Minnerij, misdaad en magie

Merkwaardige zaken uit Maastricht's onbekende verleden

Wederdopers op het Vrijthof op de brandstapel

In de twintiger jaren van de zestiende eeuw wordt in de annalen van Maastricht voor het eerst melding gemaakt van Lutheranen, Sacramentariërs en Wederdopers. Daar bijeenkomsten van aanhangers van de nieuwe sekten in deze stad waren verboden, trokken vele Maastrichtenaren naar het bij Tudderen gelegen plaatsje Höingen (Hungen) en naar Susteren om er predikaties van de nieuwe leer bij te wonen. Hungen was een broeinest van nieuwgezinden. Zelfs de

[p. 106]

kapelaan der parochie Gijs van Rothem was tot de nieuwe leer overgegaan. Ook te Maastricht werden in het geheim bijeenkomsten gehouden.

Men noemt de Wederdopers wel eens de communisten van de 16e eeuw. Zij verkondigden gemeenschap van goederen en weigerden betaling van tienden, tollen en andere heffingen. Zij erkenden alleen het gezag van de leiders van hun sekte. Zij beschouwden de kinderdoop als ongeldig. Wanneer men tot de jaren des verstands was gekomen moest men zich opnieuw laten dopen, vandaar de naam Anabaptisten of Wederdopers. Een huwelijk tussen niet herdoopten werd als overspel beschouwd. Wederdopers mochten wel meer dan een vrouw erop na houden. Hun ‘koning’, Jan van Leiden had er zestien!

De nieuwe leer vond veel aanhangers onder handwerkers en boeren, die in Zuid-Duitsland onder leiding van Thomas Müzer in opstand kwamen. Deze werd door Philips van Hessen op bloedige wijze onderdrukt. Münzer werd gevangen genomen en terechtgesteld.

De sekte der Wederdopers was gesticht door de uit Zwickau (in Saksen) afkomstige wever Nikolaas Storch. Hij stichtte ‘een nieuw rijk Gods’, het nieuwe Sion, waarvan hij zich als profeet uitriep. Hij trok met 12 apostelen en 72 discipelen naar Wittenberg om er de strijd aan te binden met de Lutheranen.

Wij zullen ons beperken tot de gebeurtenissen te Maastricht. Ter verduidelijking vermelden wij nog, dat de Wederdopers zich onder leiding van hun ‘koning’ de Nederlander Jan van Leiden (Jan Beukelszoon) in 1534 meester maakten van Munster, door hen uitgeroepen als het nieuw Jerusalem. Goed bewapende groepen Wederdopers pleegden mislukte aanvallen op Hollandse steden o.a. op Amsterdam en Leiden. In Amsterdam wekten zeven mannelijke en vijf vrouwelijke Wederdopers grote beroering, door als eerste Nederlandse ‘streakers’, poedelnaakt door de straten te rennen, onder het aanroepen van de ‘wrake Gods’. Zij werden gevangen genomen en terechtgesteld.

Te Maastricht werden de Lutheranen en Wederdopers met zware straffen bedreigd. Toch verbleven hier in de jaren 1532-1534 meer

[p. 107]

dan honderd Wederdopers.

In 1529 werden de schoenmaker Jan Berne, de speldenmaker Jan van den Bossche, Jan Kemerlisse en Jan Sloetmeker wegens ketterije activiteiten in de Landscroon gevangen gezet. Eerstgenoemde had daar in 1527 reeds terechtgestaan wegens het in zijn bezit hebben van een ketters boek. Hij had toen in de O.L. Vrouwe kerk vanaf de preekstoel zijn dwalingen moeten afzweren.

Over de berechting van de ketters ontstonden eindeloze strubbelingen tussen de Luikse en de Brabantse magistraat, die ieder voor zich de jurisdictie over de ketters opeisten. De affaire werd zelfs voorgelegd aan het Hof te Brussel. Zowel door de prins-bisschop van Luik, als door keizer Karel V, in zijn hoedanigheid als hertog van Brabant, werd een pauselijke inquisiteur naar Maastricht gezonden. Tenslotte werden Sloetmeker en Van den Bosch tegen betaling van een cautie van tweehonderd gulden vrijgelaten. De beide anderen bleven met nog een nieuwe gevangene, Mees van den Wyer, een ‘droechscerer’ (lakenscheerder) in de Landscroon opgesloten, totdat de beide gerechten het over hun veroordeling eens zouden worden. Toen dit na enkele maanden eindelijk het geval was, werden de gevangenen veroordeeld tot een openbare boetedoening, maar nu weigerden zij hieraan gevolg te geven. Op 7 december 1529 gingen zij echter door de knieën en werden ze eindelijk in vrijheid gesteld. Zij behoorden toen tot de Lutheranen, maar gingen enige tijd daarna over tot de Wederdopers.

Ondanks de plakaten van Luikse en Brabantse zijde gingen vele Maastrichtenaren de Lutherse predicaties in Susteren bijwonen. In Maastricht bevonden zich vele uit Aken gevluchte Lutheranen en Wederdopers. Ook hier werden geheime bijeenkomsten gehouden. Er hadden opnieuw arrestaties plaats. Onder de gevangenen bevond zich de ex-koster van Hüngen, de uit Saefelen afkomstige Jan Stevens. Hij bleef geruime tijd in de gevangenis omdat hij een vreemdeling was en men het er niet over eens kon worden, wie van de beide gerechten in deze bevoegd was. Tenslotte maakte hij op 10 augustus 1534 een einde aan het conflict door uit de gevangenis te ontvluchten.

[p. 108]

Na de gewapende acties tegen Munster en verschillende Hollandse steden, werden de vervolgingen van de Wederdopers aanzienlijk verscherpt. Luik zond als kettermeester de overste van de Carmelieten. Kort daarop hadden te Maastricht de eerste openbare terechtstellingen plaats. Begin september 1534 werden op het Vrijthof levend verbrand; Hendrik Roll en Grietje Bildesnider. Van het op hen gevonden geld werden de gerechts- en executiekosten betaald. Van het geld van Grietje Bildesnider kreeg haar zuster drie gulden en acht stuivers voor het onderhoud van de baby van de terechtgestelde!

De rechters wisten toen nog niet welke belangrijke vangst zij met Hendrik Roll hadden gedaan. Dit was namelijk niemand anders dan Hendrik van Hilversum, die met Bernhard Rothausen en Gerard Knipperdollinck als hoofdlieden en ‘apostelen’ de naaste medewerkers van Jan van Leiden waren. Hij was op 2 september 1534 ten huize van Jan van Genck gevangen genomen.

In diens woning aan het O.L. Vrouweplein alsmede in een kelder van een in de Mariastraat wonende juffrouw en van de naast de St. Martinuskerk te Wyck in het huis ‘De Valk’ wonende Dirk van Lieck had hij gepreekt en gedoopt.