Op schrijversvoeten door Nederland

[J.C. van Schagen]

Tussen Rotterdam en Numansdorp leek het of je in een voorbije tijd was aangeland. De afgoden snelheid en comfort hadden hier maar weinig te vertellen. Op zijn dode gemak, bij gehuchten, dorpen en overwegen luidruchtig fluitend, boemelde de tram door de met tarwe en bieten beplante vlakte van de Hoeksche Waard. Onder een sombere lucht met laaghangende wolken, door regenvlagen gestriemd, leek het of het koren alle glans en vitaliteit verloren had. Maar toen we bij de haven van Numansdorp op de veerboot

[p. 45]

wachtten, werd de hemel zo licht als hij die dag nog niet geweest was. Een glans van zilver brak door het grauw heen en de grote watervlakte voor ons, waar de golven met hun witte schuimruggen als speelse dieren kwamen aanspringen, had bepaald iets feestelijks. De veerboot zag er overigens geruststellend groot en solide uit, veel moderner dan de tram.

J.C. van Schagen: schilder en dichter

Ik had tabletten tegen zeeziekte in mijn tas - in te nemen wanneer de eerste symptomen zich voordoen - maar geen enkel onplezierig verschijnsel deed zich voor. Het schommelen was alleen maar heerlijk, gaf je het gevoel heel licht te zijn, door golven gedragen. Van het begin af had ik me voorgenomen op de ouderwetse manier naar Zeeland te varen, omdat ik me in die wereld van eilanden inderdaad op een eiland wou voelen, los van het vaste land. Daarvoor moet je varen. De passagiers doken haastig de salon binnen, die denken deed aan de coupé van een moderne trein, alleen breder.

[p. 46]

Met een stoere oude heer was ik de enige, die zich op het bovendek waagde. Toch was het daar achter de glazen windschermen bijna zoel.

Altijd weer verrast het water je door de verscheidenheid en pracht van zijn kleuren. Alle kleuren van wat leeft en groeit in zeeën en stromen vind je in zo'n grote watervlakte terug: het zilver en bruin, het grauw en de olie-achtige goudkleur van vissen, het zwartgroen van paling, het lichtere groen van wieren en waterplanten, het rose en wit, het mauve en amethist van schelpen, alle glanzen van parelmoer, van bloedkoraal, van zee-anemonen en zelfs het blauw der ogen van de kleine zeemeermin. Maar het water maakt al deze kleuren vloeiend, doet ze kantelen van glad naar stroef, van glans naar dofheid.

We voeren om Flakkee heen. Het leek heel laag en kwetsbaar; maar even stak een groene rug boven het water uit. Arbeiders waren bezig met het vernieuwen van de dijk, die ook laag leek, gezien vanuit zee. Eén sprong van het grote, gevaarlijke beest kon deze eilanden overweldigen. Zodra je voet aan wal had gezet, kon je dat vergeten, niet terwijl je er langs voer. Maar het grote beest was zo prachtig, dat je niet kon laten er ondanks alles van te houden. Vrachtschepen voeren ons voorbij, een enkel jachtje, licht als een notedop. Toen we al op de brede Oosterschelde waren, brak de zon door. Ergens in zijn Narrenwijsheid zegt J.C. van Schagen, de dichter, die ik ga bezoeken: ‘Het licht blikkert op het water, visjesvlug.’ En zo was het precies.

Duiveland, waar we met de bus doorheen reden, was nog een ziek land met wrakken van huizen en heel dun koren. Maar het was tenminste weer droog en het toonde al tekenen van herstel. Vijftig minuten om Zierikzee te zien, maar ik wil er later weer naar toe. Rode daken, smalle straatjes met hier en daar een gat, waar een huis is weggeslagen. Een vriendelijk marktplein met oude gevels en werkelijk die stompe toren. Dan ligt de boot naar Katse Veer al weer te wachten en terwijl wij onderlangs die boot bereiken, kijken van boven af de oude mannen van Zierikzee met een soort misprijzende ironie op ons neer.

Weer op het bovendek van die veerboot en nu de bijna oeverloze vlakte van de Oosterschelde voor ons. Een framboosrode zon kijkt even door een bank van wolken heen en tipt de golven van het rustig geworden water aan met een vleugje oud-rose, een vleugje

[p. 47]

roodkopergloed, heel discreet. En dan vervaagt alles tot mauve - de kleur van hei, die bijna is uitgebloeid - en wordt blauwer en nog stiller, rimpelloos. Steeds verder verwijdert de veerboot naar Noord-Beveland, dat aan de horizon zijn rug uit het water heft, zich van de onze. - Paradysum, dat is verre te gaan - zingt het in mij, het lied van de ommelandvaarder. En dat is dan Zeeland, de eilanden, een wereld die nog wijd is, omdat het evenwicht er niet door duivelse snelheden is verstoord.

De volgende morgen is het markt in Middelburg, heel fleurig onder een blauwe hemel met witte wolken. Al weer op een terras zittend kun je het alles langs je laten stromen: de kleurigheid van de vrouwencostuums met de hardrose en hemelsblauwe beukjes, met de kostbare tooi van bloedkoraal en goud; de mutsen zijn hier op Walcheren klein met sierlijke vleugeltjes, een hoge kuif van donker haar komt er ver onder uit. De oude mannen dragen nog veel de Zeeuwse petten met meanderrand en de ronde hoeden, de zilveren broekstukken en gouden knoppen. Zelden zie je iets van boersheid in de slechte zin, van lompheid. Deze vrouwen vooral lopen als vorstinnen.

Dan is het al weer tijd voor de bus naar Domburg. Daar woont aan de markt J.C. van Schagen, schilder en dichter. Van een gewoon, bescheiden dorpshuis heeft hij de bovenétage in huur. Ik kom er aan met paarsblauwe vingers door een lekkende ballpoint. Ze begrijpen het nog voor ik iets heb uitgelegd. ‘Natuurlijk een ballpoint. Al onze lakens zitten er vol mee,’ zegt zij en hij vult aan: ‘Ik schrijf wel eens wat op in de nacht. Zo tussen waken en slapen heb je de beste invallen.’

Ze wonen hier als permanente badgasten, wordt me uitgelegd. Na de oorlog was dat de enige manier om terug te kunnen naar Zeeland en dat wilden ze absoluut. Er was niet de geringste kans om een huis te krijgen. Toen hebben ze er dit op gevonden, via een episode in een rusthuis, waar ze helemaal niet thuishoorden.

Eén wand van de werkkamer wordt geheel in beslag genomen door schilderijen, allemaal eigen werk. ‘Niet omdat ik er zo graag aldoor naar kijken wil,’ zegt Van Schagen, ‘maar ik moet het wel ophangen. We hebben hier helemaal geen bergruimte.’

Natuurlijk is er verwantschap tussen het schilderwerk en de gedichten - hoe zou het anders kunnen? Het kleurengamma van de

[p. 48]

schilderijen doet vaak denken aan een mysterieuze onderwaterwereld; ook het speelse, de afkeer van schoolsheid, het niet terugschrikken voor moderne vormgeving is erin terug te vinden.

Uit de levensloop van deze schilder-dichter blijkt een wijsgerige aanleg, met als gevolg een afkeer van vulgair je zelf op de voorgrond dringen. Hij is tot 1942 ambtenaar geweest en dit zonder zelfbeklag. Hij had in zijn jeugd Toorop en diens aanhang iedere zomer naar Domburg zien komen en had kennis gemaakt met deze schilders. Zelf zegt hij over die kennismaking: ‘Ik mocht er bij zitten.’ Hij dacht toen al als hij die worsteling om maatschappelijk staande te blijven aanzag: ‘Daar voel ik toch niet voor.’ Hij bleef dus ambtenaar, onderbrak alleen zijn loopbaan om rechten te studeren te Amsterdam, maar keerde na zijn promotie in de ambtelijke wereld terug.

Intussen had hij zijn bundel Narrenwijsheid gepubliceerd en deze rijmloze verzen met een absoluut eigen toon maakten hem op slag tot een der vooraanstaanden onder de jonge dichters van die tijd. Maar de weg die hij volgde, liet het succes liggen - links of rechts, dat weet ik niet - en al gauw belandde hij in sferen, waar het van geen belang meer was.

Tijdens het bombardement van Rotterdam zat hij als administrateur ter gemeentesecretarie op het stadhuis en in 1942 werd hij op wachtgeld gesteld. Er is niets ambtelijks aan deze man, hij is niet dor of preciezerig. Met zijn forse gestalte en lichte ogen zou hij een schipper kunnen zijn. De groeven in zijn voorhoofd lijken niet een gevolg van ouderdom, maar van contact met weer en wind, van turen in de verte. En heel zonderling - hij zal er zelf wel om moeten lachen -: hij doet me denken aan Noach op de ark.

‘Dat wachtgeld,’ zegt hij, ‘kwam eigenlijk net op tijd. Je kunt als ambtenaar bijna niet voorkomen dat je promotie maakt. Dat geeft ook steeds meer verantwoordelijkheid.’

De kunst begon dus wel erg in het gedrang te komen en hij heeft daarom na de bevrijding het wachtgeld maar geprefereerd. Het gaf hem de kans naar Zeeland terug te keren.

Van Schagen is iemand, wiens belangstelling heel anders gericht is dan die van de meeste moderne schrijvers. Deze laatsten nemen de verworvenheden van de dieptepsychologie tot uitgangspunt en proberen dan nog diepere lagen aan te boren. Van Schagen interesseert dit niet. Hij tracht niet het leven te ontleden. Hij wil er in opgaan.

[p. 49]

zijn menselijke hovaardij afleggen, klein en doodgewoon meezingen in het koor van al het geschapene. Hij doet me denken aan een middeleeuwer, die de schepping verheerlijkt in miniaturen. Maar achter het heel kleine is dan altijd een ver verschiet. Het dagelijkse heeft een doorkijk op de eeuwigheid.

In zijn nieuwe bundel ‘Zeeuwse reflexen’ staat een verhaal over schulpjes zoeken. Hoeveel soorten zijn er niet! Kokkels en kinkhorens, nonnetjes en weduwnaars en meisjesschulpjes, die blozen als een meisje als je naar ze kijkt. En een lief deel van zijn verzameling zijn de miniaturen...

‘Het doosje met de horentjes in speldeknopformaat, met de allerminuscuulste fossieltjes, knopjes, torentjes, tandjes, schildjes, zo teer, zo teer is dat allemaal - je moet je adem inhouden, anders waait het weg - en zo onverzettelijk eigenwijs tevens; een ribhorentje blijft beslist een ribhorentje en een stekelhorentje een stekelhorentje, al zijn ze nog een halve millimeter in het kubiek; ook het friemeligste waaiertje, het petieterigste venusje mist geen ribbeltje, geen straaltje van zijn program, onwrikbaar bijbelvast zijn deze kleine natte neusjes. Maar hun sympatiekste zijde is nog dat ze je dwingen plat op de grond te gaan liggen - anders vind je ze niet - en er zijn weinig exercitiën zo heilzaam voor lichaam en geest, als te liggen, ontspannen en languit, plat aan het Zeeuwse strand...’

Maar ‘vroomheid’ wil Van Schagen deze diepe aandacht voor zelfs het kleinste in de schepping niet genoemd hebben. ‘Geen middeleeuwse vromigheid,’ zegt hij, ‘geen vroomheid überhaupt, ik heb de pest aan vroomheid, al moet ik toegeven dat de dominees op me afkomen als vliegen op de honingpot. Ik zal hier waarschijnlijk wel levenslang tegen moeten blijven sporrelen. Misschien zal ik me nog wel eens in de pornografie begeven, alleen omdat het zo leuk zou zijn de enorme kras, die er dan in het beeld zou ontstaan.’ De experimentele poëzie heeft voor hem niets afschrikwekkends, ze doen het alleen nog niet altijd goed genoeg. Een dichter die hij zeer waarderen kan, is Vroman.

‘Conversatie hebben we maar afgeschaft,’ zegt hij op zeker ogenblik. ‘Daar hadden we geen tijd meer voor.’

Behalve zijn werk als schilder en dichter is het de ‘Stichting Zeeland voor Maatschappelijk en Cultureel Werk’, die veel van zijn tijd in beslag neemt. Er wordt - en met succes - naar gestreefd de

[p. 50]

cultuur in de provincie op een hoger peil te brengen. En dan schrijft hij af en toe zijn ‘koldertje’ voor de Prov. Zeeuwse Courant onder de schuilnaam Joringel. Waarom Joringel? vraag ik hem. ‘Wel, de boze heks van het Westen - “boven de Moerdijk” zeggen we hier - heeft me eindelijk los gelaten en ik ben weer vrij net als Joringel uit het sprookje.’

Zijn vrouw heeft het druk met haar pianostudie. ‘Ik accompagneer het ballet, dat ze hier in Domburg hebben opgericht,’ vertelt ze. ‘Jongens en meisjes uit werkplaats, winkel en school. Ze vinden het heerlijk. Het ballet dat we nu instuderen is op muziek van Chopin, een van zijn ballades. Ik moet erg veel oefenen om dat behoorlijk te spelen.’

‘Pourquoi cesserais-je d'être de mon village?’ Dat is een uitspraak van Sido, de moeder van Colette. Als je J.C. van Schagen ontmoet, is het duidelijk dat ‘être de son village’ of ‘de son province’ heel iets anders kan betekenen dan een provinciaal zijn in de slechte bijbetekenis, die dit woord gekregen heeft. Het heeft veel te maken met jezelf durven zijn tegen de mode in en het vraagt misschien de wijsheid van de nar, die immers altijd de betrekkelijkheid van wereldse roem en grootheid heeft beseft.

Ter aanvulling van het beeld, dat ik van deze dichters heb geschetst, geef ik u tot slot de visie op hem van de Nachtpoes.

Vannacht zei de Poes: jij bent ook niet veel waard.
Nou, zei ik, een dichter en heel fijn besnaard,
Vrij van drank en een Heer,
Poes, wat wil je nog meer?
Ze zweeg en toen zei ze: maar jij hebt geen staart.

(Uit een bundeltje limericks: Conversatiën met de Nachtpoes)

Vermoedelijk komen bij het noteren van deze ‘conversatiën’ de ballpoint-vlekken in de lakens.