Op schrijversvoeten door Nederland

[Gabriël Smit]

Even typerend als de titel ‘Is dat nu wel zo?’ voor Harriet Freezer, heb ik de naam ‘Ternauwernood’, die hij aan een van zijn gedichtenbundels gaf, altijd voor Gabriël Smit gevonden. Ternauwernood houdt hij de adembenemende race vol, waarin wij allen moeten meelopen om ons dagelijks brood te verdienen, ternauwernood lukt het hem op zijn smalle rug de verantwoordelijkheden van man en vader te torsen, ternauwernood redt hij zijn dichterschap uit de woeste en kille wateren van de journalistiek, die hem dagelijks omspoelen.

Maar hoe ademloos ook, hij haalt het altijd nog net, al komt hij dan niet helemaal ongehavend uit de strijd. Als je hem ontmoet op een ogenblik dat hij even tot zichzelf kan komen - in een coupé van een lege, late trein b.v. of aan een cafétafeltje of een eindje met hem oplopend langs een stille gracht, dan doet hij denken aan die vlinder uit een van zijn eigen verzen. ‘Trillende vlinder op het tafelblad - hoe stil vouwt gij uw lichte vleugels samen - alsof uw wanhoop aan de dichte ramen - niets van uw inkeer en uw vrede brak.’ En al is dan wat die vlinder voor levend gras aanziet het dode, groene tafelkleed, het moment van bevrijdend geluk wordt er niet minder intens om beleefd.

Wat dit boekje betreft: ternauwernood bereikte zijn brief me nog voor hij ontglipt was naar het zonnig Italië. Ternauwernood kreeg ik nog even zijn stem te horen door de telefoon. Ik citeer uit die brief:

[p. 66]

‘Vanmorgen snuffelde ik nog even in de ontzaglijke rommel, die ik dagelijks in mijn tas meesleep en vond plotseling in een nummer van het Katholiek Bouwblad tussen een folder jouw brief van liefst 14 September. In de halfslaap, die mij 's morgens altijd nog vrij lang vergezelt, moet ik de brief automatisch in het tijdschrift gestoken hebben...’

Hoe verder je in de geest van Gabriël Smit doordringt, hoe helderder en ordelijker het wordt. De kern is misschien een diep en zuiver blauw. Maar aan de periferie is het een nogal chaotische warboel van oprecht gemeende beloften die hij nooit zal houden, van brieven die eigenlijk geschreven zouden moeten worden, van afspraken waarvan hij zich alleen de naam of de tijd of de plaats herinnert, van datums die stuivertje wisselen - Is het al Donderdag vandaag? Nee, dat kan niet. Ik weet zeker dat het nog Woensdag is -. Dat geeft dan allerlei complicaties van mensen, die tevergeefs op hem zitten te wachten en op wie hij ergens anders weer vergeefs zit te wachten en dergelijke. Hij is het wel van plan, maar hij kan nooit de energie vrij maken om orde te scheppen in deze verwarring. Hij sleept ook symbolisch die tas vol rommel dag in dag uit mee heen en terug. Gelukkig misschien, want het is juist zijn charme dat hij niét volmaakt is.

‘Ik vind het erg vervelend dat het door mijn mogelijke nonchalance zo gelopen is,’ gaat de brief verder. ‘Vooral ook omdat ik het zo prettig zou vinden de wonderlijke samenleving, waarvan ik volgens mijn trouwboekje het hoofd ben, eens door jou geschetst te zien. Eigenlijk moet je beslist komen. Ik heb schatten van kinderen. Mijn vrouw en ik spelen heus goed quatre-mains (wat denk je van Schubert of een Mozart-sonate?), mijn oudste dochter zingt zo lief (helaas veel Brahms nu, maar dat gaat wel over). Ze is op het conservatorium. De tweede speelt fluit, de derde viool, de vierde zingt weer, de vijfde speelt piano. Als we allemaal thuis zijn kunnen we je zelfs op een drie- of vierstemmig vrouwenkoortje vergasten. Het is werkelijk wel om aan te horen. De moeilijkheid is alleen dat al dat vrouwelijk gekweel vaak een demonstratief ongeduld van de beide jongsten - alle twee zoons - tengevolge heeft. Heus, het is een reuze-club. Je mist wat als je het mist. Maar áls je het mist, is het mijn eigen ellendige schuld. Brrr... Zul je niet boos zijn?’

Natuurlijk ben ik niet boos, Gabriël. Hoe zou ik het kunnen zijn na zó'n lange brief. Wel spijt het me dat ik het gemist heb. In die

[p. 67]

ene dag voor je vertrek naar Italië was het niet meer te arrangeren.

Gabriël Smit: ternauwernood thuis...

Ik had met je willen praten, o.a. over je psalmberijming. Maar vooral had ik met je over Utrecht willen praten, jouw geboorteplaats en sinds vele jaren mijn woonplaats. Je hebt je werk in Amsterdam en je woont net over de grens van de provincie in 's-Graveland, maar toch hoor je voor mijn gevoel bij Utrecht. Je zult zeker niet al wat Utrecht is beminnen, maar toch... Vind je ook niet dat er een kant aan Utrecht is, die de vreemdelingen nauwelijks kennen? Het is het Utrecht, waar ik zelf het meest van houd. Soms vind ik het terug in jouw werk, iets ervan heeft jou gemaakt tot wie je bent. Het Utrecht dat ik bedoel is intiem, helemaal niet would-be grootsteeds, het is misschien altijd nog een provinciestad, maar wat zou dat? In ieder geval is het dan een provinciestad met persoonlijkheid, ingetogen en beschouwelijk - dat laatste ouderwets aandoende woord past mijns inziens precies bij Utrecht - het leeft meer naar binnen dan naar buiten, meer in

[p. 68]

de huiselijke kring dan op straat en in café's. Vreemdelingen vinden het saai en stijf, maar ik zou het liever onwerelds willen noemen. Inderdaad, het Utrecht dat ik bedoel is niet geheel van deze tijd, zelfs niet geheel van deze wereld. Maar alweer, wat zou dat? Vaak heb je het gevoel dat de realiteit er doorzichtig is zoals de boomkruinen in dit seizoen. En omdat je op al mijn vragen geen antwoord kunt geven, Gabriël, nu je in Italië van zon en chianti geniet, wil ik tot slot jou aan het woord laten in het gedicht dat je ‘Terug in Utrecht’ noemde en waarin je die elegische Utrechtse sfeer zo goed hebt getroffen.

Wie van de Springweg door de Walsteeg liep
zag vroeger, even voor de grote bomen
van het plantsoen hem hadden opgenomen
het lieflijkst wonder dat een stad ooit schiep.

Hoog was daar op een oude blinde muur
een sierlijke seringenstruik ontsprongen
zijn voet in de verweerde kalk gedrongen
zijn bloemen ijl en als sneeuwvlokken puur.

Nu is de grauwe hofmuur afgebroken,
maar nooit is een zo prille bloem ontloken
aan glazen huizen, ijzer en beton.

Ik dwaal en dwaal - zie niets dan nieuwe dingen,
maar niets waar nog een merel in kan zingen:
seringen, waar een schepping in begon.