Op schrijversvoeten door Nederland

[Bertus Aafjes]

Iedereen klaagt over de slechte zomer. De wereld ziet er grijs en vermoeid uit. Op de ruiten van de treincoupé tekent de regen een schuin streeppatroon. Maar voorbij Weert lijkt het of het grauw met grote bezemhalen wordt weggeveegd. Een paar donkere wolken, paars van tint, blijven nog over, daartussen komen lichte plekken. Opeens heeft de zon zich bevrijd en op hetzelfde ogenblik dat ze stralend in een open meer van blauw staat, ontwaken de kleuren. Het groen krijgt een diepe smaragdglans en de roggevelden golven over de aarde als een hoogblonde vacht. Een lupineveld licht op, wonderbaarlijk warm geel. Die juwelen flonkering duurt alleen zolang alles nog nat is.

In het Limburgse geeft het hoog en laag aan het landschap meteen iets buitenlands. Koeien die hoog op een heuvel lopen te grazen, hellende boomgaarden en korenvelden. Overal op de bermen een bonte overvloed van veldbloemen: klaprozen, kamille, campanula's, korenbloemen, wilgenroosjes, duizendblad. Alles overtogen met die vochtige goudglans.

Bertus Aafjes haalt me af op het station Hoensbroek, zoals we hadden afgesproken. De arrogante zelfverzekerdheid van een beroemd man is hem volkomen vreemd. Hij is eerder schuchter, een beetje verlegen. Er moet in hem nog een wereld leven van paradijzen en engelen, van rozen en vlinders, maar hij spreekt er niet zo onbevangen en argeloos meer over als in de eerste jaren van zijn dichterschap. Zodra hij zich bedreigd voelt, sluit hij zich af en dan zal hij er wel uitzien als op zijn portretten met die norse mond en ontwijkende ogen. Hij maakt de indruk voor het harde, boze leven net iets te kwetsbaar te zijn. Hij gordt er zich wel toe aan, hij houdt het ook wel vol, maar het doet hem meer pijn dan mensen met een iets dikkere huid. En vriendelijkheid - meer nog dan lof - doet hem goed.

In de verte rijst het kasteel Hoensbroek op, een stoer blok steen met twee ronde torens. Een dichter, die op een kasteel woont, denkt u nu misschien. In dit geval is de maatschappij dan toch eens niet in gebreke gebleven. Hij moet een behoorlijk inkomen hebben om zich dat te kunnen permitteren.

[p. 23]

Bertus Aafjes: dichters liegen de waarheid...

[p. 24]

Maar onderweg vertelt Bertus Aafjes me hoe dat zit. Het kasteel Hoensbroek is eigendom van de Staatsmijnen. De mijngangen lopen er onder door. ‘Nee, je merkt maar weinig van dat leven onder je, een enkele keer een plof of een lichte trilling, als er met dynamiet gewerkt wordt.’ Maar er ontstaan wel telkens verzakkingen en de reparatiekosten moeten door de mijndirectie betaald worden. Dat liep aardig op wat het kasteel Hoensbroek betrof en toen de kans zich voordeed heeft de mijn het maar gekocht en er een cultureel centrum van gemaakt, zodat ze er nu niet alleen last, maar ook nog plezier van hebben. Er worden lezingen en tentoonstellingen gehouden, bioscoopvoorstellingen gegeven, het is een vergaderplaats, in het poortgebouw is een jeugdherberg gevestigd enz. En omdat cultuur en dichterschap bij elkaar horen, mocht de dichter Bertus Aafjes in een van de vleugels wonen tegen een niet hoge huurprijs.

Hoensbroek is echt een waterkasteel. Dat ‘broek’ in de naam zegt al dat de grond er om heen moerassig is. Eerst komt een brede gracht met een ophaalbrug. Er zwemmen stijlvol een paar witte zwanen in, maar ook een hevig kwekkerende eend met een rij jongen achter zich aan. Dan kom je op een ruime voorhof, waar duiven rond trippen. ‘Hier zou ik graag een volière willen hebben met allerlei vreemde vogels,’ zegt Bertus Aafjes. Nu komt de eigenlijke slotgracht, waar het kasteel uit oprijst. Weer een ophaalbrug en voor het eerst van mijn leven betreed ik een kasteel, niet als publiek maar als gast van de bewoners.

Hoensbroek bezit alles, wat hoort bij een middeleeuws kasteel, behalve een spook. Het was bijna tot ruïne vervallen, maar na de reparatie ziet het er weer uit of het de eeuwen kan trotseren. Veel rode baksteen van een mooie, verstorven kleur, donkere eikenhouten trappen met Hollandse zindelijkheid spiegelglad geboend, zodat je op moet passen niet uit te glijden. Een wenteltrap zo nauw als een mollegang, een onderaardse gevangenis, die je doet huiveren, een z.g. oubliette. De gevangene, die erin werd geworpen, kwam er tot zijn dood toe niet meer uit. Het zware blok is er nog, waaraan hij werd vast geklonken, en op het stenen kozijn van het heel kleine raampje ver weg in de metersdikke muur, zie je de indrukken van vingers. Daar heeft hij zijn hand op gelegd, rekkend naar het licht, het enige van de buitenwereld, dat nog tot hem kwam.

‘In een sombere bui ga ik er wel eens naar toe,’ zegt Bertus Aafjes.

[p. 25]

‘Als ik me dan indenk hoe die man zich gevoeld moet hebben, lijken mijn moeilijkheden van geen betekenis.’ Het doet me denken aan Belcampo, die op een kerkhof allereerst een intense vreugde voelde, dat hij het niet was, die daar lag. Maar ik ben toch bang dat de kuur op mij averechts zou werken.

Voltaire heeft enige tijd op het kasteel Hoensbroek gewoond, toen hij uit Frankrijk vluchten moest. Er is ook een geheime kamer: je komt erin door het achterpaneel van een boekenkast weg te drukken. Dan opent zich een gang en de kamer zelf is ruim en licht en helemaal geen onprettig verblijf... als je eruit kunt wanneer je wilt. In de vleugel, die Bertus Aafjes met zijn gezin bewoont, zijn de kamers niet zo groot dat je je er verloren voelt. Het plafond is beschilderd met een romantisch tafereel: een jonge vrouw, die in een soort sleetje door twee zwanen wordt voortgetrokken. Lange linten zijn de vleugels. ‘Dat plafond zou ik wel missen, als we hier eens weggingen,’ zegt Bertus Aafjes. Een grote boeket veldbloemen, dezelfde die ik zag vanuit de trein, geeft de kamer iets feestelijks. De kinderen hebben ze geplukt. Op het ogenblik zijn er drie dochters thuis, Iris en Daphne, de groten, en de baby Diana. Met een zekere spanning vraagt de gastvrouw of ik van karper houd. Ze is heel slank, een smal gezicht met donkere ogen. Ze draagt grote oorringen en op een zwart jurkje een breed halssieraad. Of ik van karper houd? Natuurlijk, al weet ik niet of ik ze ooit gegeten heb. ‘Maar dat eten we toch niet,’ zegt Bertus Aafjes verontwaardigd. ‘Die vis zit vol graten. En het is niet eens karper. Daphne zegt dat het gewoon bliek is.’ Het blijkt dat hij die omstreden karper (of bliek) zelf gevangen heeft in de slotgracht. Er zwemmen daar kolossale vissen rond. ‘Je wilt het dan toch eens proberen, al schrik ik iedere keer als ik er een vang. Gisteren ging het erg vlot, maar het zijn heel kleine dingen.’ En streng tegen zijn vrouw: ‘We kunnen ze beslist niet eten, hoor.’

Daphne, op wier gezag de karper tot bliek gedegradeerd is, blijkt een heel gedecideerd persoontje te zijn, vlasblond met onvervaarde blauwe ogen. Ze heeft niet alleen een verzameling schelpen - er zijn prachtige uit Egypte bij - maar ook een collectie skeletten en botjes: dode vogeltjes en andere kleine dieren, zelfs een compleet hondengeraamte, zelf gevonden in de grond. En ze heeft niet eens het knekelballet van Harry van Tussenbroek gezien. ‘Maar ze wil dokter worden,’ zegt haar moeder.

[p. 26]

Het ontroert Bertus Aafjes als ik hem vertel, dat Maartje Schönfeld Wichers zijn gedichten las en ze zo mooi vond, dat ziek zijn bijna iets plezierigs werd. ‘We zullen haar samen een kaart sturen,’ stelt hij voor. ‘Zou ze dat leuk vinden?’

Zo'n stroom van sympathie, die uit den vreemde naar hem uitgaat, maakt Bertus Aafjes gelukkig. Hij heeft eens een gebedenboekje voor kinderen geschreven. Dat eindigde: ‘Dus lieve kinderen, bidt maar braafjes, Voor Piet Worm en Bertus Aafjes.’ Piet Worm was de tekenaar. En toen kreeg hij op een keer een brief van een klein meisje, dat schreef: En meneer, wat u op de laatste bladzij geschreven hebt, dat doe ik altijd.

‘Ik stond toen op het punt naar Egypte te gaan,’ zegt Bertus Aafjes, ‘en zo lang ik daar was, heb ik die brief als talisman bij me gedragen.’

‘Hoe was het om na “De Voetreis” zo opeens beroemd te zijn?’

‘O afschuwelijk,’ zeggen ze als uit één mond. ‘Het was een nare, verwarde tijd. Aan de ene kant werd je hemelhoog geprezen, aan de andere kant afgemaakt of je een misdadiger was. Iedereen dacht dat je schatrijk was en dat was helemaal niet zo. Want bijna alles ging op aan belasting en aan schulden, die je in de oorlog had moeten maken. Je verloor je vrienden. Nee, daarna ben ik altijd erg bang gebleven voor dat soort succes. Toen ik het schreef in de oorlogsjaren, terwijl ik ondergedoken zat op een dorpje in Friesland, heeft het me wel gelukkig gemaakt. Er leefde toen immers in ons allemaal die droom van een lichte, paradijselijke wereld, die werkelijkheid zou worden als we vrij waren. Aan die droom heb ik geprobeerd gestalte te geven in mijn Voetreis.’

‘Dichters liegen de waarheid,’ moet Bertus Aafjes eens gezegd hebben. Die uitspraak is bezig een gevleugeld woord te worden. Ook in het beslist niet in alle opzichten werkelijk zo gebeurde verhaal van de voetreis heeft hij de waarheid gelogen, de waarheid omtrent het leven, dat ontdaan van alle maatschappelijke rompslomp een verrukkelijk, adembenemend wonder is.

‘Ben je nu met iets nieuws bezig?’

‘Ja en zelfs in een heel snel tempo. Een nieuwe vertaling van Hamlet in opdracht van de Ned. Comedie. Eigenlijk is er nog nooit een goed speelbare vertaling van de Hamlet gemaakt, ik geloof doordat vroegere vertalers zich altijd precies aan het aantal regels gehouden hebben. Ik doe dat niet. Ik neem in me op wat Shakespeare

[p. 27]

heeft willen zeggen en in de vertaling gebruik ik daar zoveel regels voor als ik zelf nodig heb. Ja, ik vind dat het daardoor wint aan natuurlijkheid.’

Bertus Aafjes heeft ergens hoog in het kasteel zijn werkkamer. Het is er heel rustig. De dikke muren sluiten alle geluid buiten en het licht is er zo wonderlijk blank of het gesneeuwd heeft. Misschien doordat het zo rechtstreeks van de hemel binnenvalt. Het kasteel is het enige hoge punt in een vlak, lichtgroen landschap.

‘En verder?’ vraag ik als we weer zijn afgedaald naar de huiskamer. Het lijkt of Bertus Aafjes door de metersdikke muren van het kasteel heen in een ver verschiet blikt. Ja, hij zou een gedicht willen schrijven, dat enigszins geïnspireerd was op ‘De Vogels’ van Aristophanes. ‘De nieuwe Vogels’ zou hij het willen noemen. Die twee Atheners zou hij misschien overnemen en er zou ook een rijk der vogels in voorkomen, maar verder zou het heel anders worden. Daarom zou hij ook zo graag een volière hebben, want die vogels krijgen allemaal een eigen karakter en hij zou hun gewoonten willen bestuderen.

Het is of hij nu al een vreemde, onaardse muziek hoort, prachtige koren, die misschien toch verstoord zullen worden? Want die twee Atheners, die zowel hemel als aarde beheersen, zal die macht hen niet verderven?

En dan is het opeens heel laat. De dag is omgevlogen. In de keuken liggen op een grote schaal de gebakken visjes. Ze zien er lekker uit. En opeens zegt Bertus Aafjes: ‘Toe, neem er een, zo uit de hand.’ We eten alle drie een visje op, nog warm uit de pan en heerlijk bros. En het is of ik niet meer een vreemde gast ben.

‘Wat is je lievelingsboek?’ vraag ik nog gauw onderweg naar het station. Ik heb natuurlijk weer allerlei vergeten.

‘De Odyssee,’ antwoordt Bertus Aafjes. ‘Die kan ik altijd weer opnieuw lezen. Het helpt als ik me mistroostig voel.’

‘En het bevalt jullie hier?’

‘O ja, hoe verder zuidelijk ik kom, hoe meer ik me thuis voel. Dit is ook al een beetje het Zuiden.’

‘Zou je hier willen blijven?’

Dan wordt hij opeens kopschuw. ‘Blijven? O nee, ik wil nergens blijven.’ En na een pauze: ‘Maar we wonen hier nu al drie jaar. Misschien wonen we er over tien jaar nog. Wie zal het zeggen - misschien blijven we er wel.’

[p. 28]

In de trein - het is het uur, waarop de fabrieken uitgaan - dragen de meisjes allemaal witte bloesjes met een rood of een rose roosje als corsage. In andere provincies dragen ze dat ook, het is mode. Maar het is een mode, die voor de lieve Limburgse meisjes met hun zachte gezichtjes en fluwelen ogen, met hun kuiltjes in de wangen en hun zangerig dialect ontworpen lijkt.