Kleding in Nederland 1813-1920

[p. xl]

Verklarende woordenlijst

aanreiden: zelf thuis stof vervaardigen.

aigrette: haarversiering voor dameskapsel, bestaande uit veren, in de mode begin twintigste eeuw.

ajour: handwerktechniek waarbij de stof wordt opengewerkt en versierd met een patroon van gaatjes.

baai: dik en grof wollen weefsel, op molton gelijkend flanel, meestal donkerrood ook wel bruin, geel of blauw, waarvan vooral onderkleren en vrouwenrokken worden gemaakt.

balein: tot reepjes verwerkte veerkrachtige walvisbaard, gebruikt ter versteviging in korsetten, lijfjes, onderrokken.

batist: zeer dun en fijn weefsel van linnen of katoen.

bauw: borstlap met versiering (Marken).

bef: om de hals bevestigde over de borst neerhangende witte doek (ambtskleding advokaten, rechters, geestelijken).

berthe: kanten kraag of strook aan het bovenstuk van vrouwenkleding.

beuk: gekleurde en/of bewerkte borstlap (Zeeland).

bever: grof, sterk geruwd katoenen weefsel.

bevertien: katoenen, eenzijdig geruwd weefsel met een inslag in satijnbinding, vooral gebruikt voor werkkleding, meestal effen blauw of ook wel zwart geverfd, soms gestreept maar dan vooral voor broeken gebruikt.

blonde: fijne zijden kant met bloemmotieven uit dikker garen.

boeken: sierbladen (vaak rechthoekig) aan de uiteinden van het oorijzer.

boezelaar: vrouwenschort.

boezeroen: korte kiel met lange mouwen, door mannen en jongens als onderkleding maar ook als bovenkleding (werkkleding) gedragen.

bombazijn: sterk weefsel van katoen en linnen, aan de achterzijde geruwd.

bont: 1. van dierenvacht; 2. stof met ingeweven ruitjesmotief.

borstrok: warm wollen onderkledingstuk, om de borst gespeld, over het hemd gedragen door mannen, vrouwen en kinderen.

bouffante: lange gebreide wollen das.

broek- of kuitgespen: gespen om de herenkniebroek aan de onderrand mee te sluiten en op te sieren.

broekstukken: sierknopen voor mannenbroek.

brokaat: zijden stof met patronen of schering van metaaldraad (goud of zilver).

buis: nauwsluitend kort jasje voor mannen en jongens, zonder panden, met één of twee rijen knopen.

bukskin: sterke gekeperde stof van wol of halfwol, aan één kant geschoren.

cache-nez: grote sjaal, die hoog om de hals wordt gewonden.

calicot: fijne linnenachtige stof van ongebleekt katoen.

[p. xli]

capotehoedje: (kapothoedje) boven op het hoofd staand dameshoedje, vaak met bloemen versierd, soms met linten onder de kin bevestigd.

cashemir: zie kasjmier.

céphalide: hoofdtooisel van gekleurde wol.

charivari: klein siervoorwerpje om aan de horlogeketting van heren te hangen.

chemisette: halfhemdje, frontje.

cheviot: fijne Engelse wollen kledingstof.

chignon: haarwrong, achter op het hoofd gedragen.

costume tailleur of trotteur: 1. straat/wandelkostuum voor dames; 2. damesmantelpak.

crinoline: 1. koepelvormige onderrok, verstevigd met baleinen of ijzerdraad; 2. de wijduitstaande rok of japon die over deze onderrok wordt gedragen.

diemit: sterke katoenen stof in keperbinding met ingeweven patroon.

doorgewerkt(e doek): geborduurd(e doek).

doorluchtige knopen: knopen van filigrainwerk.

drieschacht: stevig grof weefsel, vervaardigd met behulp van drie schachten of kamhouten.

droit-devant korset: korset dat de buik platdrukt, waardoor de borsten en het achterwerk van opzij bezien meer geprononceerd lijken en het vrouwenlichaam noodgedwongen de karakteristieke s-lijn aanneemt.

duffel: dikke wollen stof met lang haardek.

eigengereid: zelf thuis vervaardigd.

empire-japon: damesjapon in empirestijl, met voetvrije rok, breed decolleté (vanaf circa 1815 overdag hooggesloten), hoge taille, sluike belijning en pofmouwen.

Engels leer: geweven stof van harde kettinggarens met fijne inslag, vooral voor broeken en regenjassen gebruikt.

everlast(ing): wollen keperstof, dik en sterk, vooral gebruikt voor dames- en meisjesschoenen en -laarsjes.

fatsoen: snit.

favori's: bakkebaarden.

flanel: zacht aanvoelende, lichte en losse, iets gevolde wollen of halfwollen stof, met een glad of gekeperd weefsel.

fleps: driekante linnen doek, over de muts gevouwen zodat twee driekantige hoorns gevormd worden (Marken).

floddermuts: ruime vrouwenmuts met in de nek (tot op de schouders of op de rug) afhangende kanten stroken.

foulard: halsdoek van ruwe zijde.

frak: herenjas met lange panden, jas van een rokkostuum.

fries: wollen stof, grover, dikker en langer van haar en sterker gevold dan laken.

frok: zwarte of donkerblauwe visserstrui (Katwijk).

frontje: los borststuk met of zonder boord of kraag, door mannen onder hun jas of vest gedragen.

[p. xlii]

frou-frou: geritsel van zijden onderrokken.

galon: lint of koord, gebruikt als (uniform)garnering.

garen: van garen (linnen draad) gemaakt.

geganteerd: handschoenen dragend.

gekleed kostuum: zwart kostuum, bestaande uit pantalon en korte (veston)jas.

geklede jas: lange zwarte jas met een dubbele rij knopen.

gepalmde doek: zie palmdoek.

gezondheid: brede lap stof, door mannen om de lenden gedragen onder de bovenkleding.

gilet: herenvest zonder mouwen.

git: zwarte halfedelsteen, vooral gebruikt in rouwsieraden.

glacé: dun, soepel, geglansd leer.

greenen (greinen): weefsel van kemel- of geitehaar met wol, ook wel geheel wol.

grootwerker: kleermaker die is gespecialiseerd in het vervaardigen van jassen en kostuums.

haarzakje: achttiende-eeuws modekapsel voor heren, waarbij (meestal vals) haar in een staart onder aan het achterhoofd wordt gedragen.

halfhemdje: 1. los linnen borststuk met of zonder halsboord, door heren in de vestopening gedragen; 2. kort herenoverhemd.

hansop: nachtkledingstuk of onderkledingstuk bestaande uit broek en hemd aan elkaar.

hemdbroek: onderkledingstuk bestaande uit hemd en onderbroek aan één stuk.

hemdrok: herenvest met lange mouwen en een dubbele rij knopen.

holleblokken: klompen.

hul: korte, nauw om het hoofd sluitende vrouwenmuts.

jabot: geplooide strook aan de borst van een mannenhemd.

jacquet: 1. pandjas met weggesneden schoten voor heren; 2. kort getailleerd manteltje voor dames.

jak: bovenkledingstuk voor vrouwen, dat het bovenlichaam los omsluit en óf tot in de taille óf (voorzien van een schootje) tot over de heupen reikt.

jersey: 1. nauwsluitend gebreid buis als sportkleding gedragen; 2. machinaal gebreide kledingstof, vooral gebruikt voor dameskleding.

jeune France: speciaal model korte baard.

kachelpijp: zwarte glimmende hoge hoed.

kalmink: wollen weefsel, aan één zijde geglansd als satijn.

kalotje: klein mutsje of kapje, dat de kruin bedekt.

kamerijkse doek: doek van zijdeachtig linnen.

kamizool: 1. lang vest of kort buis met mouwen voor mannen; 2. wollen onderlijfje of borstrokje met of zonder mouwen voor vrouwen.

kap: muts met toebehoren (oorijzer, haarnaalden, hangers en andere versierselen).

[p. xliii]

kaper: over de muts gedragen wollen muts, met afhangende strook die nek, schouders en ook een deel van de borst bedekt.

kaphoed: vrouwenhoed, op de kap gedragen.

kapmantel: damesmantel met capuchon er aan vast.

kapotje: 1. goed gevoerd mutsje van gekleurd katoen; 2. capotehoedje.

kapsel: 1. haardracht; 2. hoofdtooi.

karpoetsmuts: ruige muts van bont voor mannen.

kasjmier: fijne zachte wollen stof, vervaardigd uit het haar van de kasjmiergeit.

keper: weefpatroon met diagonale strepen.

kettingsteek: lusvormige naaisteek.

keurslijf: 1. rijglijf, korset; 2. nauwaangesloten lijfje als damesbovenkledingstuk gedragen.

keus: rok (Walcheren).

keuvel: sluiermuts (Zuidhollandse eilanden).

klepbroek: mannenbroek, die van voren sluit met een klep met twee (rijen) knopen.

kopmouw: mouw met extra wijdte aan de bovenkant, zodat een uitstulping wordt gevormd.

kornet: vrouwenmuts met gladde bol, die het gezicht omsluit met smalle plooitjes, in de nek afgezet met een geplooide strook.

korsjak: ruim kort kieltje met open hals en harde opstaande kraag (mannenkledingstuk, Scheveningen).

kraplap of kroplap: gekleurde en/of bewerkte borstlap (Zuiderzeekust).

kromme leest, (schoenen met): schoenen met verschillende leest voor linker- en rechtervoet.

krullen: spiraalvormige versiering van edelmetaal aan het uiteinde van het oorijzer gedragen.

laken: zeer dicht gevolde wollen stof, met viltachtig oppervlak.

lijfrok: onderkledingstuk bestaande uit lijfje en rok aan één stuk.

luifelhoed: dameshoed met extreem brede rand die het gezicht omsluit.

luster (lustre): fijne wollen of halfwollen elastische lichte en gladde stof, vooral gebruikt voor zomerkleding.

mantille: losvallende damesmantel.

marin: sportief hoedje voor dames (gebaseerd op matrozenhoedje).

matelot: sportieve, platte, kleine hoed van stro, vooral gedragen door jonge dames.

merinos: licht gekeperde stof uit de kamwol van merinosschapen.

mitaines: handschoenen die duimen en vingers onbedekt laten.

mof: brede koker van bontwerk, bedoeld om de handen warm te houden.

mollevel: fijne, dichtgeweven katoenen molton.

molton: geruwd, dik wollen, halfwollen of katoenen weefsel, in effen of keperbinding geweven.

mopmuts: vrouwenmuts met aan de zijkant van het hoofd wijkende vleugels.

mousseline: los geweven stof van katoen, wol of zijde.

[p. xliv]

moyen-age: kapsel voor heren met lang, naar binnen gekruld haar (pagekapsel).

nabben: verdikte uiteinden van het oorijzer van meisjes (Staphorst).

naairing: soort vingerhoed.

nanking: Chinese katoenen stof van vale of rossige gele kleur.

neepjesmuts: vrouwenmuts met een rand van zeer fijne plooitjes, waardoor het gezicht wordt omsloten.

neersel: schootje, onder het middel ruim afhangend of geplooid gedeelte van een jak of jas.

neteldoek: los weefsel van licht katoen of mousseline.

oliegoed: waterdicht gemaakt zeildoek, vooral gebruikt voor visserskleding.

onderom: schootje, zie neersel.

onderst: lijfje.

oorijzer: beugel uit edel metaal, in veel streekdrachten onder de vrouwenmuts gedragen, niet alleen om de muts op z'n plaats te houden, maar vooral ter versiering.

pagodemouw: mouw die aansluit rond de bovenarm, maar vanaf de elleboog naar beneden toe wijd uitloopt in een aantal volants onder elkaar.

palmdoek: omslagdoek met oosters dessin, waarin palmmotief overheerst.

pak: baby-omhulling bestaande uit windselen met daarover een wollen lap of deken, zodat alleen het hoofdje nog te zien is.

paletot: korte, vrij sluik om het lichaam aansluitende overjas, aanvankelijk door heren, later (eind negentiende eeuw) ook door dames gedragen.

pantalette: meisjesonderbroek met enkellange pijpen.

pelerine: capeachtige, korte mantel.

pij: grove wollen stof.

pijpmouwen: losse linnen mouwen.

pikkeboezel: werkschort.

pilo: gekeperd half linnen, half katoenen weefsel, vooral gebruikt voor werkkleding.

piqué: stof met ingeweven ruitvormig of gestippeld patroontje, meestal uit witte katoen.

poffer: strook van kunstbloemen, kralen en kant met over de schouders afhangende brede linten, door vrouwen over de muts gedragen (Oost-Brabant).

pomp: het aanpassen van confectiekleding aan de lichaamsafmetingen van de koper.

queue de Paris: tournure.

reticule: dameshandtas die ter sluiting aan de bovenkant wordt samengetrokken.

ribsteek: breimotief bestaande uit afwisselend één recht en één averecht gebreide steek.

rijk-gemonteerd: ingelegd met edelmetaal en edelstenen.

robe collante: letterlijk ‘klevende japon’: van hals tot knieën uiterst nauw om het lichaam sluitende modejapon van circa 1880.

[p. xlv]

rok: 1. dameskledingstuk dat het onderlichaam bedekt; 2. herenjas; 3. herenjas die vóór de dijen vrijlaat, maar achter lange panden heeft.

ruigje: kort rokje van rode baai (Marken).

saai: lichte gekeperde wollen stof (ook: kamelot of serge).

sajet: 1. saai; 2. tot garen gesponnen ongekamde wol, dus niet zo glad en vast van structuur.

schansloper: zeer lange overjas.

schapeboutmouw: mouw met extreem veel ruimte om de bovenarm, doch nauw aansluitend om de onderarm, zodat het silhouet van een schapebout ontstaat.

schort (half): kledingstuk dat over de bovenkleding wordt gedragen, zonder bovenstuk.

schort (heel): kledingstuk dat over de bovenkleding wordt gedragen, met bovenstuk.

serge: lichte gekeperde wollen stof.

sits: met bonte, meestal kleine figuren (veel bloemen) op lichte grond bedrukt of gebeitst katoen, oorspronkelijk afkomstig uit Indië.

sjekje: kort meisjesjakje (Holland).

sloof: knielang schort.

sluitjasje: nauw aansluitende geklede jas.

smoktafel: mannen- of jongenspet, genoemd naar het model en naar het ter versiering aangebrachte smokwerk (borduurwerk waarbij de stof wordt samengetrokken).

sortie: damesavondmantel zonder mouwen.

sous-pieds: bandjes die aan de herenpantalon bevestigd zijn en onder de voet doorlopen, om de broek strak te trekken.

spanbroek: nauwe herenbroek die strak getrokken wordt door bandjes die onder de voet doorlopen, mode in de eerste helft van de negentiende eeuw.

spang: 1. sierlijke metalen gesp; 2. oorijzer.

stalen pen: pandjesjas.

steek: driekantige hoed, modehoed in de achttiende eeuw.

stiklijf: doorgestikt stijf keurslijf.

stiksteek: rechte naaisteek.

streepte: geweven stof met streeppatroon van grove wol.

strompelrok: zeer nauwe kokervormige lange damesrok, in de mode rond 1910.

stuk: bovenrand aan het schort waarvoor ander materiaal is gebruikt dan voor de rest van de schort.

stukken: versierselen die aan het uiteinde van het oorijzer hangen.

tabayole: babycape, langer dan het kind zelf.

tailleur: 1. kleermaker; 2. damesmantelpak.

tailor-made: damesmantelpakje.

tipmuts: muts met een punt.

token: versierde uiteinden van het oorijzer met daaraan hangers.

toque: ronde, baretvormige dameshoed zonder rand.

[p. xlvi]

tournure: 1. met baleinen of ijzerdraad verstevigd onderkledingstuk, dat een damesjapon of -rok een over het achterwerk opbollende vorm geeft; 2. (los) onderdeel van damesjapon of -rok dat het achterwerk accentueert.

tricot: machinaal gebreide stof, aanvankelijk vooral gebruikt voor ondergoed, sportkleding en kousen, later (na de Eerste Wereldoorlog) ook voor bovenkleding.

vadermoorder: zeer hoge, de hals nauw omsluitende boord, door heren gedragen.

veston: korte herenjas (colbert).

vijfschacht: stevig weefsel met linnen ketting en kaardgaren inslag in satijnbinding, met vijf schachten of kamhouten gemaakt, vooral gebruikt voor bovenkleding.

voile: aan een dameshoed bevestigde, halfdoorzichtige sluier van tule of kant, die voor het gezicht wordt gedragen.

volant: geplooide of gerimpelde strook.

voorschoot: werkschort voor mannen.

wambuis: van hals tot middel reikend bovenkledingstuk voor mannen.

want: grove stof uit afvalwol.

weerschijnende zijde: changeant, stof waarbij schering en inslag een verschillende kleur hebben, zodat de tint verandert wanneer de lichtval verandert.

wespetaille: zeer sterk ingesnoerde taille.

zelfkant: versterkt geweven zijkant van geweven doek.

zuidwester: breedgerande, geoliede hoed, vooral gedragen door vissers.