De kus van de ijzeren maagd

En andere merkwaardige, historische en scandaleuse geschiedenissen uit vroeger eeuwen

Maastrichts verenigingsleven in de vorige eeuw

Maastricht dat in 1850 een bevolking had van circa 26.000 zielen, bezat niet minder dan zes muziekverenigingen: De Koninklijke Harmonie, de Grote Harmonie, de Fanfare, en de muziekkorpsen van de fabriek van P. Regout en van de cavalerie en de infanterie.

De Koninklijke Harmonie telde toen bijna 800 gewone en ongeveer 60 werkende leden. In het gezellig ingerichte verenigingslokaal aan de Kleine Gracht werden in de wintermaanden een zestal concerten gegeven, soms met medewerking van beroemde binnen- en buitenlandse artiesten. In hetzelfde lokaal werden ook schitterende bals gegeven. De Koninklijke Harmonie repeteerde 2 à 3 malen per week. 's Zaterdags werd in het verenigingslokaal een voor publiek toegankelijke repetitie gehouden. De vereniging had ook een zangkoor bestaande uit ongeveer 40 zangers, welk koor op het in 1853 gehouden Belgische zangconcours de derde prijs veroverde. Bij de concertzaal bevond zich ook een, alleen voor de leden toegangkelijk café, dat door bier- en krantenliefhebbers druk werd bezocht. De instrumentale en vocale afdelingen stonden onder de leiding van bekwame musici, die bovendien driemaal per week muziekonderricht gaven aan de jeugd. Het was een waar conservatorium en wordt wel eens beschouwd als de oorsprong van de latere stedelijke muziekschool.

In de zomer beschikte de vereniging over het casino Maeszigt, waar men onder het drinken van een kopje thee kon genieten van het schitterende uitzicht, terwijl intussen de har-

[p. 80]

monie de nieuwste opera-melodieën ten beste gaf. De vereniging gaf ook vele concerten ten bate van de armen van de stad. In de processie zag men de harmonie achter haar roodfluwelen, met goud geborduurd vaandel met de vele daaraan hangende medailles, die zij op binnen- en buitenlandse concoursen had veroverd.

De in 1853 opgerichte Grote Harmonie had een groen met goud versierd vaandel. Zij dankte haar ontstaan aan een onenigheid onder de leden van de ‘Koninklijke Harmonie’. Hun verenigingslokaal was gevestigd in een, buiten de Sint Pieterspoort liggend Casino. In de winter gaven zij hun uitvoeringen in de schouwburg. Ook deze vereniging bezat een druk bezochte muziekschool, waaraan men ook een declamatiecursus wilde verbinden, met de bedoeling de leerlingen toneelstukken in de Franse taal te doen opvoeren. De Fanfare met haar rood-wit met goud versierd vaandel, bestond uit arbeiders van de aardewerkfabriek van Clermont en Chesnaye te Wyck.

Het muziekkorps van de arbeiders van de fabriek van Regout onderscheidde zich door haar blauw met zilverbestikt vaandel met aan de top een kristallen bol. De uitvoerenden waren niet alleen ware artisten in hun werk in de fabriek, maar ook in het musiceren. Daarbij maakten zij 's avonds en soms ook nog 's nachts deel uit van de brandweer van de fabriek. Op de muziekuitvoeringen waren zij gekleed in elegante Tiroler costumes.

Het muziekkorps van de dragonders, met zeer goede solisten, en dat van de infanterie gaven om de beurt 's zondags na de laatste mis concerten voor het op het Vrijthof promenerende publiek. Ook kon men op zondagnamiddag en donderdagavond in het stadspark van hun muziek genieten.

Het was voor de Maastrichtenaar een hele eer bij een der vier eerstgenoemde verenigingen een bestuursfunctie te mogen bekleden. Bij de benoeming of het afscheid van een bestuurslid of van een hoge ambtenaar van de stad of de provincie, werd bij de betrokkene een serenade gebracht. De Poully geeft een uitvoerige beschrijving van de aard en de doelstellingen van de Societeit Momus, die hij als een koninkrijk van narren bestempelt, maar dan van een soort nar-

[p. 81]

ren, dat men gaarne overal zou willen aantreffen. Hij is vol lof over de door deze societeit beoefende weldadigheid.

Het societeitsgbouw aan het Vrijthof had een, uitsluitend voor de leden of geïntroduceerde vreemdelingen toegankelijk café, waar men de beste binnen- en buitenlandse kranten kon aantreffen.

De Momusleden moesten op hun feesten, op straffe van een boete, die ten bate van de armen kwam, een met belletjes versierde narrenmuts dragen. Het was een leuk gezicht al die magistraten, professoren, dokters en bankiers daar met een narrenmuts op hun eerwaarde hoofd te zien rondlopen!

Bij de feesten in de Momustempel troonde de president, die men sedert hij in een optocht Karel V had uitgebeeld, de Keizer noemde, met zijn staf, bestaande uit de overige bestuursleden, boven de overvolle zaal. Hij was versierd met vele decoraties, waarbij vooral die van de. Windmolen opviel. Hij luidde met een bel waarop een als lakei uitgedost persoon verscheen, met in de hand een hellebaard, die de zitting moest openen. Een der volgelingen besteeg daarop het gevleugelde paard Pegasus vanwaar hij een narrenrede afstak gelardeerdmet grappen en geestigheden, nu eens in het sappige Vlaams, dan weer in 't Frans of Duits. Soms haspelde hij al deze talen door elkaar, wat een grote hilariteit onder de toehoorders verwekte. Ook nu werden de armen niet vergeten. Bij een collecte werd met gulle hand gegeven, want vrolijkheid en plezier nopen altijd tot gulheid. Na een muziekaal intermezzo werd de avond besloten met een door amateurs gespeeld comediestukje.

In de winter deelde de Momus elke dag aan de armen, zonder onderscheid des geloofs, soep, brood en brandstof uit. Op feestdagen organiseerde ‘Momus’ op het Vrijthof grote volksfeesten met velerlei attracties voor jong en oud, die altijd werden beëindigd met een uitdeling onder de armen. Ter gelegenheid van het feest der onnozele kinderen, gaf ‘Momus’ een bal voor de kinderen van de leden, waarop ook een ezel verscheen, beladen met snoep en speelgoed, dat onder de kinderen werd verdeeld.

Behalve de hiervoor genoemde vermeldt de Poully in zijn Guide des voyageurs nog de volgende verenigingen die rond

[p. 82]

1850 in Maastricht bestonden: De Grote Societeit ook wel Militaire Societeit genoemd, was vanaf 1760 gevestigd aan het Vrijthof. De leden waren vrijwel allen kopstukken uit de Maastrichtse ambtelijke, financiële of militaire wereld. Strenge toelatingseisen en hoge contributies zorgden ervoor dat ongewenste personen werden geweerd. Alle officieren van het garnizoen hadden recht op het lidmaatschap. Men trof er ook veel gepensioneerde militairen aan. 's Zondags gaf de muziekkapel van het garnizoen concerten in het Casino der Societeit op Slavante.

La Société d'Emulation was gevestigd naast de Momus. Emulation betekend wedijver en de Poully vind dit maar een vreemde naam voor een vereniging van voornamelijk rustige en vreedzame lieden. Het overigens klein aantal leden kwam daar bijeen om onder het genot van een glaasje bier in het Maastrichts te discussiëren of er de weinige aanwezige kranten te lezen.

De Nederlandse Sociéteit was aan dezelfde kant van het Vrijthof gelegen, maar de ingang bevond zich aan de Platielstraat. Het was eigenlijk alleen maar een eersteklas café, waarvan de geregelde bezoekers zich in een Sociéteit hadden verenigd om het voor café's geldende sluitingsuur te kunnen ontduiken. Men had er een restaurant een café-biljart en er lagen enige kranten ter lezing. Niet behoorlijk geklede personen werden er geweerd; maar vreemdelingen hadden er zonder meer toegang.

La Société des Amis des Sciences et Arts, was een trefpunt van de vrienden van kunst en wetenschap. Er was geen café, maar wel een lees- en conversatiezaal met een kleine bibliotheek. Er werden ook lezingen gehouden door hiervoor uitgenodigde wetenschapsmensen. De Poully vond het jammer dat het te kleine aantal leden het niet mogelijk maakte de uitgave van hun waardevol jaarboek te continueren.

La Société des Redoutes gaf in de door de restaurateur Zeguers geëxploiteerde Redoutezalen acht maal per jaar een luisterrijk bal. Het was een hele eer voor deze bals te worden uitgenodigd.

De Vereniging voor Land- en Tuinbouw, organiseerde elk jaar tentoonstellingen. Vooral de bloemententoonstelling,

[p. 83]

waarop men de zeldzaamste exemplaren kon bewonderen, was een reis naar Maastricht waard.

De Poully wijst op het opvallend groot aantal te Maastricht wonende gepensioneerde officieren van het Indische leger. Deze officieren genoten een hoog pensioen, waarmede zij hier als petits seigneurs konden leven. Zij hadden deze stad niet alleen vanwege haar zacht klimaat als verblijfplaats gekozen, maar ook omdat men hier goedkoop en prettig kon leven. Voor de Maastrichtse economie was hun verblijf alhier van groot belang, aangezien zij toch altijd zo'n kleine twee miljoen francs in omloop brachten.

De Poully schrijft dat in Maastricht in die tijd een betrekkelijke welvaart heerste, die voornamelijk te danken was aan de enorme omzetten van haar industrieën. Een arbeider verdiende één à anderhalve franc, waarmede hij volgens de Poully niet alleen zijn familie goed kon onderhouden, maar zondags ook nog de ‘mijnheer’ kon uithangen. Uit het voorgaande en ook uit vroegere uitlatingen blijkt dat de Poully zich niet erg had verdiept in werkelijke noden en sociale toestanden van de arbeidende bevolking. Bij zijn enthousiaste beschrijving van de fabriek van Regout verzwijgt hij, dat de arbeiders daar van 's morgens 6 tot 's avonds 10 uur moesten werken, met slechts enkele schafttijden van een half uur!

De Poully geeft een uitvoerige beschrijving van vrijwel alle toen bestaande fabrieken en handelszaken, waarbij hij een heel hoofdstuk wijdt aan de fabrieken van Regout. Uit hetgeen hij hierover vermeldt blijkt, dat men hem daar niet alleen veel cijfermateriaal had verstrekt, maar hem ook door de werkplaatsten had rondgeleid.

Wat betreft de Maastrichtse brouwerijen is hij vol lof over de kwaliteit van het bier. Hij zegt dat het bier in het leven van de Maastrichtenaar een grote rol speelt. ‘Zijn glaasje drinken’ zou voor hem van levensbelang zijn. Men zei hier niet ‘die of die is ziek’, maar ‘hij heeft vandaag niet zijn glaasje gedronken, dat loop mis met hem.’ Het bier moet overigens zeer goedkoop zijn geweest. Hij beweert dat men met bier voor 10 centimes zelfs met twee personen een gezellige avond kon doorbrengen! Hij zegt er niet bij hoeveel

[p. 84]

glaasjes daarbij gedronken werden.

Voor degene, die belangstelt in een uitvoerige beschrijving van Maastricht, kan men het werk van de Poully niet genoeg aanbevelen. Hij geeft een gedetailleerde beschrijving van alle toen bestaande kerken, kloosters, openbare gebouwen, een lijst van de in de kerken aanwezige relieken en kunstvoorwerpen, van muziekverenigingen, liefdadigheidsverenigingen, societeiten, wijnbouw, vleeshal, markten en alle hier gevestigde industrieën, de toen nog aanwezige stadspoorten, onderwijsinrichtingen, kranten (er verscheen toen al ‘De Limburger’), het Fort St-Pieter, de gangen van de St. Pietersberg, het kasteel en het park van Neer-Kanne, het Fort Willem, Lichtenberg etc.

Hij besluit zijn boekje met een lijst van de voornaamste inwoners en handelszaken van Maastricht, waarin wij bekende namen en nu nog bestaande zaken tegenkomen. Bij de voornaamste inwoners vermeldt hij zichzelf als J. de Poully, homme de lettres et professeur de littérature française!

Bij de brouwers vinden wij: H. Bosch, Wolfstraat, N.A. Bosch, Brugstraat, J.H. Rutten, Gubbelstraat - juweliers: H. Alard, Grote Staat (die ook bij de wisselkantoren vermeldt wordt) - schoenzaken: S. Burgers, Vrijthof - huishoudelijke artikelen: Ch. de Beaumont, ‘Au Palais de Cristal’, Grote Staat - expediteurs: Bonhomme ainé, bateaux à vapeur, diligences, expéditions, Bredestraat - loodgieters: V Van Beethoven, Kleine Staat - papierfabrieken: Lhoest-Weustenraed et Cie, Bassin, J.H. Rutten, Gubbelstraat en Tielens et Schrammen, Bosstraat en te Weert - tabak: A. Philips, fabrikant, Wolfstraat (waar thans de Limburger is gevestigd) - glashandel: L. Dejong, Grote Staat - vermicellifabriek: Pagnier et Cie, langs het Kanaal - aardewerk, porcelein, glas: Wyck, Pierre Regout, membre de la première chambre, verrerie, cristaux, porcelaines scierie, etc. Wij hebben er maar enkele namen uitgegrisd, voornamelijk van zaken die, soms nog onder de zelfde naam, hier bestaan of tot voor kort bestaan hebben.

Diegene die meer omtrent Jules le Jaloux de Poully willen weten verwijzen wij naar de zeer interessante publicaties van de heer Th. Wingens in ‘Maasland’ (1968/69), ‘De

[p. 85]

Bronk’ (1961/62) en zijn boek over generaal Dibbets (p. 133.)

J.W. Salie zou uit Frankrijk afkomstig zijn. In een in 1841 verschenen huldigingsgedicht ter gelegenheid van het bezoek van Willem I te Maastricht noemt hij zich ‘Privaat Onderwijzer te Maastricht’. Hij heeft buiten de in het Frans geschreven Guide Impartial du voyageur à Maestricht (1855) nog een paar werkjes in de Nederlandse taal gepubliceerd. Volgens Flament zou Salie het pseudoniem van een zekere Elias, onderwijzer in Maastricht zijn geweest. Merkwaardigerwijze is in de registers van de Burgelijke stand van 1797 tot 1892 noch over een de Poully noch over een J.W. Salie of J.W. Elias iets te vinden. Vermoedelijk is Salie (Elias?) in België geboren en later weer naar dit land teruggekeerd. Waarheen en wanneer de Poully vertrokken is, is ook niet bekend.