Minnerij, misdaad en magie

Merkwaardige zaken uit Maastricht's onbekende verleden

‘Ketters’ op het Vrijthof verbrand of onthoofd

In verband met lopende geruchten over de gewapende acties van de Wederdopers werden te Maastricht strenge voorzorgsmaatregelen getroffen. Vanaf 1532 moesten alle herbergiers en burgers elke avond in de Landscroon een lijst indienen met de namen van de bij hen verblijvende gasten.

Aanvankelijk werden de gevangen genomen ketters veroordeeld tot een openbare boetedoening bestaande uit deelneming aan een processie in de stad of een pelgrimstocht naar Santiago de Compostella in Spanje. Bovendien moesten ze een of meer roeden metselwerk aan

[p. 109]

de stadsmuren betalen.

Er werd ook ijverig jacht gemaakt op verboden boeken, waartoe o.a. Het Nieuwe Testament werd gerekend. De boekhandelaar Adriaan stond verschillende malen terecht wegens het verkopen van ketterse geschriften. Wegens het voorlezen uit verboden boeken werden o.a. gestraft: in 1527 de speldenmaker Jan van den Bossche en in 1528 de schoenmaker Jan Berne uit de Wolfstraat. Laatstgenoemde was ook al eens veroordeeld wegens het herbergen van twee weggelopen Minderbroeders. Nadat hij ook in de jaren 1527, 1529 en 1531 terecht had gestaan wegens ketterse activiteiten, werd hij in 1532 beschuldigd van bespotting van de H. Sacramenten. Door een overhaaste vlucht konden hij en zijn vrouw zich aan de doodstraf onttrekken.

In 1526 stond o.a. terecht Lysken, dienstmaagd in het ‘Steynen Huys’, omdat zij een aan de St.-Servaaskerk aangeplakte ‘absolutiebrief met drèk bezoedeld had’.

Evenals de in ons vorig artikel vermelde Jan Stevens wisten in 1537 niet minder dan 35 mannen en 19 vrouwen uit de gevangenis te ontsnappen. Verschillende gerechtsdienaren werden onder verdenking van medeplichtigheid aan de ontvluchtingen in arrest gesteld. Na de vlucht van Stevens waren de Luikse schout Dirk Braetz en de Brabantse vice-schout van Overbunde, alsmede vier gerechtsboden beschuldigd van medeplichtigheid. Eerstgenoemden mochten kort daarna hun functies hervatten. Vier Wederdopers moesten op 19 maart 1536 hun poging om uit de gevangenis uit te breken met de dood bekopen. Zij hadden de celdeur in brand gestoken, maar door de sterke rookontwikkeling waren zij gestikt. De prins-bisschop verbood de lijken van de omgekomenen in gewijde aarde te begraven.

Onder de in de Landscroon gevangen zittende Wederdopers bevonden zich een aantal zwangere vrouwen. Deze werden op bevel van de rechtbank overgebracht naar een speciaal voor hen ingerichte cel in het dinghuis (oud-stadhuis).

In Maastricht was men niet altijd gelukkig met de wijze waarop tegen de ketters werd opgetreden. Vooral van de zijde van de gilden, waarvan enige hoofden van ketterij werden verdacht, werden

[p. 110]

voortdurend protesten bij de overheden ingediend. Maar de door de prins-bisschop van Luik gezonden officiaal en kettermeester eisten strenge bestraffing van de Wederdopers, zonder onderscheid des persoons.

De in de Landscroon gevangen zittende Ruth Ketelbueters had, waarschijnlijk op de pijnbank, de namen van zeventien in Maastricht verblijvende Wederdopers bekend gemaakt. Zij werden allen in de nacht van 28 februari 1535 gevangen genomen. In de gerechtsakten staat bij drie hunner vermeld, dat zij ‘sonder pijne’ waren verhoord. Hieruit kan men opmaken, dat de anderen bij hun verhoor werden gefolterd. Allen legden een uitvoerige bekentenis af van de wijze waarop zij herdoopt waren, waar en door wie dit had plaats gehad en wie daarbij aanwezig waren geweest. Na de verhoren werden vijftien Wederdopers ter dood veroordeeld. Verschillende onder hen waren destijds nog door Henryk Roll zelf gedoopt. Wie zijn dwaling herriep werd niet tot de brandstapel veroordeeld. Hij werd op een der twee op het Vrijthof opgerichte schavotten, met het zwaard onthoofd. Men achtte dit schijnbaar een meer humane wijze van ter dood brengen! Alleen de uit Dieteren afkomstige molenaar Bartholomeus van den Berghe en zijn vrouw Mente Heynen hadden zich niet ‘bekeerd’. Hij werd op 1 februari op het Vrijthof levend verbrand. Zijn vrouw werd door verdrinking om het leven gebracht. Diezelfde dag werd Merten Perboum op het schavot onthoofd.

Op 4 februari werden op het Vrijthof onthoofd Jan van Bloemendael (alias Pitzwegge), de schoenmaker Henryc van Daelhem en Mathys Spangemecker.

Op 6 februari werden onthoofd de bakker Jan van Nyen van Linde, Philip Meutzemeker. Heynrich Tymmermans, de barbier Michiel Geldoff, Serves Fuegen en Jan Diericks van Lysse.

Op 13 februari volgden Heynrick Bylmaker, Franschoys Bepen (François van Ludick) hellebaardier te Wyck en Ruth Ketelbueter. Welke haast met de voltrekking der vonnissen werd gemaakt blijkt uit het feit dat sommige veroordeelden reeds een of twee dagen na hun laatste verhoor ter dood werden gebracht.

Deze gruwelijke terechtstellingen wekten onder de Maastrichtse

[p. 111]

bevolking veel beroering. De Maastrichtse burger Christiaan Monters vermeldt op die dag in zijn dagboek ‘dye grote droeffnis tot Tricht gesciet’. De regering te Brussel bleek niet erg ingenomen met de wijze waarop verschillende van haar onderdanen ter dood waren gebracht. Er kwam voorlopig een eind aan deze terechtstellingen.

Grote beroering verwekte te Maastricht de ontvoering op St. Pieter (Luiks gebied) van de uit Borgharen afkomstige Jan Borleth. Hij werd op 24 juli 1535 te Luik onthoofd. De schepen Henryck Dolhart, die aan deze ontvoering had meegeholpen werd uit zijn ambt ontzet. Mede in verband met zijn deelneming aan het oproer te Maastricht op 22 september 1539 werd hij op bevel van de keizer gevangen genomen. Ondanks de hem door de prins-bisschop verleende bescherming, werd hij eind december te Luik onthoofd.