Op schrijversvoeten door Nederland

[Aar van de Werfhorst]

Zo'n opdracht brengt wel afwisseling in je leven.

Een paar dagen later zit ik met Aar van de Werfhorst op het terras van een hotel op de Wageningse berg. Waarom heeft toch het zitten op een terras zo'n ontspannend effect? Is het dat het leven langs je stroomt, terwijl je er zelf tijdelijk geen deel aan hebt? Ook nu heb ik de neiging mijn taak te vergeten. Het waait vrij hard, maar de wind gaat over ons heen. Dat geeft juist zo'n behaaglijk, beschut gevoel. Karavanen van wolken trekken voorbij. Hun schaduwen snellen over de vlakke Betuwe en dan opeens zijn ze verdwenen en het land ligt daar als een blond en zeegroen meer met hier en daar kleine, donkere eilanden, waar mensen wonen of bomen staan. Aan de voet van de berg stroomt de Rijn en als ik daar naar kijk, ben ik opeens met mijn gedachten terug bij het werk van de man naast mij. Want Aar van de Werfhorst heeft bijna geen boek geschreven, of er stroomt een rivier door, de Regge of de Overijselse Vecht of de Gelderse IJsel. En het is altijd de rivier, die in de beslotenheid van het dagelijks leven het vreemde brengt, het avon-

[p. 40]

tuur, het wonder. Het kan het ‘potschip’ zijn, dat tegen de tijd van de Meimarkt van ver komt aangevaren of het schip met zandhaver, door schipper Lammertien meegebracht uit Amsterdam, het wonderzaad, dat het de akkers bedreigende stuifzand zal vast houden. Of het zijn de koggen, waarmee de ommelandvaarders naar Oostland ‘rijden’. Gebieder, Koning, Heere - Nobis Miserere - Paradysum, dat is verre te gaan. - Dat zong een jonge stem, terwijl het schip door de nacht voer. En soms vormt het water de verbinding met een nog verder en vreemder land. Dan voert het naar de dood, zoals in het verhaal van De Winterkraaien, de zeven veenarbeiders, die verdrinken bij het oversteken van een vaart.

Hoewel Overijsel het hart is, dat in al die verhalen klopt, reiken ze in ruimte of in tijd ver over de provinciale grenzen.

‘Hoe komt het eigenlijk, dat al je verhalen in Overijsel spelen?’ vraag ik, ‘ben je er geboren?’

Nee, hij is zelfs niet in Nederland geboren. Zijn ouders, hoewel beiden van Nederlandse nationaliteit, hadden een zaak in het Duitse Roergebied en zijn hele jeugd heeft hij in die mijnstreek doorgebracht. Maar zijn grootouders van moederszijde woonden op een boerderij aan de Vecht in Overijsel. In de vacanties ging hij daar naar toe. Voor de stadsjongen was het of het leven zich pas in die vacanties ontplooide. Het werd schoon en gaaf, door een dromerig floers overtogen. Het hele jaar verlangde hij naar de vacantie in Overijsel. Hij leerde het boerenleven kennen, niet als toerist, maar als behorend tot een in de streek gevestigde familie van binnen uit. Nu nog zegt hij: ‘De stad kun je leren, het platteland moet je leven. Na enkele maanden heeft een jongeman van buiten alles door, wat de stad te bieden heeft. Maar het duurt jaren voor iemand uit de stad zich heeft ingeleefd op het platteland. En dan moet hij nog van goeden wille zijn, anders blijft hij eeuwig een buitenstaander. De meeste stedelingen kunnen een boer, die op klompen loopt en dialect spreekt, niet anders zien dan als een kluchtspelfiguur.’

De grootmoeder van Aar van de Werfhorst was een klein vrouwtje, dat uitstekend de kunst van vertellen verstond. Ze bevolkte boerderijen en veenarbeidershutten met een romantisch, bewogen leven. Ze kende sagen en legenden. Met haar eigen ogen had ze, toen ze nog een klein meisje was, de Winterkraaien naar hun werk zien gaan en ze had ze dood naast elkaar op de wal zien liggen. Zo waren er duizend verhalen en de jongen zoog ze in met al zijn poriën.

[p. 41]

De geschiedenis van zijn vaders familie was ook niet zonder romantiek, maar eigenlijk drong dat pas tot hem door, toen hij volwassen was. Het was een geslacht van Overijselse kooplieden en fabrikanten, dat van oudsher, lang voor er spoorwegen bestonden, relaties onderhield met Rusland. Ieder jaar reden ze ernaar toe in een koets met vier paarden bespannen. Het kwam ook wel voor dat zo'n Overijselse koopman een Russische vrouw mee naar huis bracht. Madame Jatzkowa-achtige typen zijn voor Aar van de Werfhorst dan ook vertrouwde verschijningen. Maar in zijn jongensjaren was het vooral de familie van moederszijde, die tot zijn verbeelding sprak, waarschijnlijk door het verteltalent van zijn grootmoeder. Zijn eerste roman, De grote, stille knecht, heeft hij opgedragen aan die grootouders. En de meisjesnaam van zijn grootmoeder - ze heette Neeltje van de Werfhorst - heeft hij als pseudoniem gekozen.

Aar van de Werfhorst: eenzaamheid om te schrijven...

Aar van de Werfhorst is een van de schrijversfiguren, die het van

[p. 42]

jongsaf heel zeker geweten hebben. Geen moment is het voor hem een punt van twijfel geweest, wat hij worden zou. Hij is al heel jong begonnen met het schrijven van verhalen en het stond voor hem muurvast: als hij groot was zou hij boeken schrijven. Toen hij van school kwam, maakte hij zich op om dit ideaal te verwezenlijken via de journalistiek. Hij kwam als leerling bij de Essener Allgemeine, een der uitgaven van een groot krantenconcern in het Roergebied en leerde het vak dus van onder af. De hoofdredacteur, een oude heer, herinnert hij zich met dankbaarheid. ‘Ik heb veel van hem geleerd, o.a. dit: je bij het vertellen van dramatische gebeurtenissen te beperken tot de feiten en zelf geen commentaar te geven. Een les, die ik nog steeds in praktijk breng.’

‘Dus,’ zeg ik, ‘eigenlijk ben je begonnen in het Duits te schrijven?’ ‘Ja, ik was volkomen tweetalig opgevoed. Thuis werd Hollands of eigenlijk Overijsels dialect gesproken. Op school en op straat natuurlijk Duits. We woonden nu eenmaal in Duitsland en als iets vanzelfsprekends begon ik bij een Duitse krant. Toch is het voor mij altijd de vreemde taal gebleven. Een roman zou ik niet in het Duits kunnen schrijven, wel journalistiek werk.’

Na die tijd bij de Essener Allgemeine trok hij als free lance journalist de wereld in en schreef artikelen voor verschillende bladen. Hij bezocht o.a. Zweden en maakte kennis met Selma Lagerlöf, toen een heel oude dame, maar nog volkomen helder van geest. Wat zij deed voor Värmland - de folklore van een streek opnemen in een verhaal en er daardoor het gemummificeerde aan ontnemen - heeft ook Aar van de Werfhorst in zijn eerste romans als ideaal voor ogen gezweefd.

‘Jammer dat Gösta Berling in het Nederlands zo slecht vertaald is. Zo rhetorisch. In het Zweeds heeft het dat helemaal niet. Het zou eigenlijk opnieuw vertaald moeten worden. En wat ik het mooiste boekje van Selma Lagerlöf vind, haar Dagboek van een Zweeds meisje, dat kent hier niemand. Ze schreef het toen ze nog een kind was tijdens een bezoek aan Stockholm, maar het is helemaal niet kinderachtig.’

Hoe het toen verder ging? Toen de inflatie het Duitse geld waardeloos maakte, keerde de familie terug naar Holland. Het kelderen van de mark had alle verdiensten opgeslokt en zijn ouders moesten op middelbare leeftijd in Holland opnieuw beginnen. Hij zelf schreef zijn eerste roman, De grote stille knecht, waar zulke uiteen-

[p. 43]

lopende critici als Top Naeff, Arthur van Schendel en Antoon Coolen meteen enthousiast over waren.

Voor hij Volcmar de Ommelandvaarder ging schrijven heeft hij drie jaar op het archief in Kampen gewerkt en later is hij er nog vaak teruggekeerd. Voor zichzelf had hij een archief van de middeleeuwen aangelegd. Hij voelde zich toen volkomen thuis in dat verre verleden en het boek maakt dan ook een indruk van grote waarachtigheid. Hij idealiseert de middeleeuwen helemaal niet, maar zet ze voor ons neer zoals ze geweest moeten zijn: het ene ogenblik lieflijk en kinderlijk vroom, het volgende wreed en barbaars. De tover van het boek is dat we dit, al lezende, ervaren als normaal, zoals ook de middeleeuwse mens het zelf normaal gevonden zal hebben om zo te zijn en zo te leven.

‘In die tijd woonde ik in het huis van Madame,’ zegt hij. Want voor hem is Madame Jatzkowa kortweg Madame. Het was toen een pension. Dat verhaal over de glazen deur met het ingekerfde hart is historisch en ook dat de Kampenaren zeer zwijgzaam zijn, als je iets over die oude geschiedenis wilt weten. Een Kamper ingezetene, die goed op de hoogte was met de historie van de stad, antwoordde op zijn vraag wat er nu precies gebeurd was: ‘Dat is een vuile geschiedenis.’ En toen hij het verhaal - vuil of niet - toch wel graag horen wou, werd hem streng toegevoegd: ‘Dan valt u me hard tegen.’ Toen heeft hij zijn eigen Madame maar door de oude generaal uit Parijs mee laten brengen. En u weet het immers wel, hoe ze over de IJseldijk gereden kwamen. De polders waren geel van de boterbloemen en de wind zong in de grote wielen van het rijtuig. Madame had haar parasol opgestoken tegen de wind, en de roep van een vogel deed haar aan Rusland denken.

Waarom hij nu hier in het Gelderse zit? O, hij is en pension op de Noordberg bij Heelsum om de laatste hand te leggen aan zijn nieuwe roman. In eigen omgeving met bevriende mensen om zich heen kan hij niet werken. ‘Ik laat me te gauw afleiden. Ik houd te veel van gezelligheid.’ Daarom zoekt hij om te schrijven de eenzaamheid. Vroeger had hij een huisje in Ommen, maar als gevolg van de woningnood is dat in beslag genomen. Nu zit hij maar hier of daar, zoals het toevallig uitkomt. 's Winters werkt hij veel op ‘De Zwarte Berg’, een soort jachthuis in het Nationale Park De Hoge Veluwe. Maar in de zomer zijn daar meer gasten en dan is het hem te druk.

[p. 44]

‘En het nieuwe boek?’

Het wordt een heel lang verhaal. Het eerste deel, De Eenzame, is al een poos geleden verschenen. Hij vertelt nu de geschiedenis van Maarten Grubbe verder. Het boek eindigt met zijn dood voor de eerste wereldoorlog. Tegelijk heeft hij een beeld willen geven van de tijd, waarin dat leven zich afspeelt. Je zou dus kunnen spreken van een historische roman, spelend in het nabije verleden, dat velen van ons nog ten dele gekend hebben. Het boek begint weer in Overijsel op het landgoed De Steenen Camer, maar het is zeker geen streekroman. Een groot deel ervan speelt zich af in steden en in het buitenland. Twee boeken van Aar van de Werfhorst zult u nooit te lezen krijgen. Een roman, spelend op dat karakteristieke stukje grond, het Kamper Eiland - zoiets als een Overijselse Waterman - en een novelle, geïnspireerd door de legende van de danser van Clairvaux. Dat was de man, die God niet beter wist te eren dan door te dansen. Bij een huiszoeking zijn de complete manuscripten door de Duitsers meegenomen en Aar van de Werfhorst heeft er nooit iets van terug gezien. Bijna nog erger was dat ze ook zijn archief van de middeleeuwen, waar jaren werk in zat, hebben vernietigd.

Een wel interessant intermezzo was de tijd vlak na de oorlog, toen hij secretaris was van minister Vos, met wie hij persoonlijk al lang bevriend was. Maar toch, toen er een eind kwam aan dat ministerschap, was hij blij weer naar de wereld van de verbeelding te kunnen terugkeren.

Als ik weten wil welke schrijvers hij bewondert, zegt hij onmiddellijk: de Russen. Tolstoi, Dostojewski, Gorki. Op het ogenblik leest hij Marcel Proust. De grootsten onder onze Nederlandse dichters vindt hij Gorter en Roland Holst. Maar de kronkels van Carmiggelt zijn voor hem ook een bron van vermaak.