Minnerij, misdaad en magie

Merkwaardige zaken uit Maastricht's onbekende verleden

[p. 134]

‘Cagliostro’. Het turbulente leven van een geniale charlatan

Honderdtachtig jaar geleden, op 28 augustus 1795 stierf in de gevangenis van het nabij Urbino (Italië) gelegen fort San Leo een der merkwaardigste figuren uit de 18^e eeuw, Guiseppe Balsamo, zich noemende graaf Cagliostro.

In 1791 verscheen bij de uitgeverij J.P. Roux & Compagnie een ‘Vie de Joseph Balsamo, connu sous le nom comte Cagliostro’, gebaseerd op uittreksels uit het in 1790 te Rome tegen Cagliostro gehouden strafgericht.

In 1773 verbleef Cagliostro geruime tijd te Maastricht. Hij had zich hier in het in de Grote Staat gelegen hotel ‘De Wintmolen’ als een grand-seigneur geïnstalleerd. In de grote zaal van dit hotel trad hij op als een soort wonderman. Hij verbijsterde het publiek door zijn op toverij gelijkende goocheltrucs en demonstraties van dierlijk magnetisme. Men betitelde hem hier zelfs als een ‘dienaar van de helse majesteit’.

Joseph Balsamo werd op 8 juni 1743 te Palermo geboren. Zijn vader was een koopman in linten. Zijn eerste onderwijs genoot hij te Palermo in het seminarie van St.-Roch. Op 13-jarige leeftijd kwam hij als novice in het in Castigirone gelegen klooster van de Barmhartige Broeders. Hij was daar werkzaam als assistentapotheker. Hieraan dankt hij zeker zijn kennis van medicijnen, scheikunde en geneeskundige kruiden. Hij las vele in de kloosterbibliotheek aanwezige werken op het gebied van natuurwetenschappen, chemie en geschiedenis en leerde vlot Latijn en Grieks.

Wegens wangedrag uit het klooster verjaagd, vertrok hij naar Palermo. Hij stond hier al spoedig bekend als een bekwaam vechtmeester. Hij gaf les in schermen en scheikunde en nam zelfs les in tekenen. Zijn grote vaardigheid in tekenen misbruikte hij vele malen voor het

[p. 135]

vervalsen van documenten. Vanwege een door hem vervalst testament moest hij naar Messina vluchten. Hier maakte hij kennis met een zekere Altothas met wie hij reizen maakte door Klein-Azië, Arabië en Egypte. Zij bezochten o.a. Mekka, Jeruzalem en Alexandrië. Cagliostro leerde daarbij Arabisch en andere Oosterse talen.

In 1766 kwamen zij op het eiland Malta. Hier bleek dat de Grootmeester der Maltezer ridders, Don Manuel de Pinto, een oud-leerling in alchemie en geheime wetenschappen van de grijze Altothas was. Zij werden door hem zeer gastvrij ontvangen. Toen kort daarop Altothas overleed, vertrok Cagliostro met de Maltezer ridder baron de Brenteville, met wie hij bevriend was geraakt, naar Napels en Rome.

Te Rome wist Cagliostro, dank zij de hem door de Pinto meegegeven introductie-brieven, toegang te verkrijgen tot de hoogste kringen. Hij werd ontvangen door kardinaal Orsini en de kardinaal van York. Ook had hij verschillende malen een onderhoud met paus Clemens XIV.

In 1770 trad hij te Rome in het huwelijk met de beeldschone Lorenza Feliciani. Zij was afkomstig uit het dorpje St.-Juan de Pelligrini en te Rome als dienstmeisje werkzaam. Zij vergezelde hem op zijn avontuurlijke reizen. Nu eens leefden zij als markies en markiezin Pelligrini op grote voet, dan weer moesten zij, vermomd als pelgrims op weg naar Santiago de Compostella, met bedelen in hun onderhoud voorzien. Zij trokken door Italië, Spanje en Portugal, levend van oplichterijen, steeds opgejaagd door politie en schuldeisers. In 1771 verbleef het echtpaar in Londen, waar Cagliostro wegens bedriegerijen verschillende malen in de gevangenis belandde. Hier werd hij voor het eerst lid van een vrijmetselaars-loge.

Cagliostro blijkt de schoonheid van zijn echtgenote vaak op grove wijze te hebben misbruikt. Hij dwong haar betrekkingen aan te knopen met welgestelde heren, die een rendez-vous met de knappe Lorenza gaarne met goud betaalden. Toen zij tenslotte hiervan genoeg kreeg en haar man in de steek liet, liet hij haar enige maanden in de Parijse strafgevangenis St. Pelagi opsluiten.

In november 1771 was zijn financiële toestand zo kritiek geworden,

[p. 136]

dat hij Londen hals over kop verliet en zich naar Parijs begaf.

Parijs, met haar honderden geheime genootschappen, theosofische verenigingen en vrijmetselaarsloges, was voor Cagliostro een ideaal werkterrein. Hij trof er zijn Maltezer vriend baron de Brenteville, die hem in de hoogste kringen introduceerde. Al spoedig was het een eer door Baron Balsamo, graaf van Cagliostro en zijn knappe echtgenote in zijn prachtig ingericht hotel in de rue St. Honoré te worden ontvangen. Zijn levenswijze wist hij met een waas van mysterie te omhullen. Hij beweerde door Egyptische priesters te zijn ingewijd in de geheime wetenschappen, die in de pyramiden verborgen waren. In zijn prachtige salons gaf hij demonstraties van dierlijk magnetisme en toekomstvoorspellingen.

Op slinkse wijze wist hij achter familiegeheimen te komen. Deze gebruikte hij niet alleen voor zijn profetieën, maar hij ontzag zich ook niet hiermede chantage te plegen. Aan buitensporig hoge prijzen verkocht hij allerlei soorten van wondermiddelen. Aan de dames zalfjes om eeuwig jong te blijven, en watertjes om mooi te worden. Aan de heren middeltjes om hun tanende viriliteit op te peppen.

Aan zijn vriend kardinaal de Rohan verkocht hij voor 10.000 francs een flesje gevuld met ‘heilig vuur’, waarvan hij het recept van een Vestaalse maagd zou hebben ontvangen. Dit middeltje, waarmede men inderdaad vuur kon maken, was niets anders dan doodgewone fosfor!

Cagliostro beweerde dat hij kleine diamanten tot één grote kon samensmelten en van kwikzilver echt zilver kon maken. Grote vermaardheid kreeg hij door de door hem verrichte genezingen. Arme mensen hielp hij niet alleen geheel kosteloos, maar hij gaf hen nog enige goudstukken mee naar huis. Ook de meer gefortuneerden bracht hij niets voor zijn behandelingen in rekening. Hij ontving van hen uit dankbaarheid vele rijke geschenken, zoals goud en juwelen. Dit alles bracht hem enorm veel geld op. Hij genoot een ongelofelijke populariteit. Overal zag men zijn portret afgebeeld op waaiers, medaillons, ringen, snuifdozen e.d. Er werd van hem een borstbeeld gemaakt en men verkocht gravures met een afbeelding van de ‘Goddelijke Cagliostro’, zoals hij daarop werd betiteld.

[p. 137]

Hij was verstandig genoeg niet te lang in dezelfde plaats te blijven. Hij reisde met zijn 24 in prachtige livrei gestoken bedienden in zijn zes met vier paarden bespannen koetsen eerst naar Straatsburg en vandaar naar Leipzig. Daarna vertoefde hij onder verschillende namen te Londen, Wenen, Venetië, Madrid, Berlijn, Napels, Zwitserland enz.

In 1778 kwam hij via Arnhem naar Den Haag waar hij met grote eerbewijzen werd ontvangen. Hier richtte hij de eerste door hem gecreëerde ‘Egyptische Loge’ op, die hij daarna overal in de door hem bezochte steden zou introduceren. De loge genaamd ‘L'Indissoluble’ kreeg ook een afdeling voor vrouwelijke leden, onder leiding van Grootmeesteresse Lorenza Cagliostro. Hiervan werden vele voorname Haagse dames lid. Bij zijn tweede bezoek aan Nederland in 1778 bleken de nuchtere Hollanders te weinig enthousiast te zijn om zich door de mooie woorden van Cagliostro te laten inpalmen.

Bij zijn verdere reizen bezocht hij Berlijn, waar hij op bevel van Frederik de Grote, die zelf lid was van een vrijmetselaarsloge, werd uitgewezen. Te Mitau in Koerland had hij meer succes. Hij kon daar zijn nieuwe loge introduceren, dank zij de medewerking van graaf von Medera en zijn dochter de bekende schrijfster Elise von der Recke, zij zou hem echter later als bedrieger ontmaskeren in haar in 1787 gepubliceerde werkje ‘Le séjour à Mittau’.

Zijn bezoek aan St. Petersburg bracht hem veel teleurstellingen. Hij gaf zich daar uit voor een Spaanse Kolonel, maar slaagde er niet in toegang te verkrijgen tot Catharina II. Zij scheen goed op de hoogte te zijn met zijn verleden en schreef zelfs een drietal toneelstukjes, waarin Cagliostro als kwakzalver werd uitgebeeld en belachelijk gemaakt.

Er werd beweerd, dat zijn knappe echtgenote een verhouding zou hebben gehad met vorst Potemkin en dat dit Cagliostro enorme sommen geld zou hebben opgeleverd.

In Warschau had hij meer succes. Hij gaf hier grote feesten. Na enige van zijn z.g. geheime middelen voor hoge sommen aan de bijgelovige Polen te hebben verkocht, was hij plotseling met de noorderzon verdwenen, naar men beweerde met meeneming van een

[p. 138]

groot aantal juwelen die hem door zijn gasten voor magische experimenten ter beschikking waren gesteld. Hij keerde weer terug naar Parijs waar hij met bijna afgodische eerbewijzen werd ontvangen.

Op 8 oktober 1779 liet kardinaal de Rohan, aartsbisschop van Straatsburg met grote feestelijkheden in zijn paleis een Egyptische loge installeren. Aan het feestmaal zaten meer dan 200 gasten aan. Ook te Venetië, Bordeaux en Lyon werd hij met veel eerbewijzen ontvangen. In al deze steden installeerde hij zijn Egyptische loge.

Te Parijs werd hij vanwege zijn vriendschap met de Rohan beschuldigd van medeplichtigheid in de beruchte halssnoeraffaire. Hij werd in de Bastille opgesloten, maar niet lang daarna door de rechtbank onschuldig verklaard. Zijn invrijheidstelling werd door zijn vrienden en aanhangers met grote feestelijkheden en een schitterende illuminatie gevierd.

Na zijn ervaringen in de Bastille achtte hij het veiliger naar Londen uit te wijken. Hij werd bij zijn inscheping te Boulogne in 1786, door een groot aantal trouwe volgelingen uitgeleide gedaan. Zijn activiteiten op het gebied van de vrijmetselarij werden door hem te Londen voortgezet. Op een op 3 november 1786 aldaar gehouden vergadering, riep hij alle loges op om de tempel van Jehova te herbouwen. Deze oproep vond niet veel weerklank.

Een onenigheid met een redacteur van ‘Le Courrier de l'Europa’ zou hem noodlottig worden. In een reeks opzienbarende kranteartikelen stelde deze Cagliostro als charlatan aan de kaak. Hij verloor geleidelijk al zijn aanhangers en moest tenslotte wegens schulden de vlucht nemen. Hij woonde daarna enkele jaren in alle stilte te Rome, waar hij met lesgeven in talen en scheikunde de kost verdiende. Hij kon echter de verleiding niet weerstaan weer contact op te nemen met de vrijmetselaren. In zijn loge ‘les Amis sincères’ te Rome bleken zich twee spionnen van de inquisitie onder de leden te bevinden. Op 27 november 1789 werd in de loge een inval gedaan. Alle aanwezigen ontkwamen, maar de archieven van de loge werden in beslag genomen. Cagliostro werd in zijn woning gearresteerd en in het kasteel St. Angelo (nu bekent als de Engelenburcht) gevangen gehouden. Op 7 april 1791 werd hij door de kerkelijke rechtbank

[p. 139]

wegens zijn activiteiten op het gebied der vrijmetselarij ter dood veroordeeld. Dit vonnis werd op voorspraak van paus Pius VI in november 1791 omgezet in levenslange gevangenisschap. Hij werd opgesloten in het fort San Leo, waar hij op 28 augustus 1795 overleed. Er liepen geruchten dat hij in zijn cel zou zijn vermoord.

De mooie Lorenza werd veroordeeld tot levenslange opsluiting in het nabij Rome gelegen strafklooster van St. Appolonia, waar zij geheel aan de vergetelheid werd prijs gegeven.

Uit later te Parijs en te Londen gevonden documenten bleek, dat Cagliostro in niet geringe mate heeft bijgedragen tot het uitbreken van de Franse revolutie.