Komme dy kepers? Boef fan Rys

[p. 225]

Oer skriuwer, boeken en útjeften

De skriuwer

It tredde nûmer fan it Fryske literêre tydskrift Trotwaer wie yn 1972 omtrint alhiel wijd oan Reinder van der Leest syn ôfskie fan de Fryske literatuer. It iepene mei in briefke fan de auteur dêr't de redaksje as titel ‘Nekrology fan de skriuwer R.R. van der Leest’ boppe set hie. De skriuwer lei deryn út wêrom't er mei de Fryske skriuwerij ophâlde woe. Ein jierren '60 hie er de yllúzje hân om mei in tal oare jonge nijljochters in aktive ‘avant garde’ foarmje te kinnen, dy't de Fryske literatuer opskodzje en fernije soe. Hy joech him der yn dy tiid ek echt by. Sa wie er in jier lang redakteur fan ‘Operaesje Fers’ en yn 1969 en 1970 fan Trotwaer. Yn syn brief skreau er: ‘Ik ha my fersind. Fiif jier ha my lang genôch west om te sjen dat alles by it âlde bliuwt. Dêrom stap ik der út.’

Op dat stuit wie Komme dy keepers? (1969) al publisearre en Boef fan Rys (1972), dat er flerhinne ree hie, soe dus Van der Leest syn ‘swannesang yn it Frysk’ wurde. Nei it ferskinen fan it earste boek hie er in beurs fan it Fonds voor de Letteren krige foar in ferfolch. Ynearsten hat er besocht om it twadde diel yn it Nederlânsk te skriuwen, mar dat slagge net. De formule fan in detektive-eftige plot mei taalboarterijen foar de oarspronklik yn acht dielen tochte rige wie te folle bûn oan situaasjes yn Fryslân en de mooglikheden fan it Frysk.

Nei de beide boeken dy't hjir fannijs presintearre wurde yn de rige ‘Fryske Klassiken’ hat Van der Leest noch fjouwer yn it Frysk skreaun en dêrnjonken noch in ferhalebondel, twa dicht-

[p. 226]

bondels, in jongereinboek en oersettingen útjûn. Oan syn ôfskie fan de Fryske literatuer is destiids in soad omtinken jûn, mar mei't doe behalve Boef fan Rys ek noch de bondel Lampefryske ferhalen (1972) fan him ûnderweis wie en er trije jier letter alwer mei in nije Fryske roman kaam, hat syn ‘ophâlden’ amper in sesuer betsjutten yn syn oeuvre.

Libben

Reinder Rienk van der Leest waard op 29 juny 1933 yn Drachten berne. Hy hat op ûnderskate plakken yn Fryslân wenne, mar brocht in grut part fan syn jonges- en jongfeintejierren yn de Ljouwerter binnenstêd troch. Hy folge dêr trije jier de Ryks-h.b.s. en fjouwer jier de Ryks-kweekskoalle, dêr't er dosinten as Durkje Rienks-Wallinga en Marten J. de Haan trof en mei-studinten as Jan J. Bylsma en Tjitte H.R. Piebenga. Nei it beheljen fan syn ûnderwizersakte hie er graach nei de Academie voor Beeldende Kunst yn Amsterdam wollen, mar hy krige dêr net in beurs foar. Njonken syn wurk oan skoalle (yn efterinoar Culemborg, Zaandijk en Enschede) folge er in kursus foar grafysk ûntwerper mei it idee om yn 'e reklame te gean, mar it saaklike en ûnechte fan dy wrâld lei him dochs net. Foar 1960 hat er noch in koart skoft meiwurker fan de Fryske Kultuerried west. Yn de jierren tachtich folge er mei sukses de jûnsoplieding fan de Academie voor Kunst en Industrie yn Enschede. Skilderjen en tekenjen hat doe in skoftlang wichtiger foar him west as skriuwen, mar de lêste jierren hat er ek dêr net folle mear oan dien.

Skriuwerskip

De persoanlike omstannichheden fan Van der Leest wiene net altyd like geunstich foar syn Frysk skriuwerskip. Net sûnder reden lit er yn Boef fan Rys Nier Hinnebruier fan himsels sizze,

[p. 227]

dat er ‘mar in gastarbeider yn it Frysk’ (side 130) is. By Van der Leest thús waard in ‘mikmak fan Hollânsk, Frysk en Stedsfrysk’ (Trotwaer 1972, side 113) praat, sadat er as Fries om utens nei it skoalle-ûnderwiis himsels it Frysk eigen meitsje moatten hat mei help fan boeken fan G. van der Woude, D. Kalma en J.K. Dykstra en benammen troch in protte yn wurdboeken om te lêzen. Yn 1972 neamde er as iennige reden wêrom't er besocht hie om yn it Frysk te skriuwen, dat syn kweekskoallefreonen Tjitte Piebenga en Jan Bylsma ek yn dy taal publisearren. Op de frage fan it Friesch Dagblad wêrom't er skreau, antwurde Van der Leest yn 1985, neidat er fjouwer dingen neamd hie dy't gjin reden foar him wiene om te skriuwen (jild, omtinken foar syn persoan, argewaasje en de geunst fan it publyk): ‘Ik skriuw om dy frjemde bittere leafde foar taal dy't myn wrâld ferwurdzje kin, mar lang net altyd docht.’ Yn syn tankwurd foar de Gysbert Japicxpriis hie er yn 1981 al útlein, dat er net skreau om ferslach te dwaan fan in barren, mar besocht om ‘fan wurden wat te meitsjen’. As syn publyk seach er de minsken ‘dy't it skriuwen noch as in hantwurk, in ambacht, wurdearje kinne’.

Syn ferlet fan reaksjes fan lêzers en in beskate wikselwurking mei kollega's ferklearret er út it feit, dat er net skriuwt om himsels fan problemen te befrijen of om himsels te befestigjen, hy docht it om syn kommintaar op 'e wrâld kwyt te kinnen en in publyk oan te sprekken dat nocht hat oan yntelliginte ferdivedaasje. Dat dat publyk mar tige beheind blykte te wêzen, hat er as in teloarstelling ûndergien. It giet him net ‘om it skriuwen fan in aventoer, mar om it aventoer fan it skriuwen’. Foar de lêzers soe it ek in aventoer wêze moatte om mei de skriuwer mei te gean; der is lykwols mar in hantsjefol, dat dat wol.

Yn de winter fan 1983-1984 organisearre it literêr-histoarysk wurkferbân fan de Fryske Akademy in rige lêzingen oer it wurk fan Van der Leest, dêr't de auteur sels by oanwezich wie. Oan 'e ein joech er yn in fraachpetear yn de Leeuwarder Courant (9 maart 1984) as doel fan syn wurk: ‘Myn skriuwen is benammen rjochte

[p. 228]

op ferstannelike ferdivedaasje. Ik ha der sels nocht oan en ik hoopje dat de lêzers der ek har wille oan belibje. Ik fiel net it ferlet it neiste, it alderneiste mei dy dochs anonime lêzers te dielen.’

Oeuvre

Reinder van der Leest begûn yn 1950 oan 'e ein fan syn h.b.s.- jierren mei Hollânske fersen, neidat er al in jiermannich mei proaza eksperimintearre hie. Yn Monocle, de skoalkrante fan de Ljouwerter Ryks-kweekskoalle, dêr't er yn it skoaljier 1952-'53 redakteur fan west hat, makke er (û.o. ûnder it pseudonym Berend Kleinhaas) fersen en reportaazjes. Fan de gedichten dy't er tusken 1951 en 1961 skreaun hat, binne 31 bewarre dy't er fan doel west hat te bondeljen. Yn syn letter Frysk wurk binne spoaren fan dy iere Hollânske fersen werom te finen. Ph.H. Breuker neamt yn syn artikel ‘Van der Leest syn iere dichtwurk’ (Trotwaer 1984, siden 121-126) it in ‘karakteristyk ferlet fan de dichter’ om ‘tinzen troch ferbylding hinne te struien’. Yn Morfeus yn de ûnderwrâld (1975), it fjirde diel fan de Nier-en-Dynte- syklus binne fjouwer fan de jeugdfersen opnommen, twa dêrfan yn in bewurke foarm.

Wie it skoalkrantewurk foar in beheind publyk ornearre, mei de yn eigen behear útbrochte poëzyfolder flardeguod presintearre Van der Leest him yn it lêst fan 1966 mear yn it algemien oan de Fryske lêzers. Yn 1967 folge patates mei mayonaise. In tredde folderke ûnder de titel ‘slopstik’ dat yn 1968 parseree wie, is net mear útbrocht. De ‘ferskes’, ‘ready-mades en semi ready-mades’ binne letter opnommen yn de earste publikaasje by in útjouwer, boartersbûkje 1909 en sextich.Yn 'e mande mei Meindert Bylsma, Pier van Dijk, Remco Heite en Josse de Haan hie er yn 1968 noch Broadtsje Healom makke en dêr yn koarte tiid 1000 eksimplaren fan útsutele. Oare dichtbondels binne: Practicum (1970), Hwat moat in ûntwerper fan pakpapier wol fiele (1972), Kunst en fleanwurk (1979) en Wyn en fearren (1986). Tekeningen

[p. 229]

mei ûnderskriften steane yn Bargebiters / Bultsjeblazers (1971) en dan is it rymstik Symfoanysk gedicht (1981) der noch.

Yn de rige ‘Ljochtmoanneboekjes’ waarden yn 1995 noch Van der Leest syn oersettings fan de Carmina Burana útjûn troch de Koperative Utjowerij, in organisaasje dêr't er omtrint fan it begjin ôf by belutsen west hat en yn 1970 lid fan wurden is. Yn it Boartersboekje binne ek koarte ferhalen opnommen dy't presintearre waarden as ‘Striptease-fariaesjes’. Van der Leest krige yn 1968 en 1969 Rely Jorritsma-prizen foar ferhalen. Hy bondele koart proazawurk (ferhalen oer (opslûpen) jonges) yn Lampefryske forhalen (1972).

Yn syn tankwurd foar de Gysbert Japicxpriis sei de bekroande dichter, dat er earder tocht hie de priis te krijen foar syn romansyklus. Syn gedichten wiene mar ‘tuskenbeurtsjes’, mar yn it proaza hie er him spesjalisearre. Yn de boartlike speurdersferhalen oer Dynte Planteit en Nier Hinnebruier hie er syn eigen foarm fûn.

Yn 1975 hat er tichteby sa'n bekroaning fan syn proaza west. Twa fan de leden fan de advyskommisje, Geale de Vries en Ria Postma-Stolk woene de priis, dy dat jiers ornearre wie foar proaza, doe tahawwe oan Rink van der Velde, dy't him ek krige, mar it tredde lid, Philippus Breuker, brocht in twadde advys út en motivearre dêryn syn foarkar foar Van der Leest as auteur fan de earste fjouwer dielen fan de Nier-en-Dynte-syklus troch te wizen op de oarspronklikens, it superieure boartsjen mei taal en in grutte foarmkrêft.

De rige bestiet oant no ta út: Komme dy keepers? (1969), Boef fan Rys (1972), It moaiste famke fan Antarctica (1974), Morfeus yn de ûnderwrâld (1975), Hertenfrou en Skoppenboer (1983) en Frouljusgambyt (1986).

Foar Cap Sud (1980), in jongereinboek dat Van der Leest yn opdracht fan de Provinsje skreau, krige er yn 1983 de earste Simke Kloostermanpriis. In provinsjale opdracht om in ‘gewoane’ detektive te skriuwen hat er weromjûn, doe't er yn de jierren tachtich oan it skilderjen rekke en it mei de literatuer op in sêft sin sette.