De Nederlandse psalmberijmingen in de 16de eeuw

Van de Souterliedekens tot Datheen met hun voorgangers in Duitsland en Frankrijk

2. ‘Eenige psalmen, thien in getale’ (1551)

a. Inleiding

De veronderstelling dat reeds in 1551 een bundeltje met tien psalmen voorhanden was, steunt op goede gronden. In het zich ter U.B. Amsterdam bevindend exemplaar van Een kort begrijp / der leeringhe van de warachtighe / ende eenighe Ghemeynte Gods / ende Christi ende van haer / ghelooue ende oprechti- / ghe belijdinghe .... Anno 1565, komt, op een ingeplakt velletje achter de titel, een handschriftelijke aantekening voor, die als volgt luidt:

/ eerst gedruckt te Londen bij Steven Mijerdman M.D.LI. “met een voorrede van Jan a Lasco Superintendant, & die andere dienaeren der uijtlandischer gemeijnten tot Londen ingestelt aen Prince Edward den Sesten Coning van Engellant etc. “met bijgevoegde Forme der gemeijn gebeden, die men in de gemeijnten der uijtlandischen is gebruijckende.
“Item eenige Psalmen, thien in getale: 1, 2. 3. 51. 103. 120. 124. 125. 127. 130, het Vader onse: Symbolum Apostolor.

Op het eijnde was dit het slot.

Jn corte tijden sullen wij hier toebrengen al het gene dat tot de onderhoudinge der instellingen & ceremonien Jesu Christi des Heeren in sijn gemeynte, & tot de onderhoudinge der officien des dienaers tot den volcke, & wederom des volcx tot den dienaers, & oock tot der selver bewaringe doer de Kerckelijcke straffe is dienende.

Het is niet te gewaagd te veronderstellen dat de 16e- of 17e-eeuwer², die deze notitie aanbracht, de oudste editie van het Kort Begrijp in de hand gehad heeft. Dat hij zich bij het overschrijven van het jaartal niet vergiste, mag men concluderen uit de slotopmerking, waarin een spoedige completering van liturgische, katechetische en kerkordelijke geschriften in het vooruitzicht wordt gesteld. Een dergelijke toevoeging heeft alleen zin in de eerste dagen na de kerkinstituering. Wieder heeft dan ook niet geaarzeld het gezangboekje, waarvan helaas geen exemplaar meer overgebleven schijnt te

2 A. Kuyper, die het boekje in de Remonstrantse bibliotheek te Amsterdam ontdekte, acht de aantekening van een 17e-eeuwse hand te zijn: ‘Descripsimus hunc titulum ex annotatione manu scripta... quae saeculo XVII^o, ut ex atramento quo signata et e manu qua exarata est luculenter patet...’ (Joannis a Lasco Opera...ed. A. Kuyper. Tom. I., Amstelodami/ Hagae-Comitum 1866, pag. LXXIX) - Wieder neemt Kuyper's vaststelling over.

[p. 251]

zijn, op te nemen in zijn Bibliographie van De Schriftuurlijke Liedekens. ‘Dit is de eerste uitgave van Psalmen van Utenhove’, merkt hij daarbij op¹.

Hebben we echter wel het recht om deze psalmen aan Utenhove toe te schrijven? Is het niet veiliger aan te nemen dat het bundeltje van ‘thien’ in de latere verzamelingen van Utenhove is geïncorporeerd?

Stellig zal dit het geval geweest zijn in de bundel van 25 psalmen die nog datzelfde jaar 1551 - men ziet hoe de voorgangers en ouderlingen van de jonge gemeente zich beijverden om hun belofte althans op dit punt in te lossen - verscheen. Isaac Le Long maakt in zijn Kort Historisch Verhaal² niet alleen melding van deze editie, maar hij geeft er naast de volledige titel ook de inhoud van op, een bewijs dat in zijn dagen er in elk geval nog een exemplaar van aanwezig geweest is, dat nu echter ook spoorloos verdwenen is. De psalmen en gezangen van de hand van Utenhove waren daarin getekend met de letters IV (= Ian Vtenhove) en nu blijkt dat van de Eenige Psalmen, thien in getale, gevolgd door het Vader onse en het Symbolum, alleen psalm 120 Utenhove's initialen draagt, op grond waarvan sommigen hebben gemeend dat de niet-gesigneerde liederen van Utenhove's Londense vrienden en medewerkers afkomstig zouden zijn³. Dat het niet nodig is tot een dergelijke verklaring voor het ontbreken der naamletters zijn toevlucht te nemen, kan en zal uit de ontstaanswijze der betreffende liederen worden aangetoond.

Het gemis van de bundeltjes van 1551 wordt vergoed door de aanwezigheid van wat Wieder meende te mogen noemen de schijnbaar ‘getrouwe herdruk’ van het tweede (de 25. Psalmen) van 4 april 1557, bezorgd door de Emdense drukker Gellius Ctematius (Gillis van der Erven)⁴. Toegevoegd is thans: ‘Een ander ghebedt tot Godt door den Autoor des seluē sangbouckes’ - de bekende Bedezang voor de predikatie. Terloops zij opgemerkt dat de formulering ‘den Autoor des seluē sangbouckes’ een belangrijke mededeling behelst. Ruim negen maanden later, 28 januari 1558, verlaat een nieuwe herdruk de persen van Ctematius, nu onder de titel: 26. Psalmen, omdat een berijming van psalm 119 is bijgevoegd⁵.

1 F.C. Wieder, De Schriftuurlijke Liedekens. De Liederen der Nederlandsche Hervormden tot op het jaar 1566. Inhoudsbeschrijving en Bibliographie, 's-Gravenhage 1900, Nr. XX, blz. 132/3.

2 Isaac Le Long, Kort Historisch Verhaal van den eersten Oorsprong der Nederlandschen Gereformeerden Kerken onder't Kruys... Amsterdam 1751, blz. 70.

3 Zij die medewerkers en vrienden veronderstellen, steunen daarbij of op hun onmiddelijke voorganger of op Le Long. De laatste schreef in zijn bovenvermeld Kort Historisch Verhaal, blz. 38: ‘... zoo gaaven zich de Godtvruchtige Ouderling Jan Utenhouen, beneffens zyne Meede-Arbeiders te Londen, de moeite om voor haare Nederduitsche Gemeente aldaar, een eigen Gezang-Boek in dicht te brengen.’ Op dezelfde blz. ‘...maar van de andere worden de Autheurs niet gemeldt.’ Sprekende (op blz. 72) over de LXIIII. Psalmen (1561) zegt hij: ‘... waarvan 48 door Jan Utenhouen, en 16 door andere gedicht waren.’ - Le Long's mening vinden we terug bij Pijper, Jan Utenhove, blz. 77, die van beiden bij W.J. Kooiman, Luther's Kerklied in de Nederlanden, Amsterdam 1943, blz. 141. Een kleine inconsequentie in dit verband treft men aan op blz. 145 v. - Ten slotte ontmoeten we de opvatting bij G.A. van Es in de Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden, Deel III Antwerpen - 's-Hertogenbosch, 1944, blz. 191: ...aanvankelijk bijgestaan door zijn vrienden. Zie ook zijn Aant. 9 op blz. 219.

4 Wieder, Schrift. Liedekens, Bibliogr. Nr. XXXIV.

5 Wieder, Schrift. Liedekens, Bibliogr. Nr. XXXVI. De opmerking ‘Tot in bijzonderheden gelijk aan no. XXXIV’, kan met het oog op de sterk afwijkende orthografie niet gehandhaafd blijven.

[p. 252]

Uit deze laatste edities kan dus het oorspronkelijke Londense bundeltje worden gereconstrueerd. Men moet daarbij echter bedenken, dat de Emdense drukker, eigenmachtig of op instigatie van de auteur, veranderingen heeft aangebracht, zoals men kan opmaken uit een brief van Godfried van Wingen, op 13 april 1557 uit Emden geschreven aan Jan Utenhove: ‘Psalmos Londinenses iterato excusit [sc. Ctematius] inque ijs Ghy in Du vltro commutauit’¹. Verder zal stellig rekening gehouden moeten worden met spellingverschillen².

Toen dan, na vele en velerlei strubbelingen, de naar Londen uitgeweken Nederlanders op 21 september 1550 hun eerste kerkdienst konden houden, zullen ze het gemis aan een passend gezangboek schrijnend hebben gevoeld. De Souterliedekens toch kunnen de Superintendent Johannes a Lasco, de voorgangers Maarten Micron en Wouter Delen, en straks - na 5 oktober - de ouderlingen, onder wie Jan Utenhove, weinig bekoord hebben. Voor dezen immers, die te zeer waren beïnvloed door Luthers, maar vooral door Bucers en Calvijns opvattingen omtrent het kerklied, waren de Souterliedekens te kleurloos (of te gekleurd?), te weinig bijbels in de oren van hen die waren opgevoed bij de taal van Liesvelt en niet bij die van Vorsterman. In het bijzonder zullen hun bezwaren uitgegaan zijn naar de wereldse melodieën, die immers alle ‘poids et majesté’ misten.

Zij stonden dus voor de keus: of niet zingen in de gemeentelijke samenkomsten, of de Souterliedekens gebruiken. Op grond van het grote aantal reminiscenties aan de Souterliedekens in de ‘Eenige Psalmen, thien in getale’ van 1551 - het eerste is er bijna integraal in overgenomen - kan men concluderen dat deze liedekens er grote bekendheid, zo niet populariteit hebben genoten. En is het dan te stoutmoedig te veronderstellen dat ze ook gezongen zijn geweest? Maar noodgedwongen, en dat maakt de haast waarmee het nieuwe bundeltje werd samengesteld, verklaarbaar.

Allereerst stelde men zich tevreden met een minimum aantal liederen, al moeten we daar terstond bij opmerken dat de keuze zodanig is, dat de psalmen en gezangen in de eerste liturgische behoeften voorzagen: daar is het lied van de Wet (psalm 1), het lied van de boete vanwege de zonden (psalm 51), de klacht in de verdrukking (psalm 2, 3, 120), het troostlied in de benauwdheid (psalm 125), het danklied voor de verlossing (psalm 124), het lied bij de huwelijkssluiting (psalm 127), het begrafenislied (psalm 130), de Geloofsbelijdenis, het Gebed des Heren en de grote algemene lofpsalm, psalm 103.

Naast de voorlopige beperking in de hoeveelheid was er nog een tweede middel om snel tot een

1 J.H. Hessels, Ecclesiae Londino-Batavae Archivum, Tom. II, Cantabrigiae 1889, Nr. 21, pag. 72.
Maar twee plaatsen zijn het scherpe oog van de corrector ontgaan! Het zijn: psalm 32, vi, 4: nae uwen sin (herdruk van '58: na dynen sin); psalm 51, iii,10: Den troost vus salicheyts (herdr. dijns saligheyts). Van der Erven's zuiveringsijver speelde hem parten in psalm 53, ii, 1-2: Ghy boose daders all ghemeyn / Wen wilstu dy (!) bekeeren?; in psalm 103, vii, 3-4: Die [= ghy Engelen] daer wel wtricht ouer all / Syn ghebodt in dyne (!) wercken, en in psalm 143, ix, 3: Want du allein myn recht Godt syt, waar syt in de rijmpositie behouden moest blijven. We vinden deze laatste drie gevallen in de 26. Psalmen van 1558 terug.

2 Vergelijkingsmateriaal voor de spellingvarianten bieden De Catechismus, oft Kinderleere, enz. Londen, Steuen Myerdmann, 1551 en de herdruk die Ctematius daarvan bezorgde te Emden in 1557, de 20e april, dat is 16 dagen na de 25. Psalmen. De beide Emdense uitgaven vertonen (uiteraard) hetzelfde spellingsysteem; mag men dat dan ook niet veronderstellen voor de beide Londense van '51? Daar het geen zin heeft de 25. Psalmen naar de orthografie van Myerdman te reconstrueren, kan een lijst van Catechismus-varianten hier achterwege blijven.

[p. 253]

resultaat te komen, en nog wel een resultaat dat alle kans bood om de in gemeente succes te hebben: de bewerking of vertaling van reeds bestaande en geliefde psalmberijmingen, van Souterliedekens en Duitse kerkliederen. De volgende bladzijden zullen het bewijs brengen dat ook van dit tweede middel inderdaad gebruik gemaakt is. Dat de Duitse liederen verreweg in de meerderheid zijn, en dus klaarblijkelijk de bijzondere voorkeur genieten, is verklaarbaar uit het gemak waarmee ze over te zetten waren, maar ook verklaarbaar bij de man die zulke innige contacten met de Wittenbergse en Straatsburgse reformatie had gehad.

Om Utenhove's principes en werkwijze te leren kennen, zullen we de psalmen uit het gereconstrueerde) vroegste Londense bundeltje nader beschouwen.

b. Psalm 1

Psalm 1 is een bewerking van het eerste Souterliedeken.

souterliedeken^1	25. psalmen (1557)^1
Den eersten psalm. Beatus vir qui non	Het Argument des eersten Psalms.
abijt. Nae die wise Het was een	De Propheet leert / waer in de salicheit der
clercxken dat ghinck ter scholen.	menschen gheleghen is / salich segghende de
	ghene / die de wet des Heeren beherten: in
	contrarie oock onsaligh / die die verachten.
	Beatus vir qui non habijt.
i	i
Salich is die man / en goet gheheten	Salich is hy die tot de raeden
Die tot den boosen niet en gaet	Der booser menschen niet en gaet /
Noch bi den spotters is gheseten	noch niet blyft in der sondaers paden
Die in haer weghen niet en staet.	Niet sidt oock by de spotters quaedt.
ii	ii
Maer in die wet van God den Heere	Maer in die Wet van God den Heere
Stelt sinen wille dach ende nacht:	Neemt syn ghenoechte / end dagh end nacht
Ende op zijn wet ghedencket seere	Daer in ghedenckt tot synder leere /
Sal worden als een boom gheacht	Hy zal syn als een boom gheacht.
iii	iii
Ghelijck een boom by der riuieren	Ghelijck een boom by der reuieren /
Sijn vruchten gheeft tot zijnder tijt.	Syn vruchten gheeft tot synder tyt /
Soe sal certeyn in alle manieren	So sal certeyn in alle manieren /
Dees man oock zijn ghebenedijt.	Dees man oock syn ghebenedyt.

1 De Souterliedekens worden hier afgedrukt naar mijn ex. van 1540 (Scheurleer VIII); de Londense psalmen naar het unieke ex. van de 25. Psalmen, 4 April 1557, dat zich in de U.B. van Gent (G 7970) bevindt. De Gentse Professor-Hoofdbibliothecaris, dr. U. Stuyck, zeg ik hartelijk dank voor de bereidwilligheid waarmee hij mij het kostbare boekje voor enige weken heeft afgestaan.

1 De Souterliedekens worden hier afgedrukt naar mijn ex. van 1540 (Scheurleer VIII); de Londense psalmen naar het unieke ex. van de 25. Psalmen, 4 April 1557, dat zich in de U.B. van Gent (G 7970) bevindt. De Gentse Professor-Hoofdbibliothecaris, dr. U. Stuyck, zeg ik hartelijk dank voor de bereidwilligheid waarmee hij mij het kostbare boekje voor enige weken heeft afgestaan.

[p. 254]

iv	iv
Een bladt en sal niet moghen dalen	Een bladt en sal niet moghen wycken /
Van desen boom (dit wel versint)	Van desen boome also gheplant /
Gheluck en voorspoedt sal hy halen	So sal hy hebben desghelijcken /
Al wat hi opter aerden beghint.	Gheluck end spoet an allen kant.
v	v
Maer dit en sal niet moghen gheboren	Dit en sal niet moghen gheschieden /
Den boosen die Gods wet verschuyft.	Den boosen die Gods wordt verschuyft /
God sal hem vander aerden verschoren	Maer hy sal voer Gods ansicht vlieden /
Ghelijck die windt dat sandt verstuyft	Ghelijck voer wynt dat kaf verstuyft.
vi	vi
Daer om si en sullen bi den goeden	Daerom sullen sy niet by den goeden /
Noch in dat oerdeel bliuen staen.	Noch in dat oordeel blyuen staen:
Hier af soe wil ons God behoeden /	Hier af so wil ons Godt behoeden /
Beschermen / en niet van ons gaen.	Beschermen / en̄ niet van ons gaen.
vii	vii
Want God bekent haren wech en leuen	Want God bekent den wech en̄ d'leuen /
Al die de duecht hantieren fijn	Van die de duecht hantierende syn /
Maer die der boosheyt hier aencleuen	Mer die de boosheyt hier ankleuen,
Haren wech die sal verloren zijn	Haren wech sal gans verloren syn.

Zoals men ziet, beperken zich de wijzigingen van de bewerker tot enkele plaatsen in de strofen I, II, IV, V, VI en VII. Ze berusten op verschillende principes: grammaticale, verstechnische, muzikale en dogmatische, afzonderlijk of in combinatie. Zo bevatte de eerste versregel een lettergreep te veel voor de aangenomen melodie: die van de Dix Commandemens in de zetting van Loys Bourgeoys: de verbinding salich en goet gheheten voelde men waarschijnlijk als onlogisch, misschien ook wel als ietwat ongereformeerd. De gehele eerste strofe kon nu ook meer in overeenstemming worden gebracht met de (Liesvelt-) bijbeltekst, die immers spreekt van de raet, en verder van drie soorten wetverzakers: godlosen, sondaren en spotters. Voor het overige merkt men van het biblicistisch beginsel in deze bewerking niet bepaald veel, hoogstens nog in de vervanging van sandt door kaf, maar daar staat tegenover dat Liesvelt's ende al dat hy doet in het Souterliedeken wel, in de Londense psalm niet vertegenwoordigd is.

Opmerkenswaard is hoe door een kleine verandering de apo-koinou-constructie in de eerste twee strofen van het Souterliedeken (vs. 2 fungeert als relatieve bijzin bij die man, en als subjectszin bij Sal worden als een boom gheacht) genormaliseerd is.

De stoplap in str. iv (dit wel versint) is op gelukkige wijze weggewerkt, al kwam de bijbeltekst daarbij enigszins in het gedrang. Zo heeft men ook het lapwoordje fijn in de laatste strofe willen vermijden.

[p. 255]

De omwerking van de vijfde strofe vindt haar grond in het aantal lettergrepen van de eerste en derde regel, en kan tevens berusten op het feit dat de woorden gheboren en verschoren te weinig algemeen-Nederlands werden geacht.

Opmerkelijk is tenslotte de vervanging van Gods wet (v, 2) door Gods wordt, een identificatie, beter wellicht een interpretatie, die voor reformatorische kringen karakteristiek is.

De slotstrofe toont een tweetal grammaticale verbeteringen.

Zo heeft men er dus naar gestreefd, voorzover de tijd het toeliet, een Souterliedeken verstaanbaar, aanvaardbaar en zingbaar te maken.

Het feit dat we hier in deze eerste psalm te doen hebben met de bewerking van een bestaand lied, zal voor de bewerker reden zijn geweest zijn naam niet te vermelden. Het is dus volstrekt niet noodzakelijk ook zelfs maar te veronderstellen dat dit het werk is geweest van een van Utenhove's Londense vrienden. Integendeel, er is niet de minste grond om aan Utenhove het auteurschap ervan te ontzeggen. Zijn eerlijkheid verbood hem het werk van anderen voor het zijne uit te geven. Hetzelfde geldt voor alle volgende psalmen - behalve de 120e - en de liederen.

De melodie van het Souterliedeken: Het was een clercxken dat ghinck ter scholen werd, hoewel ze een van de fraaiste en minst wereldse van de bundel is, ter zijde gesteld en vervangen - strofe en syllabental leenden er zich uitstekend toe - door die van de Dix Commandemens, welke Loys Bourgeoys in 1543, ter vervanging van de Straatsburgse van 1539 en de Geneefse van 1542, had gecomponeerd bij de berijming van Marot. Ze werd overgenomen in de Frans-Straatsburgse gezangboeken van 1545 en '48, waarin Utenhove ze waarschijnlijk heeft leren kennen¹.

Dat sommige versregels bij Utenhove nog een lettergreep ‘teveel’ hebben, behoeft ons bij iemand die jarenlang de Souterliedekens heeft gezongen, niet te verwonderen. Voor Marot was in 1537 het tellen van de syllaben al een principe, voor Utenhove in 1551-'58 (nog) niet.

1 Zie voor deze gezangboeken blz. 117-127 en 130-133.

c. Psalm 2

De tweede Londense psalm is een vertaling naar die van Andreas Knöppken, de Noordduitse kerkliederendichter, van wie enige psalmen, waaronder deze tweede, in bijna alle Duitse gezangboeken na 1527 zijn opgenomen².

De tekst die men in deze en in alle volgende Duitse psalmen zal aantreffen, is ontleend aan het Bonner Gesangbuch, en wel aan de tweede druk (1550), waarvan het enig bekende exemplaar zich bevindt in de bibliotheek van het Vaticaan³. Mijn overwegingen om dit Gesangbuch als Utenhove's bron aan te nemen, zijn de volgende geweest:

2 Vgl. blz. 88-90.

3 Aan Lic. dr. Walter Hollweg komt de eer toe deze oudere editie te hebben opgespoord (de oudst bekende was de 3e druk van 1561). Van het Nederl. Hist. Instituut te Rome ontving hij destijds een uitvoerige beschrijving en nadere inlichtingen omtrent de herkomst, die hij verwerkte in zijn geschrift: Geschichte der evangelischen Gesangbücher vom Niederrhein im 16.-18. Jahrhundert, Gütersloh 1923. - Toen ik in 1953 prof. dr. G.J. Hoogewerff, van wie Hollweg zei zijn inlichtingen ontvangen te hebben, en die in genoemd jaar te Rome vertoefde, naar het boek vroeg, berichtte hij me dat het onvindbaar was, zich althans niet meer in de Bibliotheca Vaticana bevond. De huidige Directeur van het N.H.I. te Rome, dr. J.J. Poelhekke, ontdekte dat de onvindbaarheid een gevolg was van de gewijzigde signatuur. (Men is nl. sedert enige jaren bezig de gehele sectie ‘Stampati Palatini’ te hercatalogiscren). Doch daarmee was het kostbare exemplaar nog niet terecht. Na veel en moeizaam zoeken bleek dat het zich bevond in de werkkamer van de Kardinaal-Prefect! - Het is me een behoefte om dr. Poelhekke ook op deze plaats dank te zeggen voor al zijn bemoeiingen en voor het doen vervaardigen van fotocopieën. - De huidige signatuur luidt: Pal. VI. 167.

[p. 256]

Het was me opgevallen dat in overigens pijnlijk-letterlijk vertaalde psalmen merkwaardige afwijkingen voorkwamen van de authentieke teksten zoals men die uit het derde deel van Ph. Wackernagel's Das deutsche Kirchenlied kan leren kennen¹.

Er waren twee mogelijkheden: de afwijkingen waren vondsten van de vertaler zelf, of ze berustten op een andere versie. De door Wackernagel genoteerde varianten brachten niet alleen de gewenste opheldering, maar wezen tevens de origine aan van de veranderingen.... Straatsburg! Niets lag dus meer voor de hand, ook al in verband met Utenhove's verblijf te Straatsburg, dan om de in deze stad sedert 1524 verschenen gezangboeken op hun inhoud te onderzoeken. Dit onderzoek werd in belangrijke mate vergemakkelijkt door de uitvoerige Bibliographie van Friedrich Hubert², wiens aanwijzingen het mogelijk maken, met behulp van de beide bloemlezingen van Wackernagel, de inhouden der onderscheiden gezangboeken vrijwel geheel te reconstrueren³.

Zou nu een van de Straatsburgse psalters Utenhove's handexemplaar geweest zijn, dan moest het de 127e psalm van Burkard Waldis bevatten, die immers door de Londense ouderling vertaald en onder de ‘Thien’ werd opgenomen. In geen der Straatsburgse gezangboeken komt echter de psalm van Waldis voor!

Toch kon ik moeilijk aannemen dat Utenhove de moeite genomen zou hebben uit meer dan één bundel een bloemlezing te vervaardigen. Voor Waldis' psalm had hij dan trouwens de beschikking moeten hebben over het Rostocker Gesangbuch van 1531 of het Magdeburger van '34, de enige van vóór 1553 - het jaar waarin Waldis' volledige Psalter verscheen - waarvan Max Horn in 1911 heeft kunnen vaststellen dat ze diens 127e psalm bevatten⁴. Welnu, er restte me niets dan een onderzoek in te stellen naar dat gezangboek dat naar zijn ontstaan en inhoud zo nauw met Straatsburg is verbonden: het Bonner Gesangbuch. Een exemplaar van de eerste editie van 1544 bleef onvindbaar, maar de tweede druk bracht alles wat ik wenste: alle door Utenhove vertaalde Duitse psalmen, inclusief de 127e van Burkard Waldis⁵.

1 Philipp Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied, Bd. III, Leipzig 1865.

2 Friedrich Hubert, Die Straszburger liturgischen Ordmmgen im Zeitalter der Reformation nebst einer Bibliographie der Straszburger Gesangbücher, Göttingen 1900.

3 Hubert maakte behalve van het in noot 1 genoemde werk gebruik van Karl Eduard Philipp Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied von Martin Luther bis auf Nicolaus Hermann und Ambrosius Blaurer, Stuttgart 1841. Van dit werk bevindt zich geen ex. in onze grote bibliotheken; ik gebruikte dat uit de Stadtbibl. Köln.

4 Max Horn, Der Psalter des Burkard Waldis, Inaugural-Dissertation, Halle a.d. S. 1911, S. 72. Vgl. ook hiervóór blz. 93.

5 Tekstvarianten en een melodie vormen andere argumenten, zie resp. blz. 273 en 278. De melodie is tevens een aanwijzing dat Utenhove de eerste druk van 1544 zal hebben gebruikt.

[p. 257]

knöppken (bonner gb. 1550)	25. psalmen (1557)
i	i
Hilff Gott wie geht es jmmer zu,	Waerom is t'volck oproerich eenpaer /
das alles volck so grimmet;	Ouerdynckende ydel dynghen.
Frsten vnd Knig allgemein,	De princen en koninghen alle gaer /
mit eins seind sie gesinnet.	Ouer een haeren raedtslach bringhen /
Wider zu streben deiner hand,	Om te stryden teghen s'Heeren handt /
vnd Christo den du hast gesandt,	End Christum dien hy heeft ghesant /
der gantzen welt zu helffen.	Om aller menschen hulpe.
ii	ii
Sie wllen vngestraffet sein,	Sy willen wesen onghestraft /
vnd leben noch jrem sinne;	En blyuen in boosheyt steken:
Vnd werffen von sich deinen rath,	Dies spreken sy / niet wel bedacht /
vnd was du lerest drinnen.	Laet ons haer banden breken /
Sie gehn nach jres hertzen wahn,	End leuen na ons herten gheual /
ein jedermann auff seiner ban,	Laet ons verwerpen haer leering al:
vnd lassen jn nit weren.	End gheensins daer af wycken.
iii	iii
Du aber in den himmel hoch,	Maer God die in de Hemelen woent /
O Gott wirst sie verlachen,	Die salse noch belachen /
Verspotten jren bsen rath,	Bespotten oock haren boosen gront /
vnd jren anschlag verachten,	End haren anslach beschachen /
Du wirst mit zorn sie sprechen an	Hi salse mit gramschap spreken aen.
vnnd straffen was sie han gethan,	En straffen wat sy hebben begaen.
mit grimm wirst du sie schrecken.	Toornich sal hy se benauwen.
iv	iv
Der Herr hat zum Knig gesetzt,	Ick hebbe tot eenen Koninck ghestelt /
Christum den jr verkleinet;	Ouer Sion / dat is myn Kercke.
Auff Zion on seinen heilgen berg,	Christum / daer de Schriftuer af melt /
das ist vber sein Gmeine,	Die ghy nochtans verwerpet:
Das er solt kund thůn überall	Ouer al hy recht verkondighen sal /
des Vatters sinn vnd wolgefal,	Mynen sin / ende welgheuallen al /
vnd lehren sein gesetze.	En mynen willen leeren.

[p. 258]

v	v
Er sprach zu jm, Du bist mein Son,	Hy sprack tot my du bist myn Soen /
heut hab ich dich gezielet;	Ick heb dy huyden gheboren /
Von denn todten erweckt schon,	En voort ghebracht myns herten kroon.
vnd in dir auβ erwelet,	De volcken moestu vergaren:
Für erben vnd für kinder mein,	De Heydenen ick dy schencken sal /
die glauben an den namen dein,	Tot eender eruen in groot ghetal.
das sie all durch dich leben.	Die sulstu al regieren.
vi	vi
Die heiden will ich schencken dir,	Du sultse mit dynen worde voen /
mein kind zu einem erbe;	haers vleesch lusten verderuen /
Das du mit deinem wort in jn,	End mynen naem haer prysen doen /
des fleisches lust verderbest,	In alle hoecken der aerden:
Ein new volck soltu richten an,	Du sult de wederspannighe straf /
das meinen namen preisen kan,	Breken mit eenen yseren staf /
an allem ort auff erden.	En bryselen gaer als scheruen.
vii	vii
Darumm jr Knig mercket nun,	Hierom ghy Koningen daer op merckt /
jr solt euch lassen lehren;	En ghy richters laet v leeren.
Vnd diesem Knig hren zu,	End in desen Koninck v versterckt /
sein wort halten in ehren,	Syn wordt haudende in eeren:
Das jr Gott lehrnet frchten wol,	Op dat ghy hem leert vreesen wel /
vnd wie ein hertz jm trawen soll,	Oock hem betrout en nyemandt el /
das heist recht wol Gott dienen.	Dat is God recht wel dienen.
viii	viii
Nempt auff die straff williglich,	Kust doch den Sone vrindelick /
das nit erzürn der Herre;	Dat hy hem niet vergramme.
Halt jn vor augen sttiglich,	Dat ghy vanden wech niet eewelick /
vnd lebt nach seiner lere,	Vergaet / ontfanckt syn straffe /
Wenn sein zorn als ein fewr auffgeht,	Als synen toorn als vier op gaet /
wol ist dem der vor jm besteht,	Wel hem die alleen op hem staet /
das seind die auff in trawen.	Mit vast hoep en betrauwen.

Vergelijking leert ons dat de vertaling op sommige plaatsen letterlijk is, op andere zeer vrij, terwijl in enkele strofen het verband met het origineel totaal ontbreekt. De verklaring voor deze vrijheden ligt voor de hand. Klaarblijkelijk is naar Utenhove's zin Knöppken wat al te ver gegaan in zijn interpretatie van de Bijbeltekst, een interpretatie die overigens lang niet altijd duidelijk is en soms tegen de bedoeling van de Schrift ingaat.

[p. 259]

Zo laat Knöppken in de eerste drie strofen God rechtstreeks toespreken; Utenhove conformeert zich hier aan de Hebreeuwse tekst, zoals hij die vertaald vond bij Luther (en dus ook bij Liesvelt), bij Bucer en elders. Na de meditatie over de conspirerende volkeren wordt in de Hebreeuwse psalm Jahweh zelf sprekende ingevoerd. Knöppken wendt zich echter in de vierde strofe tot de ‘Frsten vnd Koͦnig’ met een mededeling over de Christus en houdt de toespraak tot het einde van zijn psalm vol. De Londense psalm volgt de visie van de grondtekst op de voet.

Knöppken heeft de structuur van de 2e Psalm dus wel sterk vereenvoudigd en daarmee overzichtelijker gemaakt, maar deed dit ten koste van de levendigheid en de dramatische kracht, die aan de oorspronkelijke psalm zijn geheel eigen karakter verlenen. Door het streven van de vertaler zich nauwer aan te sluiten aan de bijbeltekst, heeft zijn gedicht iets van die eigenschappen bewaard.

De nauwere aansluiting aan de Bijbel blijkt vooral uit:

ii, 4:	Laet ons haer banden breken
vi, 5-7:	Du sult... als scheruen
vii, 2:	ghy richters
viii, 1:	Kust doch den Sone

ontbrekend bij Knöppken.

De geraadpleegde bijbel is die van Liesvelt. Aan Vorsterman schijnt ontleend:

viii, 3-4: Dat ghy vanden wech niet... vergaet

In de eerste strofe kunnen we afhankelijkheid van het Souterliedeken veronderstellen:

sl.	ut.
Waerom so rasen die heydensche minschen	Waerom is t'volck oproerich eenpaer
Waerom bedencken si yedelheyt?	Ouerdynckende ydel dynghen.
Die Coninghen en die aertsche Prinschen	De princen en koninghen alle gaer
Ook sl iv, 3	ut. iii, 7
Hy salse benauwen	Toornich sal hy se benauwen

Streefde de Souterliedekens-dichter tot elke prijs naar rijmzuiverheid, Utenhove is zo weinig Rederijker, dat hij zijn vers, terwille van het volle rijm, geen geweld wil aandoen. Evenals zijn voorbeeld blijft hij echter wel altijd in de buurt van de assonantie.

De melodie van de Londense psalm treft men voor het eerst aan in Etlich Christliche Lyeder(1524) bij het lied van Speratus: Es ist das Heil uns kommen her. Blijkens de varianten van Zahn 4430 komt de Londense versie overeen met de Wittenbergse van 1535¹. Het Bonner Gesangbuch heeft boven de psalm van Knöppken de Straatsburgse melodie van psalm 130, Aus tiefer Not.

1 Johannes Zahn, Die Melodien der deutschen evangelischen Kirchenlieder, I-VI, Gütersloh 1889-1893. De liederen staan er, genummerd, gerangschikt naar hun strofevorm. Ik volg de gebruikelijke afkorting: Zahn, met het betreffende nummer.

[p. 260]

d. Psalm 3

oeler (bonner gb. 1550)	25. psalmen (1557)
i	i
Ach Herr wie seind meinr feind so viel,	Ach Here hoe sijn der menschen veel.
die sich wider mich setzen,	Die haer teghen my setten.
Sprechen jm Gott nicht helffen wil,	Sy spreken hem God niet helpen wylt:
des wllest mich ergetzen,	Maer ick bin vro van herten /
Wann Herr du bist vor mir der schilt,	Want du O Heer bist mynen schilt /
der mich zu ehren setzen wilt,	Die my tot eeren setten wilt
vnd mein haupt thust auffrichten.	End myn hooft oock oprichten
ii	ii
Mein stimm zum Herren rffen sol,	Myn stem tot den Heer roepen sal.
von berg wirt er mich hren.	Van den berch zal hy my verhooren.
Ich lag vnd schlieff erwachet wol,	Ick sliep / end ontwaecte sonder misual /
mein feind mocht mich nit stren,	Si moghen my all niet stooren:
Dann Got der Herr mich selbs erhelt,	Ja hondert dusendt mannen stout /
ob hundert tausent wirt gezelt,	Ghemerckt dat my God selue erhout /
die sich wider mich legen.	Moghen my gheensins schaden.
iii	iii
Standt auff O Herr zu helffen mir,	Staet op O Heer en helpet my,
dann du schlechst all mein feinde,	Want du hebst myn vianden /
Auff den kinbacken mit begir,	Op 't kinnebacken gheslaghen vry /
vnd dem gotlosem gsinde,	De Godloose bracht tot schanden /
brichst du jr zene mit gewalt,	Haer tanden brekende mit ghewalt /
die hilff sich Herr bey dir erhalt,	De salicheyt Heer haer by dy halt.
vber deim volck der segen.	Dynen segen is ouer de dyne.
Wackern. III, Nr. 128 (= Das ander they/
Straszb. Kirchengesang, 1525)
i, 7 haupt auff thust richten
ii, 5 selb enthelt.

De derde psalm heeft Utenhove vertaald naar Ludwig Oeler¹. Hier behoefde hij minder correcties aan te brengen, want de Straatsburger Oeler houdt zich dicht aan de bijbeltekst (i.c. Luther's Der Psalter deutsch, 1524); stichtelijke of lerende strofevullingen zoals bij Knöppken, treffen we bij hem niet aan, en zo heeft zijn compacte gedicht veel van de oorspronkelijke forsheid bewaard.

Utenhove's omzetting van de verzen in ii, 5-7 is beslist een poëtische verbetering: de stellige verzekering vormt een fraaie afsluiting van de strofe.

1 Zie voor Oeler blz. 100 en 104.

[p. 261]

Het perfectum in iii, 2/3 (du hebst... gheslaghen) vindt men, evenals het woord salicheyt, ook bij Vorsterman en in het Souterliedeken.

Niet onberispelijk is de taalonzuiverheid, waar de vertaler het rijm van zijn voorbeeld heeft willen behouden (erhout, ghewalt, halt) en de structuur van de derde strofe (5+1+1 in plaats van 2+2+3; vgl. echter Oeler).

Het Bonner Gb. noteert bij de 3e psalm geen melodie, duidt slechts aan: Auff die Melodey / Psal.j. Utenhove kiest als zangwijze die van ‘Nun freut euch lieben Crhisten gmein’ (Luther), in de Nürnberger versie van 1527 (zie Zahn 4427).

e. Psalm 51

Ook van de volgende psalm uit het oudste Londense gezangboekje kunnen we de bron aanwijzen: het is ‘Das Miserere. Der Lj. Psalm’ van de Straatsburgse dichter-componist Mattheus Greiter.

Om een inzicht te krijgen in het origineel en de vertaling zal het voldoende zijn de eerste drie strofen van beide af te drukken.

gretter (bonner gb. 1550)	25. psalmen (1557)
i	i
O Herre Gott begnade mich,	O God mynder ghenadich syt /
nach deiner gt erbarme dich,	Nae dyne goetheyt groot ende wyt:
tilg ab mein vbertrettung,	Doet wt myn ouertreding /
nach grosser deinr erbarmung.	Nae dyne groote ontferming.
Und wasch mich wol o herre got,	End wast my God myn toeuerlaet
von aller meiner missethat,	Van alle myne boose daet /
vnd mach mich rein von sunden,	End maeckt my reyn van sonden /
denn ich thun der entpfinden,	Gheneest my myne wonden /
Und meine sund ist stets vor mir.	Myn sonde staet altydt voer my /
Ich hab allein gesundt an dir,	Ick heb ghesondicht teghen dy /
vor dir hab ich vbels gethan,	Alleyn voer dy boosheyt ghedaen,
in deinen worten wirdst beston,	In dyn wordt sulstu blyuen staen
so man dich rechts ersůchet.	Waerachtich als men dy richtet.
ii	ii
Sih in vntugend bin ich gmacht,	Siet in ghebreck bin ick ghewracht /
wie mich mein můter hat gebracht,	Als my myn moeder heeft voort ghebracht /
in sunden mich entpfangen,	End in sonden ontfanghen /
vil snd hab ich begangen.	Veel quaedts heb ick beganghen:
Zur warheit hastu aber lust,	Maer tot der waerheyt hebdy lust /

[p. 262]

vnd gabest mir auch das ich wust,	End du gaefst my oock dat ick wist /
die weiβheit dein on sorgen,	Dyne wysheyt sonder sorghen /
die heimlich ist verborgen.	Die heymelick was verborghen /
Entsundig mich mit Jsop schon,	Ontsondicht my mit ysoep schoon /
das ich werd rein vnd wesch mich nu,	Dat ick reyn werde / en wast my saen /
schne weiβ, auch freud laβ hren mich,	Snee wit: en vruecht laet hooren my /
das die gebein werden frlich	Dat myn ghebeinten werden bly /
die du so hast zerschlagen.	Die du so hebst verslaghen.
iii	iii
Sih nit auff mein sndichen stat,	Merckt niet op myn ellendighen staet /
tilg ab all meine missethat,	Doet wt all myne boosheyt quaedt /
Herr wlst in mir erschaffen,	Heer wilt doch in my scheppen /
ein rein herz thůn ich hoffen.	Een reyn hert sonder vlecken:
Willigen geist ernew in mir,	Eenen rechten gheest in my vernieut /
verwurff mich auch nit gar von dir,	Stoot my niet van dy / oock wilt niet /
nim nit dein heilgen geiste,	Dynen heylighen Gheest my weeren /
von mir, sein genad mir leiste.	Dien ick niet kan ontbeeren.
Und laβ mir wider kommen her,	En laet my weder kommen meer /
den trost deins heils O Gott mein Herr,	Den troost vus salicheyts o Heer /
Der freie Geist erhalte mich,	Den vryen gheest weerhoude my /
die gotlosen will lehren ich,	Die godloosen wil ick leeren vry /
jrn weg sie zu dir keren.	Op dat se haer tot dy keeren.
Leipziger Gb., Val. Babst, 1545:
1, 13 so man die rede richtet
(Zie Wackern. III, Nr. 120)

We hebben Greiters psalmen al leren kennen als illustratieve voorbeelden van Straatsburgse psalmberijmingsprincipes: wanneer het maar enigszins mogelijk is, laat de dichter de bijbeltekst (Luther 1524) intact; slechts een enkel woord laat hij weg, vult hij aan of wijzigt hij om een metrisch en rijmend geheel te krijgen¹.

Bij een zo letterlijk mogelijke vertaling van Greiters psalm was het nu Utenhove mogelijk de overzetting van Liesvelt te laten spreken. Men vergelijke de volgende bijbelverzen met de eerste strofe:

God sijt mi ghenadich nae uwer goetheyt / ende doet mijne ouertredinge wt / na uwer groter ontfermherticheyt.

Wasschet mi wel van mijnder misdaet / ende reynicht mi van mijnder sonden.

1 Zie hiervóór blz. 101-103.

[p. 263]

Want ic bekenne mijn ouertredinghe / ende mijne sonde is altoos voor mi.

Aen v alleene heb ic gesondicht ende quaet voor v gedaen.

Daeromme sult ghi recht blijuen in uwen woorden / ende reyn gheuonden worden / als ghi gheoordeelt wort¹.

Slechts in een zeer klein aantal gevallen is Utenhove van zijn voorbeeld afgeweken, en dan refereert hij zich aan ... het Souterliedeken!

souterliedeken	utenhove
1, 1-3	1, 1-2
God mijns ghenadich sijt	O God mynder ghenadich syt /
Wilt mijnder toch ontfermen	Nae dyne goetheyt groot ende wyt
Nae v ghenade wijt
v, 6/7	iii, 5
Eenen rechten gheest in mijn natuer Vernyent	Eenen rechten gheest in my vernieut
v, 10	iii, 8
(noch) En laet mi mven gheest ontbeeren	Dien ick niet kan ontbeeren

De melodie nam Utenhove over uit het Bonner Gb. Ze is eveneens van de hand van Greiter en kwam met de psalm voor het eerst voor in Das ander theil Straszburger Kirchengesang, 1525 (Hubert, Bibl. Nr. 10a). De zangwijs kreeg spoedig een plaats in de belangrijkste Duitse gezangboeken. (Zie Zahn 8451).

1 Tekst van dit en volgende citaten: Liesvelt 1542.

f. Psalm 103

dachser (bonner gb. 1550)	25. psalmen (1557)
i	i
Mein seel nun lob den Herren dein,	Myn siele loeft den Heere dyn /
es fg sich auch zusamen:	En voecht dy oock te samen /
Das inwendig des hertzens mein,	Dat inwendich des herten myn /
vnd lob sein heilgen Namen,	En loeft syn heylighen name.
Mein Seel vergiβ nit der gůtthat,	Myn siel vergheet die weldaedt niet /
die mir der Herr bewisen hat,	Die dy doer den Heer is gheschiet /
vnd dein sünd hat vergeben,	In dyns boosheyts vergheuen:
dann er heilt dir all dein kranckheit,	Want hy gheneest all dyne kranckheyt
vnd krnt dich mit barmhertzigkeit,	End kroont dy mit bermherticheyt
erlst vom tod dein leben.	Vrydt van de doodt dyn leuen.

[p. 264]

ii	ii
Er settiget dein mund mit gt,	Din herte veruult hy mit goedt /
das in dir wirdt vernewet.	Ende sal dy oock vernieuwen /
Dein jugende wie ein Adler thůt,	Dyn iuecht / wie hy des Arents doet
so dich der sünd gerewet,	Als dyne sonden dy rouwen /
so schafft der Herr barmhertzigkeit,	So doet de Heer bermherticheyt /
ein recht gericht vnd gerechtigkeit,	Recht oordeel en gherechticheyt /
allen die vnrecht leiden,	Allen die onrecht lyden /
dann er sein weg hat wissen lan,	Want hy syn weghen heeft doen verstaen /
dem volck durch Mosen kund gethan,	Den volcke doer Mosen / en kondt ghedaen /
das man die snd soll meiden.	Dat men t'quaedt soude myden.
----------------	-----------------
v	v
Dann er weiβ das wir seind gemacht,	Want hy weet hoe wy syn gemaeckt /
auβ staub das er gedencket:	Wt stof / ende is ghedachtich /
Das ein mensch ist wie hew gemacht,	Dat de mensch als hoy is ghemaeckt /
in seiner zeit bekrencket,	Eenen kleynen tydt wat machtich:
er blet eben in der welt,	Hy bloyt hier in dit werelts pleyn
gleich wie die blumen auff dem veldt,	Ghelick die blommen alle ghemeyn /
in jren kurtzen stunden,	Op t' velt in korte stonden:
dann wan der wind darüber gat,	Want als de wint daer ouer gaet /
so kennet sie nit mehr jr stat,	So kent men dan niet meer haer stadt /
vnd wird nimmer da funden.	En wert niet meer gheuonden.

Deze drie strofen van Jacob Dachser¹ tonen genoegzaam de verhouding tussen zijn psalm en de Londense. Ook hier is de vertaling letterlijk, maar niet altijd even duidelijk of fraai: zie vooral 1, 2.

Daarentegen heeft Utenhove de incorrecte zinsbouw van 1, 5-7 en de ietwat duistere van ii, 8-10 in zijn vertaling gecorrigeerd.

Aansluiting bij Liesvelt treffen we in deze strofen slechts aan in ii, 5: So doet de Heer; overeenkomst met het Souterliedeken in
1, 8: Hy wil v crancheyt al ghenesen (Vm. en Liesv.: ende heelet) en
ii, i: En veruullen met alle goet.

Ongetwijfeld ontleend aan het Souterliedeken is:
ut. iv, 6 Werpt god van ons ons' sonden quaedt
(sl. v, 3 Doet God van ons / ons sonden quaet).

Overeenkomstig de aanduiding in het Bonner Gb. voorzag Utenhove deze psalm van de melodie ‘An Wasserflüssen Babylon’, dat is psalm 137 van Wolfgang Dachstein (Zahn 7663), voor het eerst gepubliceerd in Das dritt theil Straszburger Kirchenampt, 1525. (Hubert, Bibliogr. Nr. 11b).

1 Zie voor Dachser blz. 110-112.

[p. 265]

g. Psalm 120

Onderzoekingen naar een tekst waarvan de 120e Londense psalm een vertaling zou kunnen zijn, hebben geen resultaat opgeleverd. Het heeft er dus de schijn van dat we hier met een zelfstandige berijming te doen hebben. In deze mening worden we versterkt door het feit, dat dit de enige psalm is, die is voorzien van de initialen van de berijmer, IV.

Toch is die zelfstandigheid maar betrekkelijk. Afgezien van de Liesvelt-tekst moet men, en zeker in de eerste twee strofen, afhankelijkheid van het Souterliedeken aannemen. Is de oorspronkelijke opzet verbetering van Nijevelts psalm geweest? Wel heeft Utenhove een andere strofe, maar dat kan verklaard worden uit de keuze van de melodie.

souterliedeken	25. psalmen (1557)
i	i
Wanneer ick was in druck in pine	Wanneer ick was in teghenspoet
Riep ick tot God en vielt aen boort	So riep ick God aen met der spoet
Hy heeft certeyn met bliden schine	End hy heeft my mit blyden schyne /
Mijn droeuich claghen wel verhoort.	Verhoort so hy eenpaerlick doet /
	De syne in druck end pyne.
ii	ii
O Heer mijn siel wilt doch bevryen	Ach Heere God my[n] siel beurydt /
Al vanden boosen lippen quaet.	Van boosen lippen t' alder tydt /
En van een tong tot allen tyen	Die niet dan loghenen vertellen /
Die niet dan boosheyt wt en slaet.	Ende haren naesten onghemydt /
	Tweetonghich eewelick quellen.
iii	iii
Wat mach o Heer v wederuaren	Wat kan de valsche tonghe doen /
Al van een tong seer boos en stout?	Anders dan twist end tweedracht broen /
Wat canse teghens v verclaren /	Als een krachtichs mans scherpe pylen /
Al spreectse fel / en daer toe bout?	End gloyende kolen van houte groen /
	So is sy tot allen wylen.
iv
Recht als des stercken schutters pilen
En vierighe colen seer onghier
Sy schieten / en vlieghen bi wilen
Seer fel en boos is haer ghetier.
v	iv
Eylaes / eylaes / ick mach wel claghen	Wee my dat ick als vremdelinck /
Recht als een ballinck / doert torment	In Misech bin: d'welck is een dinck /
Dat hier verlengt worden mijn daghen	(Om t'volckx boosheyt) swaer omverdraghen
Ick heb ghewoont in Cedars tent.	In Cedars tenten oock ballinck,
	Bliue ick te mennighe daghen.

[p. 266]

vi	v
Mijn siel heeft lang ghewont ghebleuen	Ick hebbe te lang ghewoent mit haer /
By die den vrede haten fel	Die niet sochten dan twist eenpaer /
Ick was vreedtsamich in mijn leuen.	Als ick haer van vrede vermelde /
Ick sprack / si my bestreden snel.	Sy hebben niet gheuraecht daerna /
	Maer teghen my haer sy stelden /

De eerste versregel van Nijevelt's psalm vindt men bij Utenhove gesplitst terug. De overeenkomsten in riep ick God aen, mit blyden schyne (in gelijke rijmpositie) en heeft verhoort maken een discussie over de ontlening in de eerste strofe overbodig.

Ook de twee volgende versregels staan onder invloed van het Souterliedeken. Maar dan is het - op het rijm pylen: wylen, het woord ballinck en in Cedars tenten na - met het overnemen afgelopen.

Vanaf ii, 3 sluit Utenhove zich dichter aan bij de Liesvelt-tekst, die ik gedeeltelijk citeer:

HEere verlost mijn siele vanden quaden monde /
ende vanden quaden valschen tonghen.
Wat can v die valsche tonge gedoen /
ende wat canse bescicken.
Sy is gelijc scerpe pylen
eens machtigen met Jeneuerhouts colen.

Toch heeft Utenhove, alleen al door de weglating van ‘v’ in iii, i een geheel eigen interpretatie gegeven aan een tekst die een crux vormt voor de exegeten, en niet alleen voor die van de 16e eeuw! Voor hem is deze psalm het lied van ‘de valse tong’, zoals ook blijkt uit het Argument, de korte samenvatting boven de psalm:

De Prophete begheert van loeghenachtige tonghen ontslaghen te syn / hem beklaghende van de boose, dat hy mit haer gheen vrede (die hy soeckt) kan vinden.

De Londense ouderling heeft een psalm geschreven die zijn gemeente stellig zal hebben aangesproken: zij ervoeren in 1551 nog dagelijks ‘het perikel ende venyn der valscher tonghen’, zoals in de marge naast de tweede strofe staat, van de kant van het vijandige Londense episcopaat¹. Beelden als ‘vremdelinck in Misech’ en ‘ballinck in Cedars tenten’ moeten hen uit het hart gegrepen zijn.

Trouwens, kan wel een levende berijming ontstaan, wanneer de dichter zich niet volkomen identificeert met de ‘profeet’ wiens woorden hij nazingen moet? En deze vereenzelviging kan eerst dan plaats hebben, wanneer gevoeld wordt dat de situatie waarin de psalm oorspronkelijk geconcipieerd werd, verwant is met die waarin men zich bevindt. Daarmee heeft het lied een historisch-concrete betekenis gekregen, en daarmee ook voor de gemeente een altijd-actuele, of het nu een strijdlied of een klaagzang, een dankpsalm dan wel een leerdicht is. Zo komt het dat in de tijd

1 Zie Pijper, Jan Utenhove, blz. 67: ‘De Bisschoppen zaten niet stil. Tot groote teleurstelling voor alle leden der Gereformeerde gemeente, bewerkten zij eindelijk bij den Bijzonderen Raad des Konings, dat de kerk der ballingen zich had te schikken naar de Engelsche ceremoniën.’ - Vgl. Lindeboom, Austin Friars, blz. 19.

[p. 267]

van de Reformatie juist de Psalmen een zo geliefd wapen vormden in de strijd voor de ‘Waarheid’ en tegen de ‘vijanden van het Evangelie’.

Ik kan me niet onttrekken aan de indruk dat Utenhove, bij het berijmen van deze 120e psalm, beïnvloed is geweest door een geschrift van zijn Straatsburgse vriend, nu mede-uitwijkeling te Londen, Martin Bucer, dat deze enige maanden voor Utenhove's komst in de Elzasser hoofdstad in het licht had gezonden onder de titel:

Der CXX. Psalm, Ein danck vnd Betpsalm, wider die falschen zungen, vnd stehte Widerfechter christlicher Religion, ausgelegt, zů lehre vnd trost in diser gefahrlichsten zeiten.
An die christliche Gemeinde zů Bonn. Christliche vnd wahrhafte Antwort, vff das Schandgedicht, wider christliche Reformation, vnd Martin Bucer, one namen des Dichters, vnd vnder dem titel Abconterfeitung Martin Bucers etc. ausgegangen.
Durch Martin Bucer.
Psal. V.
Herr, du bringest die lugner vmb / Der Herre hat grewel an den blůtgirigen vnd falschen.
Anno. M.D.XLVI. (Strasburg: In Knoblochs druckerei, Durch Georg Messerschmid)¹.

Het psalmgedeelte: Was bringet dir doch / was gibt dir die falsche zunge?, commentarieert Bucer als volgt:

Dise klage mag man vff zwen weg verstehn / Einer ist / so man sie als zů Got geredt / verstehn wil / Der ander / so man sie versteht / als zů dem geredt / der die falsche zunge ůbet.
So man disen vers als zů Gott will verstehn / hat er den sinn / Ach Gott was battet dir die falsche zunge? Die warhafftige zung bringet durch dein h. Euangelion vnd alle warhaffte lehre vnd rede / das du erkant / gelobt vnd geprisen / vnnd vnder deinem volck dein reich vnd alles gůts angerichtet / erhalten / vnd gemehret wurt. Was thůt aber die falsche zung? Rottet sie nit gentzlich aus / so uil an jr / dein wort / vnd gantze religion / vnd stifftet / erhaltet / vnd mehret in deinem volck allen grewlichsten abfall von dir / alle erschrocklichste abgtterei / zwitracht / vffrůr / blůtuergiessen / vnd alle not vnd mord an leib vnd seel? Wie magstu dann der falschen zungen deiner ergiften feindin / souil fůr gangs lassen? Wie kanstu jr so lang zůsehen? [Ci^vo].

Men vergelijke de door mij gecursiveerde woorden met de overeenkomstige in Utenhove's psalm. Zijn ‘Om t' volckx boosheyt’ (iv, 3) kan ingegeven zijn door Bucer's verklaring bij Mesech / Kedar:

Vnd sind beide gottlose / grobe / onartige / ontrawe / feindselige / schdliche vlcker gewesen / die nieman traw noch glauben gehalten / immer onrůw / vffrůr / kriege / vnd vnglück erwecket haben. [Ciij^vo].

1 Van het geschrift zijn drie exx. bekend; zie: Robert Stupperich, Bibliographia Bucerana, in: Schriften des Vereins f. Reformationsgesch., Nr. 169. Jahrg. 58, Heft 2., Gütersloh 1952, Nr. 89 - Ik raadpleegde het ex. Straatsburg Bibl. Nat. et Univ. R 102.349 (13).

[p. 268]

Tenslotte citeer ik nog Bucer's korte samenvatting van de psalm:

...den cxx. psalmen / in dem die gleubige Gemeinde / gott dem herren zů lob.... preiset / wie er jr gebett vnd klage / wider die falschen gifftigen zungen / ... erhret habe / ... [Aij^ro].

De melodie is van Straatsburgse oorsprong. Ze werd gecomponeerd door Mattheus Greiter bij zijn psalm ‘Ach Gott wie lang vergissest mein’ (psalm 13), en voor het eerst meegedeeld in het Teütsch Kirchenampt van 1525 (Hubert, Bibliogr. Nr. 7).

Utenhove's notatie is echter iets vereenvoudigd en komt op enige kleine afwijkingen na overeen met die in ‘La manyere de faire prieres’, het zogenaamde Pseudo-romeinse gezangboek, Straatsburg 1542¹ en de volgende Frans-Straatsburgse gezangboeken.

Het zingen van de melodie met de tekst van Utenhove zal hier en daar enige moeite hebben opgeleverd, vooral bij het melisme in de laatste regel.

1 Zie blz. 124-126.

h. Psalm 124

Onder de psalmen van Utenhove die W.J. Kooiman in zijn proefschrift vertalingen naar Luther noemt, rekent hij ook de 124e². Dit is slechts gedeeltelijk, om precies te zijn voor een derde gedeelte, juist: alleen de laatste strofe gaat op Luther terug, de beide eerste hebben niets met het lied van de reformator gemeen. Die vinden hun oorsprong in de eerste en derde strofe van de berijming door Justus Jonas, terwijl de eerste strofe van de Londense psalm ook nog de invloed van het Souterliedeken heeft ondergaan.

Het Bonner Gb. geeft volledig de teksten zowel van Jonas als van Luther, resp. acht en drie strofen. Waarom is Utenhove aldus eclectisch te werk gegaan? Hield naar zijn gevoelen Jonas zich, althans in de vertaalde strofen, dichter aan de bijbeltekst?

Op blz. 77-79 heb ik beide liederen besproken. Ik kan hier dus volstaan met de betreffende verzen te citeren.

jonas-luther (bonner gb. 1550)	25. psalmen (1557)
Jonas
i	i
Wo Got der Herr nit bey vns helt,	Waer God ons niet ghebleuen by /
wan vnser feinde toben:	Als sy teghen ons op stonden /
Und er vnser sach nit zu felt,	End van haer handen ghemaket vry /
im himmel hoch dort oben.	Mocht Israel wel vermonden:
Wo er Israels schutz nit ist,	Waer God ons schermer niet eenpaer /
vnd selber bricht der feinde list,	Voer al haer loose listen voerwaer /
so ists mit vns verloren.	So waert mit ons verloren.

2 Kooiman, Luther's Kerklied, blz. 142, 143 en 146.

[p. 269]

iii	ii
Sic wten fast vnd faren her,	Sy rasen vast en kommen ons aen /
als wolten sie vns fressen:	Al wilden sy ons op eten /
Zu wrgen steht all jr beger,	Tot dooden is al haer bestaen /
Gots ist bey jn vergessen,	God is by haer vergheten /
Wie Meeres wllen einher schlan,	Als windighe waterbaren slaen /
nach leib vnd leben sie vns stan,	Nae lyf ende leuen sy ons staen /
des wirt sich Got erbarmen.	Dies wil ons God erbarmen.

Luther
iii	iii
Gott lob vnd danck der uit zu gab,	Lof God en danck die niet toe gaf /
das jr schlund vns mcht fangen:	Dat si ons mochten vangen:
Wie ein vogel des stricks kumpt ab,	Als een voghel den strick komt af /
ist vnser seel entgangen,	Is onse siele ontganghen:
Strick ist entzwey, vnd wir seind frey,	Strick is ontwee end wy syn vry.
des Herren namen steh vns bey,	Des Heeren name stae ons by /
des Gotts himmels vnd erden.	Schepper Hemels / ende eerden.

iii, 6 steht (Wackern. III Nr. 27).

De verzen i, 2 en ii, 2 van het Souterliedeken vinden we bij Utenhove terug als i, 1 en 2:

En had ons God niet bi ghestaen
En waer by ons ghebleuen	Waer God ons niet ghebleuen by /
Laet Israhel dit doen vermaen
Waer God ons niet bi neuen.
Als die menschen met swaer ghedons
Al teghen ons op stonden	Als sy teghen ons op stonden /

We hebben hierin tevens de verklaring voor het verschil in tijdsaspect met de strofe van Jonas.

De vertaling van de beide andere strofen is letterlijk en geeft geen aanleiding tot opmerkingen.

De melodie welke Utenhove aan zijn psalm heeft meegegeven, was oorspronkelijk gecomponeerd voor Psalm 15 van Wolfgang Dachstein: ‘O Herr, wer wird wohnungen han’ (Zahn 4450). Utenhove vond ze in het Bonner Gb. ter plaatse en verwierp de boven beide versies van psalm 124 genoteerde zangwijzen.

[p. 270]

i. Psalm 125

greiter (bonner gb. 1550)	25. psalmen (1557)
i	i
Nv welche hie jr hoffnung gar,	So wie hier haer betrouwen gaer /
auff Got den Herren legen,	Op God den Heere legghen:
Die bleiben stets vnwanckelbar,	Die blyuen gans onwanckelbaer /
vnd lond sich nicht bewegen,	End laten haer niet beweghen:
Ir glaub ist satt	Haer ghelooue is vast
kein mangel hat,	op God ghepast /
von Got hat er die stercke,	Op wien sy alwech mercken /
Darumm spricht man,	Daer om voerwaer
sie werden bstan,	so blyuen sy eenpaer
gleich wie Zion der berge.	Vast / als des Syons berghe.
ii	ii
Dann vmb die stadt Jerusalem,	Ghelyck die stadt Jerusalem /
da ist gar vil gebirge:	Omringhet is mit berghen /
Damit der feind kein zugang nem,	Daer doer de viandt wert ghetemt /
das er sie nit erwürge,	Dat hy se niet verderue:
Also thůt Got	So omringt God
in aller not	in aller noodt /
sein glaubig volck vmbgeben,	De syne / end wilt se ankleuen /
vnd bey jm stan,	End haer by staen
von jetzund an,	van nu voort aen /
vnd biβ ins ewig leben.	Tot in dat eeuwich leuen.
iii	iii
Got ist gerecht vnd allweg gůt,	God is gherecht ende alwech goet /
der wirt auch uit zu lassen:	Hy sal oock niet toelaten /
Der sünder vnd gottlosen růt,	Dat de godloose hebben den voet /
vber die Gotts genossen,	Ouer syn huysghenoten /
Auff das der grecht	Op dat de knecht
nit werd geschmecht,	die daer is recht /
das er in sünd nit falle,	In sonden niet en valle /
mit seiner hend,	Goet onderstandt
das doch Gott wend,	mit syner handt /
behůt die frommen allen.	Doet God den vromen alle /

[p. 271]

iv	iv
O Herr thů wol den frommen all,	O Heer doet wel den vromen al /
die recht im glanben leben:	Die recht in t' ghelooue leuen:
Die aber tretten in abfall,	Maer die daer leuen na haer gheual
vnd sich in jrthumb geben,	End haer tot boosheyt gheuen /
Die wirt der Herr,	Die sal de Heer
verwerffen ferr,	mit groot oneer /
mit den sündern zerstren,	Verwerpen mit de quaden /
aber on fehl,	Maer eewelick wel
hab Israel,	sal Israel /
den friden Gottes Herren.	S'Heeren vrede hebben. Amen.

De Duitse psalm is van Mattheus Greiter. In tegenstelling tot zijn psalm 51, waarin de dichter zoveel mogelijk het bijbelwoord liet spreken, breidt hij in deze 125e de geconcentreerde Hebreeuwse strofe al interpreterend uit (zie vooral de tweede strofe). De eenvoudige gedachtengang, weergegeven in eenvoudige taal en verwerkt in een fraaie strofe, maakt het lied tot een kerklied bij uitnemendheid.

Datzelfde streven naar verstaanbaarheid heeft de vertaler geleid. Wellicht waren enkele zinswendingen wat duister, hij heeft ze voor zijn gemeente verhelderd in een vrije vertaling zonder daarbij de zin van zijn voorbeeld aan te tasten. De aanvangsregel heeft te veel overeenkomst met die van het Souterliedeken (Die hier op den Heer betrouwen) om van een toevalligheid te mogen spreken.

Met de tekst ontleende Utenhove de melodie aan het Bonner Gb. Ze dateert uit 1525 (Das dritt theil Strb. K.A. - Hubert, Bibl. 11b). Zahn noteerde ze onder nr. 7551.

j. Psalm 127

Burkard Waldis, wiens 127e psalm we hier in vertaling aantreffen, behoort met Andreas Knöppken tot de eerste Noordduitse dichters die aan Luthers oproep tot het vervaardigen van kerkliederen in de volkstaal, gehoor hebben gegeven. Over het ontstaan en het karakter van deze psalm is hiervóór gesproken¹.

De vertaling is alweer zo letterlijk mogelijk; slechts hier en daar heeft Utenhove zich terwille van het rijm een kleine omzetting of een zinverwante uitdrukking veroorloofd. Daarom is de verandering in iii, 1-3 des te opmerkelijker: de toespraak tot de ongelovigen is gewijzigd in een toespraak tot de gelovigen over de ongelovigen, wat aan deze strofe een geheel ander, een objectiever karakter geeft.

1 Zie blz. 91-93.

[p. 272]

waldis (bonner gb. 1550)	25. psalmen (1557)
i	i
Wo Got nicht selbst das hauβ auffricht,	Waer Godt niet self dat huys op richtt /
Und schafft all ding darinne:	End besorcht alle dinck [d]aer inne:
So ist mit vns nit auβgericht,	So is mit ons niet wtgherichtt,
verlorn ist sterck vnd sinne,	Verloren is kracht mit sinne
All mh vnd sorg vergebens geht,	Alle moeyte / sorgh vergheefs oock gaet /
so Gottes hilff nit bey vns steht,	Als Heeren hulp ons niet by staet.
all arbeit ist verloren.	Alle arbeydt is verloren.
ii	ii
Wo Got nit selbs bewart die stat,	Waer God niet self bewaert de stadt /
vnd bawet all thrn vnd mauren:	En bouwet torren ende mueren /
Dar hilfft kein gelt, noch menschen rath,	Daer helpt gheen ghelt noch menschen raet /
all arbeit ist verloren,	Alle arbeydt is verloren,
Wo Got nit hat zu wachen lust,	Waer God de wake niet self grypt aen
all hůt vnd wacht geschicht vmb sust,	Ons waken is vergheefs ghedaen /
All kunst vnd list můsz fallen.	Alle konst ende list moet falen.
iii	iii
Drumb mercket auff vnd sehet an,	Daerom merckt op end siet se aen /
die jr on glauben leben:	Die sonder ghelooue hier leuen /
Ewer brot sůchen mit fr auffstahn,	Sy soecken haer broodt mit vroech opstaen /
er wils also nicht geben,	Dat God so niet wilt gheuen,
Den Gotsfrchtigen solches felt zu,	Den Gods gheloouighen sulcks gheschiedt /
im schlaff on alle noth vnd mh,	Ia slapende al en sorghen sy niet /
die seiner gte warten.	Die haer op hem verlaten.
iv	iv
Des leibes frucht all menschen kind,	Des lyfs vruchten syn kinderen veel /
seind auch von Got ein erbe:	Van God tot eender eruen.
Und gibt zu lohn wem er sie gnt,	Dien hy tot loon gheeft wien hy wil /
er lest niemand verderben,	End laet niemandt verderuen.
Mit segen er all ding erflt,	Mit seghen hy alle dinck veruult /
durch jn hunger vnd durst wirdt gstilt,	Doer hem alle noodruft wert ghestilt /
auβ rechter gnad vnd gte.	Wt rechter ghenade ende ionste.
	(Er volgen nog 2 strofen).

[p. 273]

Voornaamste varianten tekst 1527 (zie Wackernagel III, Nr. 741).

i, 6 wo gades hülp	ii, 6 da ys all hode vnd macht vm süst
ii, 2 vnd buwet alle thörn vnd dore	iii, 5 De ohn früchten, den velt ydt tho
ii, 4 all sterck vnd macht vorlorenn	iv, 6 dorch ohn werdt h., d.g.

Bij de bespreking van psalm 2 (blz. 225/6) trachtte ik te bewijzen dat de Londense ouderling naar het Bonner Gesangbuch gewerkt moet hebben. Uit de Bonner varianten ii, 2; ii, 4 en iii 5 blijkt duidelijk dat dit inderdaad het geval geweest is: geen van de vele versies die Wackernagel heeft genoteerd, bezit de ‘correcties’ van het Bonner Gb. op de genoemde plaatsen welke door Utenhove letterlijk werden vertaald.

Aan het Bonner Gb. ontleende Utenhove ook de bij deze psalm genoteerde melodie. Het is die welke oorspronkelijk voor Luthers psalm 124: ‘Wär Gott nicht mit uns diese zeit’ (Walther 1524, Nr. 28) is gecomponeerd (Zie Zahn 4434). Utenhove heeft de f-sleutel een lijn lager geplaatst.

k. Psalm 130

luther (bonner gb. 1550)	25. psalmen (1557)
i	i
Avβ tieffer not schrey ich zu dir,	Wt dieper noodt schrey ick tot dy
Herr Gott erhr mein růffen:	Heer Godt anhoort myn roepen.
Dein guedig ohren keer zu mir,	Dyn ghenadighe ooren keert tot my
vnd meiner bit sey offen.	End myner bede sy open.
Denn so du wilt das sehen an,	Want ist dat du wil mercken aen
wie manchen sünd ich hab gethan,	Hoe menighe sonde ick heb ghedaen
wer kan Herr vor dir bleiben.	Wie kan Heer voer dy blyuen.
ii	ii
Es steht bey deiner macht allein,	Het staet by dyner macht allein /
die sünden zu vergeben:	Die sonden te vergheuen /
Das dich frcht beide groβ vnd klein,	Dies vreesen wy dy alle ghemeyn /
auch in dem besten leben,	Oock in het beste leuen:
Darumm auff Gott wil hoffen ich,	Daerom op God wil ick hopen vast /
mein hertz auff jn soll lassen sich,	Myn herte op hem sal syn ghepast /
ich will seins worts erwarten.	Op syn wordt wil ick rusten.
iii	iii
Und ob es wert bis in die nacht,	Al waer het schoon tot in der nacht /
vnd wider an den morgen:	End weder tot den morghen:
Doch soll mein hertz an Gottes macht,	So sal myn hert aen S'heeren macht /
verzweiflen nit noch sorgen,	Vertwyfelen niet noch sorghen.
so du Israel rechter art,	So doet Israel t'alder tydt /
der auβ dem geist geboren ward,	Die wt den gheest herboren syt /
vnd seines worts erwartet.	End op syn wordt betrouwet.

[p. 274]

iv	iv
Ist nůn bey vns der snden vil,	By ons seer veel misdaden syn /
bey Gott ist vil mehr gnaden:	Maer by God veel meer ghenaden:
Sein hand zu helffen hat kein ziel,	Syn helpen is sonder termyn /
wie schwer wir seind beladen.	Hoe swaer wy syn beladen.
Er ist allein der gůte hirt,	Hy is alleyn de Herder goet /
der Israel erlsen wirt,	Die Israel verlossen moet /
auβ seinen sünden allen.	Wt synen sonden alle.

Er staat: i, 3 mr; iii, i bist

Varianten Enchiridion, Erffurd 1524 (Wackernagel III, Nr. 5):

ii, 7 seins worts erharren	iv, i Ob bey vns ist d.s.v.
iii, 6 der auss dem geyst erzeuget wart	iv, 4 wy groß auch sey der schaden
iii, 7 vnd seynes Gotts erharrc

Dat de 130e Londense psalm een vertaling naar Luther is, was al bekend¹. Men heeft echter niet opgemerkt dat Utenhove de 4-strofige versie vertaalde. We behoeven ons hier niet bezig te houden met het probleem welke van beide redacties, die vier- of de vijfstrofige, de oudste is geweest. Wel is het van belang te weten, dat men in Zuidduitsland, en speciaal in Straatsburg, de voorkeur heeft gegeven aan de kortere lezing. Zo heeft het Straszburger Gesangbuch van 1537 (ook de herdruk van 1540) slechts deze tekst. Later treft men, terwijl de vierstrofige redactie uit de specifiek Lutherse gezangboeken verdwijnt, alweer in het zuiden, beide teksten naast elkaar aan. Wackernagel, aan wie deze bijzonderheden zijn ontleend, constateerde dit voor het Constanzer Gb. van 1540 en het grote Straatsburger van 1560². Daar hem van het Bonner Gb. geen oudere editie bekend was dan van 1561, kon hij niet vermelden dat zich de beide redacties ook bevonden in de uitgave van 1550, en dus naar alle waarschijnlijkheid al in de eerste, verloren gegane, druk van 1544.

Van meer belang is evenwel dat het Bonner Gb. het vierstrofige Lutherlied niet ongewijzigd heeft opgenomen: men zie de varianten, die men ook bij Utenhove zo goed als alle aantreft.

Waarom Utenhove de kortere lezing verkozen heeft boven de andere, is niet uit te maken. Vond hij de laatste al te Luthers, de eerste dichter staan bij de bijbeltekst?

Over de vertaling zelf is weinig op te merken: letterlijker kan men ze zich nauwelijks denken. Slechts in iii, i blijkt de vertaler de Duitse tekst verkeerd te hebben opgevat (ob es wert = al duurt het ook). De mogelijkheid van een drukfout in de uitgave van 1544 (wer i.p.v. wert) moet echter niet uitgesloten geacht worden.

Utenhove nam de (Straatsburgse) melodie bij de psalm - de oorspronkelijke komt in het Bonner Gb. niet voor - over. Dit is de latere regelmatiger geritmeerde versie. Zie Zahn 4438a en b.

1 Kooiman, Luther's Kerklied, blz. 142-146.

2 Wackernagel, Das deutsche Kirchenlied III, notities bij Nrs. 5 en 6.

[p. 275]

l. Het Vader onse en het Symbolum

De ‘Eenige Psalmen, thien in getale’, werden gevolgd door het Vader onse en het Symbolum Apostolorum. Ook deze beide gezangen zijn vertaald naar het Duits van Martin Luther. Het laatste lied heeft bij Utenhove een strofe meer: het moet hem namelijk opgevallen zijn, dat de Wittenberger reformator niet alle artikelen van de Apostolische geloofsbelijdenis in zijn lied had verwerkt. De drie gediscrimineerde geloofspunten berijmt Utenhove als volgt:

Ten derden daghe om ons' gherechticheyt
Vanden dooden is opghestanden /
Doer s' vaders kracht in heerlickheyt /
Verlossende ons wt s'viandts banden /
Is ten Hemel op verheuen /
Van der eerden in 't openbare /
Sidt ter rechter handt / Gods beneuen /
Voer ons een recht middelaere /
Van waer hy ten eynde / kommen sal /
Richten leuende ende dooden all.

m. Samenvattende constateringen en conclusies

1.	Psalm 1 is een bewerking van het eerste Souterliedeken; psalm 120 een ‘oorspronkelijke’ berijming. De overige liederen (acht psalmen en twee gezangen) zijn uit het Duits vertaald.
2.	Vertaler der liederen en samensteller van het bundeltje is Jan Utenhove. Hij plaatste zijn naamletters alleen bij de psalm die zijn eigen werk was. Bescheidenheid verbood hem dit ook te doen bij letterlijk vertaalde gedichten. Waarom zouden in het andere geval de ‘vrienden’ er hun initialen niet bij vermeld hebben?
3.	Op grond van de aanwezigheid van Waldis' 127e psalm en van tekstvarianten moet het Bonner Gesangbuch van 1544 als Utenhove's onmiddellijke ontleningsbron worden beschouwd.
4.	De Souterliedekens blijken in de Londense gemeente grote bekendheid genoten te hebben: niet alleen bewerkte Utenhove het eerste, maar ook in vele der andere psalmen vinden we herinneringen aan de berijming van Van Nijevelt, vooral in de beginregels. In de huissamenkomsten van de gemeente vóór 1551 zullen de Souterliedekens gezongen zijn.
5.	Utenhove geeft de voorkeur aan een psalm die zich zo dicht mogelijk bij de bijbeltekst houdt (Straatsburgs principe). Een enkele maal wijzigt hij in die zin; voor het overige zijn z'n vertalingen slaafs, zo zelfs dat hij niet schroomt germanismen in te voeren (het vaakst echter terwille van het rijm).
6.	Op twee na heeft Utenhove zijn melodieën ontleend aan het Bonner Gesangbuch; in vier gevallen heeft hij een andere gekozen dan boven de psalm daarin stond genoteerd.
7.	Behalve nuttigheidsoverwegingen kunnen ook overwegingen van esthetische aard Utenhove hebben geleid bij het samenstellen van zijn bloemlezing.

[p. 276]

Ps.	Bron	Melodie	Bron
1	Souterliedeken i	Les X Commandemens, 1543	ws. Frans-Strb. Gb. '45 of '48
2	A. Knöppken	Es ist das heil uns	Bonner Gb.
3	L. Oeler	Nun freut euch	Bonner Gb.
51	M. Greiter	O Herre Gott begnade mich	Bonner Gb. ps. 51
103	J. Dachser	An wasserflüssen Babylon	Bonner Gb. ps. 137
120	‘oorspronkelijk’	± Ach Gtt wie lang vergissest	Fr.-Strb.Gb.1545 of '48 bij ps. 13
124	J. Jonas - M. Luther	O Herr wer wird wohnung han	Bonner Gb. ps. 15
125	M. Greiter	Nun welche hie ir hoffnung	Bonner Gb. ps. 125
127	B. Waldis	Wär Gott nicht mit uns	Bonner Gb. ps. 127
130	M. Luther (4-str.)	Aus tieffer not	Bonner Gb. ps. 130
Vader
onse	M. Luther	Vater unser im Himelreich	ws. Bonner Gb.
Symb.
Apost.	M. Luther	Wyr gleuben all an eynen Gott	ws. Bonner Gb.