Minnerij, misdaad en magie

Merkwaardige zaken uit Maastricht's onbekende verleden

Een 17e eeuws minnedrama rond de schilder De Lairesse

Begin 1664 togen twee Maastrichtse zusters, de knappe Marie en de viriele en manhafte Cathérine Françoise de La Porte, naar Luik om daar hun fortuin te zoeken. Zij maakten daar kennis met de, in hun nabijheid wonende, jonge Luikenaar Gerard de Lairesse, die toen reeds als schilder naam begon te maken.

Gérard de Lairesse was op 11 september 1640 te Luik gedoopt. Hij had een voortreffelijke opleiding genoten en was zeer muzikaal. Hij was tot schilder opgeleid in het atelier van zijn vader Renier de Lairesse en daarna in dat van de bekende Luikse schilder Berthelot Flémalle. Een door zijn broer Ernest uit Italië meegebrachte copie van een werk van Cesare Ripa had hem geïnspireerd tot het schilderen van allegorische voorstellingen. Daarvoor had hij reeds vanaf zijn vijftiende jaar op succesvolle wijze portretten en historische taferelen geschilderd. Hij was bovendien een zeer bekwaam tekenaar en etser. In 1660 reisde hij naar Keulen en Aken. In laatstgenoemde plaats schilderde hij in opdracht van het Domkapittel een ‘marteling van de H. Ursula en hare gezellinnen’, welk werk zo in de smaak viel, dat hij, door acties van jaloerse Akense kunstbroeders de stad moest verlaten. Teruggekeerd te Luik kreeg hij daar vele goed betaalde opdrachten. Hij leefde nu als een grand-seigneur. Ondanks

[p. 16]

zijn alleszins ruime inkomsten verkeerde Gérard de Lairesse door zijn verkwistende levenswijze geregeld in geldnood. Hij besteedde bijzonder veel zorg aan zijn coiffure en verwisselde tot driemaal per dag van kleding. Volgens beschrijvingen van tijdgenoten moet hij allesbehalve een Adonis zijn geweest: Zijn vlezige oogkassen, uitstekende jukbeenderen en platte neus gaven hem een enigszins Mongools uiterlijk. Zijn neus was een vormeloos vleesbobbeltje dat aan het neusje van een Bolonees schoothondje deed denken. Van de andere kant moet hij een natuurlijke charme en beminnelijkheid hebben bezeten, waaraan hij waarschijnlijk zijn succes bij de vrouwtjes te danken had. Hij was verschillende malen in amoureuze affaires verwikkeld. Op twintigjarige leeftijd had hij Luik voor een tijdje moeten verlaten om een eind te maken aan een verhouding met een Poolse avonturierster.

Gérard de Lairesse had een paar maal een portret van de mooie Marie de La Porte geschilderd. Al spoedig was hij op haar verliefd geraakt, welke liefde, ondanks zijn afstotend uiterlijk, door haar werd beantwoord. Hij had haar mondeling, zowel als schriftelijk beloofd met haar te zullen trouwen. Zijn ouders bleken allerminst met deze trouwplannen ingenomen te zijn. Dank zij de medewerking van de welgevormde Marie Salm, een nicht van advocaat Jean Delbrouck, die met de oudste zuster van Gérard was getrouwd, slaagden zij er uiteindelijk in hem er toe te bewegen alle relaties met de Maastrichtse schone te verbreken. Marie Salm zal hiermede overigens niet zoveel moeite hebben gehad. Zij was al langere tijd op de jongere schilder verliefd en hij was niet ongevoelig voor haar schoonheid gebleven.

Toen de Maastrichtse dames bemerkten van welke kant de wind begon te waaien, besloten zij de trouweloze minnaar op hardhandige wijze ter verantwoording te roepen. Daar hun bekend was dat hij vrijwel iedere dag tegen het middaguur door de Rue Saint-Adelbert kwam, begaven zij zich naar de, aan deze straat gelegen herberg ‘Maison Nollet’ om daar zijn komst af te wachten. Cathérine, die niet van halve maatregelen scheen te houden, had tussen haar kleren een dolk en een kleine degen verborgen.

Toen Gérard; die als gewoonlijk, bij zijn vader had gedineerd en in

[p. 17]

het middaguur van de 22^e april 1664, op weg naar zijn, in het huis van zijn zwager Delbrouck gelegen kamer, bovengenoemde herberg passeerde, doken hieruit plotseling de beide zusters te voorschijn en sneden hem de pas af. Marie vroeg hem hoe het stond met zijn huwelijksplannen. Toen hij verklaarde, dat hij inmiddels van gedachten was veranderd, hield zij hem woedend zijn schriftelijke trouwbelofte onder de neus. Intussen was haar zuster Cathérine ongemerkt achter hem geslopen en gaf hem met haar dolk een flinke stoot in de halsstreek. Gelukkig voor de aangevallene schampte het lemmet op het kaakbeen af, anders had zij hem zeker de hals afgesneden. Door de stoot was de dolk aan haar hand ontglipt, waarop Cathérine snel de degen uit haar kleren te voorschijn haalde en zich opnieuw op de hevig bloedende schilder stortte. Deze moest nu ook zijn degen trekken om zich tegen de verwoede aanvallen van zijn tegenstandster te verdedigen.

In de nu volgende schermutseling, bracht De Lairesse, die meende voor zijn leven te vechten, haar een paar vrij ernstige verwondingen toe onder de borst en in de schaamstreek. Hij zelf werd aan het hoofd gewond. Volgens de lezing, die hij later over dit incident zou geven, zou hem op dat moment iemand hebben toegeroepen: ‘Mijnheer Lairesse, pas op!’ waarop hij zich snel had omgekeerd en gezien had, dat Marie de La Porte met opgeheven dolk achter hem stond, gereed om toe te stoten. Zij had de dolk echter neergegooid en was de herberg binnengevlucht. Haar zuster had zich intussen naar de nabijgelegen apotheek van Loyens weten te slepen, waar men haar wonden verzorgde. De wonden van de schilder bleken, vooral door de vele aangebrachte hechtingen, meer pijnlijk dan gevaarlijk te zijn. Daar Cathérine aanvankelijk in levensgevaar scheen te verkeren, had hij, uit angst voor een eventuele gerechtelijke vervolging, zijn toevlucht gezocht bij de paters Dominicanen, die ook zijn wonden hadden verzorgd. Ofschoon het duel zich op klaarlichte dag op de openbare straat had afgespeeld, schijnt hiernaar geen justitieel onderzoek te zijn ingesteld.

Vermoedelijk hebben de Maastrichtse dames, gezien hun geweldadig optreden, het maar beter geoordeeld geen klacht in te dienen.

[p. 18]

De Lairesse was er niet gerust op, dat het duel met zijn vrouwelijke tegenstandsters nog een gerechtelijke nasleep zou krijgen. Bovendien vreesde hij nieuwe wraakacties van de Maastrichtse dames. Hij achtte het daarom maar veiliger Luik voor een tijdje te verlaten. Hij laadde wat bezittingen op een paardewagentje, waarmede hij, in gezelschap van Marie Salm naar Maastricht vertrok. In het even buiten Luik gelegen plaatsje Navagne trad hij met haar in het huwelijk. Vanuit Maastricht reisden zij naar 's-Hertogenbosch en daarna naar Utrecht. In deze plaatsen schijnen ze een armoedig bestaan te hebben gehad. Hij had de kost moeten verdienen met het schilderen van uithangborden en kamerschermen. Voor de door hem aan het raam van zijn kamer geëtaleerde schilderijen bleek niemand interesse te hebben.

Op zekere dag viel het oog van de daar passerende Amsterdamse kunsthandelaar Gerard Uylenburg op een dezer schilderijen, dat hij onmiddellijk aankocht. Daar de voor hem werkende schilders Van Pee en De Grebber enthousiast over dit werk bleken te zijn, keerde Uylenburg de volgende dag terug naar Utrecht om De Lairesse over te halen voor hem te komen werken. Hij bood De Lairesse en zijn echtgenote onderdak aan in zijn woning te Amsterdam, welk voorstel gretig door hem werd aanvaard. In het atelier van Uylenburg waren zijn daar werkzame collega's niet weinig verbaasd, toen hij vóór dat hij een penseel ter hand nam eerst een stukje op zijn viool begon te spelen. Ook tijdens het schilderen zocht hij af en toe inspiraties in vioolspel.

De Lairesse kwam al spoedig tot de ontdekking, dat zijn schilderijen door zijn werkgever voor hoge prijzen vlot werden verkocht, terwijl hij daarvoor van hem slechts een karig loon ontving. Na een paar maanden besloot hij voor zichzelf te gaan werken en al spoedig waren zijn financiële omstandigheden zodanig verbeterd, dat hij een somptueus huis aan de Nieuwmarkt kon betrekken. In deze weelderig ingerichte woning kwamen al spoedig geregeld vele Amsterdamse notabelen en kunstenaars over de vloer. Hij zelf was in vele Amsterdamse salons een graag geziene gast. In 1667 verwierf hij het burgerrecht van Amsterdam.

[p. 19]

Hij dankte zijn succes voornamelijk aan zijn voor Holland nieuwe schildertrant. Ofschoon zijn werk veel barokke elementen bevatte, werd hij geëerd als de meester van een nobel classicisme, dat tot in het begin van de 19e eeuw van grote invloed zou zijn op de Hollandse en zelfs op de Europese schilderkunst. Velen stelden zijn ietwat gladde schildertrant zelfs boven het realisme van Rembrandt en andere beroemde tijdgenoten.

Men vindt de werken van De Lairesse in tal van grote Europese musea. Hij was bovendien een talentvol tekenaar en etser, hij illustreerde o.a. een anatomisch werk van de bekende dokter Godfried Bidloo met 114 platen, welk boekwerk nu zeer zeldzaam en gezocht is.

De Lairesse stond zeer in de gunst bij Stadhouder Willem III, in wiens opdracht hij o.a. wandschilderingen aanbracht in Het Loo en in zijn zomerverblijf te Soestdijk.

In 1684 werkte hij gedurende ongeveer een jaar in Den Haag aan de hem door Willem III opgedragen schilderingen in de Raadskamer van het Gerechtshof, nu bekend als ‘De Lairesse zaal’. Zijn opdrachtgever bleek soms wel wat traag van betalen te zijn, zodat De Lairesse zelfs eenmaal zijn vrouw met een verzoek om betaling naar hem toe moest zenden. Zij werd zeer hoffelijk door de Stadhouder ontvangen en keerde met een welgevulde beurs naar huis terug.

Het schijnt dat De Lairesse te Amsterdam een vrolijk leventje leidde en vaak met een aantal vrienden, waaronder de zoon van de beroemde admiraal Tromp, aan de zwier ging. Hij raakte zo aan de drank verslaafd, dat verschillende zijner leerlingen door hun ouders van zijn schilderschool werden teruggenomen. Zijn dranklust zou hem een angstig avontuur bezorgen: Toen hij op zekere avond met een flink stuk in zijn kraag op weg naar huis was, had hij zijn dronkemans vreugde geuit door het luid uitgalmen van Franse liedjes. Nu moest men in Amsterdam op dat ogenblik niet veel van de Fransen hebben, hetgeen niet verwonderlijk was, aangezien Lodewijk XIV toen met zijn legers voor Utrecht stond. Men vreesde dat hij naar Amsterdam zou doorstoten. Een paar voorbijgangers die meenden dat deze Franse liedjes-zanger een Franse spion was, maak-

[p. 20]

ten zich van hem meester en brachten hem onder het toedienen van een pak slaag naar een nabijgelegen politiepost. Van daaruit werd hij overgebracht naar de gijzelkamer in het Stadhuis. Toen hij hen in 't Frans en wat gebroken Hollands aan het verstand trachtte te brengen met wie ze te doen hadden, beschouwde men dit als dronkemansgebral. Men weigerde hem elk contact met de buitenwereld. Intussen was zijn ongeruste familie overal in de stad naar hem op zoek. Men vreesde, dat hij in het donker in een der grachten gevallen en verdronken was. Gelukkig wist hij na enkele dagen door het raampje van zijn cel de aandacht van een voorbijkomende vriend te trekken, die onmiddellijk de echtgenote van De Lairesse ging waarschuwen. Met enige moeite slaagde men erin hem op vrije voeten te krijgen.

Het schijnt dat hij na dit hachelijk avontuur heel wat matiger in het gebruik van sterke drank is geworden.

In 1676 kreeg hij van het stadsbestuur opdracht tot het schilderen van nieuwe decors voor de bij de brand in 1672 verwoeste en inmiddels gerestaureerde Amsterdamse schouwburg.

Reeds op 50-jarige leeftijd kwam aan zijn succesvolle loopbaan als schilder een tragisch einde. Vanaf 1690 moest hij wegens een snel verergerende blindheid alle werkzaamheden staken. Aangezien hij nooit had gespaard verkeerde hij al spoedig in geldnood. Hij zag zich genoodzaakt al zijn kostbare bezittingen een voor een te verkopen. Gelukkig kon hij wat geld verdienen met het geven van schilder-en tekenonderricht, waarbij zijn zoon Abraham hem aan het tekenbord behulpzaam was. Zijn zoon heeft er ook voor gezorgd, dat de teksten van zijn lessen in druk verschenen onder de titels ‘Grondlegginge der Teekenkunst’ (1701) en ‘Het groot Schilderboek’ (1707). Deze werken werden vele malen herdrukt en verschenen ook in het Frans, Duits en Engels.

Gérard de Lairesse overleed na een langdurige ziekte. Hij werd op 28 juli 1711 op het Leidse kerkhof te Amsterdam ter aarde besteld. In de z.g. schilderbuurt vindt men ook een De Lairessestraat.

Van de verdere levensloop van de beide Maastrichtse dames is niets bekend. Op de begraafplaats van de kerk van Saint-Pholien te Luik

[p. 21]

bevinden zich de graven van Cathérine en Marie delle Porte, gestorven resp. op 23 september 1669 en 11 februari 1678. Zij schijnen noch het gezochte fortuin, noch een echtgenoot te hebben gevonden.