Minnerij, misdaad en magie

Merkwaardige zaken uit Maastricht's onbekende verleden

Weerbarstige non in 1769 streng gestraft

In de vergadering van de Staten-Generaal werd op 31 oktober 1768 het navolgende request behandeld van Christiaan van den Broeck uit Maastricht en diens dochter Marie Elisabeth, gewezen non uit het St. Andriesklooster, aldaar.

Laatstgenoemde was twaalf jaar geleden, zij was toen vijftien jaar oud, ‘door verscheidene aanlokselen, schoonschynende reedenen en fraaie beloften, verleyd-en begeerig geworden zynde de Geestelyken staat en het Kloosterleven te aanvaarden’. Haar ouders hadden, gezien haar jeugdige leeftijd hiertegen bezwaar gemaakt.

Op aandringen van de pater van genoemd klooster en andere Roomse geestelijken hadden zij tenslotte hun toestemming gegeven. Na afloop van haar proeftijd had Maria van den Broeck de kloostergeloften afgelegd.

Haar vader had hiervoor een gift van 800 gulden aan het klooster moeten doen. Voor kleren en meubilair moest hij 400 gulden betalen. Bovendien betaalde hij de kosten van de maaltijd en de feestelijkheden ter gelegenheid van haar professie.

Na een verblijf van vier jaren in het klooster was Maria van den

[p. 101]

Broeck tot de ontdekking gekomen dat het klooster ‘niet sonder reeden, de naam hadde van dikwils door innerlyke onlusten ontrust te worden’, waarvan haar voor haar intrede niets bekend was.

Zij had in die vier jaren ‘veele ongelyken, injurien, quellingen en onderdrukkingen van veele haarer Kloostergenooten moeten verdraagen. Dat eindelijk nu weinige maanden geleeden alle die samenspanningen, jalousien, quellingen en vexatien, tot dat uiterste waren gekomen, dat sy na eenige hooggaande oneenigheeden met eene van haare Meedenonnen, eene seer gevaarlijke krankte uit dat alles had gecontracteerd’.

Ondanks haar zware ziekte werd zij door hare medezusters niet met rust gelaten. Zij hadden door valse aantijgingen de biechtvader van het klooster (prior van de Begaarden) en andere geestelijken tegen haar opgehitst. Dit had tot gevolg ‘dat op eersten der maand Augusty laatstleeden de Prioren van de Begaarden en der Kruysheeren haar waaren koomen aanseggen, dat sy sig door haar quaad gedrag aan de kerkelyke straffe hadde onderheevig gemaakt, en dat sy Prioren dienvolgens last hadden haar eene penitentie op te leggen’.

Zuster Maria verklaarde, dat zij, ondanks het feit dat men haar niet de gelegenheid had geboden zich tegen de valse beschuldigingen te verdedigen, de penitentie aanvaardde. Zij behield zich echter het recht voor zich hierover te beklagen. De prior antwoordde hierop ‘Aan wie wilt gy klaagen, waar sult gy regt vinden? Alle Regters die eenig relaas tot u hebben zyn gepraevenieert, en gy hebt de sterkste Partye tegen’.

In bovengenoemd request staat verder vermeld ‘dat sy als penitentie voor de deure van den Reefter of Refectorium had moeten gaan leggen, op dat alle de Kloostersusters, aan Tafel gaande, op en over haar souden trappen; daar na dat sy in het midden van de Reefter op den Grond moest leggen, en in dat postuur het Middagmaal eeten, terwyl de andere Nonnen saaten, en dat sy eindelijk, na alle de Nonnen excus en discipline of kastydinge gevraagd te hebben, opnieuw voor de deur moest gaan leggen om getrapt te worden, en de Schoenen der Nonnen te kussen’.

Haar vader was dit alles ter ore gekomen. Hij hoorde dat de Prior

[p. 102]

haar zelfs had gedreigd met ‘eene incarceratie in een onderaardse Gevangenis, gelyk nu vyftien jaaren geleeden een voorbeeld in het voorsz. Klooster had geëxteert, van eene Nonne, die, na eene driejaarige captiviteit in soo eene onderaardsche Gevangenis, van Vuyl en Ongedierte was vergaan’.

Daar hij nog verdere mishandelingen van zijn dochter vreesde stelde hij haar onder bescherming van de Brabantse Hoogschout. Deze had haar uit het klooster gehaald en haar ‘tot voorkominge van alle onheil in syn Huis geborgen’.

In zijn request riep Van den Broeck de bescherming van Hunne-Hoog-Mogenden in. Tevens vroeg hij terugbetaling van alle door hem voor zijn dochter in het klooster geïnvesteerde bedragen en de door hem betaalde kosten. Hij vroeg tevens om ‘een jaarlyks Pensioen, opdat (zijn dochter) van wegens het Kloosterleeven geen Waereldlyk Handwerk of Oeffeninge geleerd hebbende, in staat mag gesteld worden om sig eenigzints in haare droevige toestand te generen en te helpen’.

Bij resolutie van 20 december 1768 keurden H.H.M. de door de Vice-Hoogschout genomen maatregelen goed. Voor de door Van den Broeck gevraagde terugbetalingen werd hij verwezen naar het Brabants Hooggerecht te Maastricht. Op 17 februari 1769 werd de zaak door Maria Elisabeth van den Broeck bij genoemd Hooggerecht aanhangig gemaakt. De op deze affaire betrekking hebbende stukken bestaan uit 14 dossiers, waarvan alleen al de rechtvaardiging van de moeder-overste van het St. Andriesklooster M.C. Thassin uit 100 foliovellen bestaat. Uit de getuigenverklaringen blijkt dat zuster Van den Broeck zich door haar misdragingen bij haar oversten en medezusters niet bepaald geliefd had gemaakt. Haar klachten over het haar aangedane onrecht waren op zijn minst genomen sterk overdreven. Zij zouden uitsluitend erop gericht zijn geweest haar ouders te bewegen haar uit het klooster te halen, waar zij voortdurend met de andere zusters overhoop lag.

De getuigenverklaringen geven een onthullend beeld van de toenmalige interne toestanden en verhoudingen in het klooster.

Bij het gerechtelijk onderzoek in de affaire Van den Broeck contra

[p. 103]

de overste van het aan de Maagdendries gelegen, St. Andriesklooster bracht het getuigenverhoor voor beide partijen minder fraaie zaken aan het licht. Na de eerste onenigheid van Christiaan van den Broeck met de overste van het klooster betreffende zijn dochter verbood de Provinciaal van het Begaardenklooster, pater Boers, de Falie zusters van het klooster St.-Catharinadal aan de Sulsruwe (de tegenwoordige Begijnenstraat) en ook de zusters van andere kloosters nog verder met de meesterschoenmaker Van den Broeck zaken te doen. Hierdoor raakte deze een deel van zijn klanten kwijt.

In haar uit honderd folio bladen bestaande verantwoording schrijft de overste van het St. Andriesklooster moeder M.C. Thassin hoe zuster Van den Broeck haar kloosterlijke plichten en de kerkelijke diensten op schromelijke wijze had verwaarloosd. Zij had voortdurende hooglopende ruzies met haar medezusters. Via haar familieleden liet zij lasterpraatjes over het klooster verspreiden, waardoor dit bij de burgerij in discrediet werd gebracht.

Nadat herhaalde berispingen niets hadden uitgehaald, werd zuster Van den Broek door de priors van het Begaarden-en het Kruisherenklooster een penitentie opgelegd. Ontsteld door de reactie hierop van de gestrafte, had zij haar de uitvoering van de penitentie verboden. Zuster Van den Broeck zei dat zij zich niets hiervan aantrok. Zij was toen op de drempel van de eetzaal gaan liggen, tot grote verlegenheid van de andere zusters. Twee hunner waren voorzichtig over haar gestapt, de anderen hadden gewacht tot zij weer was opgestaan. Hetzelfde herhaalde zich na de maaltijd, die zuster Van den Broeck op de vloer zittend had genuttigd, zij had daarbij ‘haar gewone portie bier’ gedronken. Van knielen voor haar medezusters of kussen van haar voeten was helemaal geen sprake geweest. Dit werd ook door andere zusters bevestigd.

Toen zuster Van den Broeck ziek was, was haar moeder op een midag via de keuken het klooster binnengedrongen. Zij schreeuwde ‘Wat hebt gij met mijn dochter gedaan?’. De moeder-overste kalmeerde haar en bracht haar naar de kamer waar haar zieke dochter lag. Op weg daarheen ontmoetten zij kapelaan Johannes Van den Broeck die razend en tierend kwam aangerend. Hij vroeg waar zijn

[p. 104]

zuster was. Toen zuster Schoenmaekers hem wilde kalmeren gaf hij haar een drietal slagen op het hoofd, zodat de sluier eraf vloog en de zuster op de grond viel. De moeder-overste pakte hem bij de arm en bracht hem in de kamer van zijn zuster. Voor alle zekerheid sloot zij de deur af. De kapelaan, die over zijn toeren was, bleef razen en tieren. Toen hij de deur gesloten vond wilde hij door het raam naar buiten springen. De overste wist hem met moeite tegen te houden, waarbij enige ruiten sneuvelden.

Toen de deken van de St.-Servaaskerk, aan welke kerk kapelaan Van den Broeck als beneficient verbonden was, een en ander ter ore kwam, verbood hij hem de toegang tot het St. Andriesklooster. Bovendien gelastte hij hem als geestelijke penitentie 6 weken door te brengen in het klooster der paters Capucijnen.

Enige onthutsende bijzonderheden over het St.-Andriesklooster vernemen wij uit de op 2 december 1768 door griffier Panhuysen opgetekende verklaring van mej. Habets, gewezen religieuze uit genoemd klooster, verblijvend in het Begijnhof te Bilzen. Zij zegt daarin: ‘dat Anna Elisabeth Deltour, religieuze in de Maagdendries, anno 1718 haarselve heeft versmoord in de put of poel in de hoff ofte weyde des kloosters, door extra-vagante vervolgingen haar aangedaan, waardoor haarzelve aan dusdanige disparatie overgegeven, en is in stilte begraaven, al welck geval nogh bijgewoont heeft de mère jubilaire Sarto en mère De Thassin, die onder eede gehoort wordende nooyt sullen kunnen negeeren. (ontkennen)

Verder dat suster Margriet Ponselay heeft in den tijd der inwooning van juffr. Habets omtrent 4 jaaren opgesloten geseten in den kerker in de bierkelder omtrent de trap, en is alendiglyck gestorven in 't jaar 1747, deeltelijk leevendig opgevreeten van de wormen en in vuyligheit gecreveert. Dit is voorgevallen onder de regering van de eerw. mère Firion, en is daagelijkx met een stock ofte koorde affgerost geworden door de oude mère jubilaire Sarto, nogh in weezen, en wel soodaanig dat juffr. Habets verklaarde als sulx geschiede, zij zig dan retireerde, beneffens eenige andere haerer consoeurs naar de choor van de kerk, om de ellendige lamentaties niet aan te hooren van die ongelukkige.

[p. 105]

Daarbij voegende dat voors. suster Margriet op haer laesten raesende gek was geworden, daar van te vooren soo vernuftig ofte min gek was geweest, als zij voors. ofte een andere, zeggende al verder, dat ook de mère jubilaire Sarto 't moyen had weeten uyt te vinden om haar te vangen, naemelijck met een mande sonder bodem over de kop te trecken, en dan verders gebonden, omdat 't een seer sterke persoon was. Dit alles bijgewoond door nog in het klooster verblijvende susters.’ Aldus de verklaring van juffr. Habets.

De moeder-overste Thassin en de mère jubilaire (betekent 50 jaar religieuze) verklaarden niets hiervan te weten.

Wij vinden bij de stukken nog een verklaring van de bekende concertmeester van het Maastrichts theaterorkest, François Rouwijzer, die met zijn collega Jean Louis Defresne bij de professie van de dochter van Van den Broeck gemusiceerd had. Niet zoals Van den Broeck beweerde tegen betaling, maar uitsluitend uit plezier, op verzoek van een paar vrienden.

Op 11 augastus 1769 komt dit proces voor de laatste maal op de rol voor. Vermoedelijk waren beide partijen wat de financiële kwestie betreft tot een vergelijk gekomen.