Op schrijversvoeten door Nederland

[Harriet Freezer]

Van het aardse kasteel naar dat wonderlijk bouwsel, waarover Harriet Freezer vertelt, een luchtkasteel op poten. Ik kan haar net even tussen twee verre reizen door doen, want ze woont vlak bij, in Bilthoven. Over dat dorp vertel ik u niets. In de eerste plaats loopt mijn verhaal toch al gevaar te lang te worden en in de tweede plaats is Bilthoven niet echt. Het heeft keurige lanen en keurige huizen, maar het heeft geen hart. Het is een soort robot-dorp, niet gegroeid, maar gemaakt. De bossen - wat daarvan over is - en de konijnen en eekhoorns zijn wel echt en ook de Eyckensteinse laan met al die kamperfoelie. Er wonen ook hier en daar wel echte mensen, maar die voelen zich dan in dit dorp niet werkelijk thuis. Zoals b.v. Harriet Freezer.

We zaten in ligstoelen op het grasveldje achter haar huis. Toen ik uit de bus stapte, had ik een eekhoorn gezien en later ontdekte ik er weer een in het fragment bos achter haar tuin. Dat maakte me blij, maar Harriet was niet zo met hem ingenomen. ‘Hij vecht met mijn hanen,’ zei ze. En met dat zinnetje opende ze de deur, die toegang geeft tot de dromenwereld uit je kinderjaren, op een kier. Het was er licht van wonderen.

De hanen, twee in getal, waren nog heel jong. Je kon amper zien dat het hanen waren. Ze heetten Hanibal (die ene n is geen drukfout) en Dikkie. Harriet hield ze puur voor haar plezier, zonder een of ander naar nuttig doel voor ogen. Soms kwam de eekhoorn in de tuin en als een van de hanen dan een korst brood had, probeerde hij die af te pakken. Dan trokken haan en eekhoorn elk aan een kant voor wat ze waard waren.

Harriet Freezer is tenger en klein, een smal gezicht met in het midden gescheiden zwart haar. Haar ogen zijn groen. Ze vertelt van haar moeder dat die lichtgrijze kruisbessenogen had onder zware, donkere wenkbrauwen. Ze zal wel veel op die moeder lijken, maar haar ogen doen me toch niet aan kruisbessen denken. Ze zijn dieper van tint, schaduwige bosnimf-ogen. Het is geen toeval dat ze voor

[p. 29]

Harriet Freezer: pluimvee...

[p. 30]

haar plezier twee hanen houdt. Hanen, kippen, kalkoenen spelen een grote rol in haar jeugdherinneringen. U kunt daarover lezen in ‘Luchtkasteel op poten’.

Het was haar vader, die de moed opbracht zijn luchtkasteel op poten te zetten, toen hij op middelbare leeftijd zijn gehate baan van ambtenaar in Den Haag er aan gaf en met vrouw en kinderen naar de Veluwe trok om met gespaard en geleend geld en een grote hypotheek een hoenderpark te beginnen. Eigenlijk droeg zijn luchtkasteel de naam ‘Vrijheid’ en het was maar bij toeval dat het de vorm van een hoenderpark aannam. Harriet, de middelste van de drie dochters, was toen zes jaar oud. Het was zeker geen zorgeloze tijd, die ze daar in Wenum - een gehucht in de buurt van Apeldoorn - beleefden. Haar vader was een van die figuren, die tegelijk intelligent en onpraktisch zijn. Hij bezat op maatschappelijk gebied een vérziendheid, die hem de nabije, zelfs voor de domste mens waarneembare werkelijkheid, deed verwaarlozen. Dat b.v. die kippen en kalkoenen in een hoenderpark uitsluitend materiaal zijn om geld mee te verdienen, was hem ontgaan. Het grootbrengen van al die dieren had voor hem een idyllische kant. Hij wilde zijn kalkoenen niet kortwieken, omdat hij daarin iets onterends zag - voor de mens, die het deed, wel te verstaan - maar negeerde het feit, dat ze dan niet vet werden. Vaak vlogen die kalkoenen weg en de kinderen moesten er dan tegen de avond op uit om ze te zoeken en op te jagen. Als ze tenslotte tegen Kerstmis geslacht moesten worden - een man uit de buurt kwam om dit werk te doen - was de hele familie van streek, want ze waren van die kalkoenen gaan houden. Ze hielden ook van de kippen, in weerwil van het feit dat de hele onderneming ten ondergang gedoemd was omdat de eierprijs al die jaren bleef zakken. Het waren de kalkoenen, die hen er nog enigszins bovenop hielden.

Een zorgelijke jeugd, met alle mogelijke vernederingen, omdat ze in die streek toch vreemdelingen bleven, kwetsbaar door hun armoede - een van de diepste vernederingen die Harriet zich herinnert, was dat ze net als de boerenkinderen landbouwverlof moesten vragen om hun vader bij het werk op het land te helpen. En toch schrijft ze:

‘Maar het is niet angst, hard werk of zorg, die een leven ongelukkig maken, maar stilstand, ontoereikendheid en leegte; in moeilijkheden leven we immers intens en actief, maar bij het stille afsterven

[p. 31]

van later tijden, de verschraling en lichaamloosheid, dan leven we niet werkelijk meer: dat is ongelukkig zijn.’

Zo rijk zijn die jeugdjaren in haar herinnering, dat ze nog altijd het gevoel heeft alleen daar, in het Oosten van het land, gelukkig te kunnen zijn. Het is niet precies dat gehucht Wenum waar ze naar terug verlangt, maar wel naar een oord, waar je net als daar korenakkers, wallen van eikenhout, bermen vol bloemen, lupinevelden en vooral vrijheid zou vinden. En al is ze het niet door haar geboorte, ze is een Gelders kind door de warme liefde, die ze dit land van haar jeugd toedraagt.

We filosoferen erover wat het toch is dat het buitenleven - en hoe geïsoleerder hoe liever - voor kinderen tot zo'n kostelijke ervaring maakt, die hun hele leven blijft doordringen met een geur van waarachtigheid. Het is niet de schoonheid van de natuur. Dat komt pas later. Misschien is het de mogelijkheid om je op jezelf terug te trekken, om geheel op eigen initiatief het leven te verkennen. Waarschijnlijk doen we kinderen onrecht aan door ze steeds aan het handje te laten lopen, door ons te veel op te dringen. Want ieder kind zet een masker op, zodra er grote mensen aanwezig zijn en doet het dit te veel, dan worden de fundamenten, waarop het zijn leven moet bouwen, wankel. Het krijgt dan de kans niet zichzelf te ontdekken.

Over dat geliefde gehucht schrijft Harriet Freezer:

‘Men heeft mij verteld, dat ons gehucht langs de grote weg zo lelijk was. Zulke dingen moeten je verteld worden, want als je van iets houdt, kijk je niet meer met de ogen, maar met het hart. Waar eens bossen hadden gestaan, zei men, waren nu armzalige akkers en rijen kippenhokken tussen de zwarte, van kippen stinkende grond; en de daglonershuizen met een enkele grote boerderij ertussen, stonden stijf langs de grote weg onder hun lelijke, gebroken daken. Als je de zijwegen insloeg, zei men, dan werd het pas mooi, dan kwamen de bossen met stukken hei ertussen, daar waren heuvels en ondoordringbare aanplant, waarin nog herten en zwijnen leefden, dat was heel wat anders.

Maar de mensen, die mij dat vertelden, die kenden ons gehucht niet, die wisten het niet, want die hadden alleen met hun ogen rondgekeken. Die hadden 's morgens nooit het kraaien van de vele hanen gehoord, steeds herhaald als bij een onmetelijk aantal echo's tot in de verre verte; die kenden het ratelen van de karrewielen op

[p. 32]

de weg niet, of het geklater van water bij de watermolen, dat als muziek van fonteinen klonk; die hadden nooit de geur van het gemaaide gras geroken of de herfstgeur van verbrande bladeren; die zagen niet de vele bloemen, wikke, gentiaan, en schermbloemen in het bermgras, en kenden niet het gevoel van kriebelend geel gras aan je blote voeten of het ijskoude beekwater rond je benen.

En zeg nu zelf, hoe kunnen zulke mensen oordelen over de schoonheid van mijn oude gehucht. Ik zeg u, het was er mooi, het was er goed en geurig en lieflijk wonen; en ik kan het weten, want ik hield ervan.’

Zeg nu zelf, hoe kan iemand over wat ter wereld oordelen, als hij er niet van gehouden heeft? Is dat geen prachtige, in alle eenvoud zeer diepzinnige filosofie, die we al te vaak vergeten?

Het is heel vredig in die achtertuin met de hanen en Hannes, de hond, die aan mijn schoenen komt snuffelen. In een hoek, onder struikgewas, staat een hut, door de kinderen gebouwd. Het wachten is nu op een flinke plensbui, die het bewijs zal moeten leveren dat het dak niet lekt.

Harriet heeft vier kinderen en ze zijn alle vier zo blond als vlas. ‘Als ik met ze wandelen ging, dachten de mensen altijd, dat ik de kinderjuffrouw was,’ zegt ze. Ze hebben mooie namen, Harriet, Huberthe, Frits, Madelon en ze worden altijd bij hun volle naam genoemd. ‘De naam Harriet was van kind af een lievelingsnaam van me,’ vertelt hun moeder. Daarom heeft ze die ook gekozen voor haar pseudoniem. Het sprak bijna vanzelf dat ze Harriet zou heten. Maar verder? ‘Bedenk eens iets,’ zei ze tegen haar man. ‘Het moet Engels klinken. Dan vinden de mensen het veel gauwer mooi.’ En hij varieerde hun officiële naam Vriesendorp tot Freezer.

Ze had toen haar eerste boek geschreven, een detective-verhaal, dat ‘Raadsels van Randerveen’ heette.

Nee, het was niet de droom van haar jeugd schrijfster te worden. Als kind uitte ze haar fantasieën altijd in tekeningen. Toen ze de H.B.S. in Apeldoorn had afgelopen, verhuisde ze met haar ouders en zusjes weer naar Den Haag. Ze werd daar leerling van de tekenacademie. ‘Het was niet veel, dat tekenen van mij,’ zegt Harriet zelf. Ze is ook een tijd lang assistente in een boekhandel geweest, een wonderlijke zaak ergens in het oude Rotterdam, dicht bij het water. Er werden in hoofdzaak bijbels, scheepskaarten en onnette boekjes met rare platen verkocht.

[p. 33]

Ze trouwde en de vier kinderen werden kort na elkaar geboren. Toen, na de oorlog, gingen ze op een keer zeilen met Han Hoekstra, een vriend van hen. Die had net ambtshalve een heleboel Nederlandse detectives moeten lezen. ‘Die zijn zo dodelijk vervelend,’ zei hij tegen Harriet. ‘Kun jij nou niet eens wat beters schrijven?’

En ze deed het. Hij had geen ogenblik gedacht dat ze zijn woorden au serieux zou nemen. Maar vrouwen treden vaak minder zelfverzekerd de wereld van de kunst binnen dan mannen. Iemand moet ze een duwtje geven, anders durven ze niet.

Ze had pech met de uitgever, die zijn zaak ophief. Maar haar stukjes in De Groene en in andere bladen deden haar ster snel stijgen. Onze na-oorlogse tijd heeft zoiets als een vlucht in het grappige, in de kolder vaak, meegebracht. De stukjes van Harriet Freezer hebben tussen die van vele andere humoristen een eigen toon. De beste ervan heeft ze gebundeld in een boekje en dat gaf ze de naam ‘Is dat nu wel zo?’

Een heel goede naam, want het karakteristieke van haar humor is, geloof ik, dat ze altijd schijn en waarheid naast elkaar zet. De tegenstelling tussen wat iets lijkt en wat het is, werkt dan vaak uitermate komisch. Haar vader hield zijn kinderen voor: Spreek altijd de waarheid, ook als het heel onaangenaam is voor jezelf. En hij bracht deze leer in praktijk.

‘Dat is natuurlijk niet vol te houden,’ zegt zijn dochter nu. Maar al spreekt ze dan niet altijd rigoureus de waarheid, die waarheid is haar wel blijven intrigeren. Ze is haar altijd achter de schone of de lelijke schijn blijven zoeken. En eens, als ze weer de innerlijke zekerheid verworven heeft, dat iets heel beslist wel zo is, zal ze misschien weer zo'n eerlijk, ontroerend verhaal schrijven als haar ‘Luchtkasteel op Poten’. Voorlopig omzeilt ze de ernst nog een beetje. Ze heeft weer een nieuwe detective-roman klaar. En ze zoekt daarvoor een uitgever, die niet ontijdig zal verdwijnen.