marx met zijn Nederlandse familieleden blijkt dat er tussen hen altijd een goede verstandhouding heeft bestaan. Natuurlijk handelt een groot deel van deze correspondentie over financiële aangelegenheden, als leningen, erfeniskwesties e.d. Uit deze brieven blijkt o.a. dat hij werken in de Nederlandse taal vlot kon lezen, o.a. de Camera Obscura.

Met zijn zwager, de advocaat Schmalhausen, correspondeerde hij vanuit Brussel in 1847 over een uitkering op zijn vaderlijke erfdeel. In verband hiermede verbleef hij in dat jaar enige dagen bij hem in Maastricht.

In februari 1865 werd hij in Londen bezocht door zijn zwager Juta, die hem zijn nichtje Bertha Schmalhausen te logeren bracht. Haar vader was op 1 november 1863 overleden. Karl Marx bracht haar zelf terug naar Maastricht, waar hij van 19 maart tot 7 april bij zijn zuster logeerde. Zij verhuisde in 1875 naar een huis aan de Tongersestraat en daarna naar Aken, waar Karl haar bij zijn ver-

[p. 142]

blijf bij zijn neven Karl en Johan, die daar een tabakshandel dreven, wel zal hebben bezocht. Zij overleed te Düren op 29 december 1886.

Einde augustus 1876 had Marx zijn nichtje ‘Carolinchen’ (Carolina Schmalhausen) te gast.

Marx had in Londen steeds meer tegenslagen. Op 2 december 1881 overleed zijn echtgenote, en op 11 januari 1883 stierf zijn dochter Jenny Longuet. Hij zelf overleed in het zelfde jaar op 14 maart. Het jaar daarvoor had hij nog reizen gemaakt naar Algerië, Zwitserland en Frankrijk.

Van zijn voornaamste werk ‘Das Kapital’, verscheen het tweede deel in 1885 en het derde deel eerst in 1894.