Worm en donder. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1700-1800: de Republiek

[pagina 1]

Worm en donder

Geschiedenis van de Nederlandse literatuur

1700-1800:

de Republiek

[pagina 2]

Geschiedenis van de Nederlandse literatuur

 

Onder hoofdredactie van

A.J. Gelderblom en A.M. Musschoot

 

Dit deel, Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, 1700-1800: de Republiek, is begeleid door een Raad van Advies, waarvan deel uitmaakten:

W. van den Berg, P. Couttenier, M.Th.C. Mathijsen-Verkooijen, K. Porteman, O.J. Praamstra, J. Roegiers †, J. Stouten † en R. Vervliet

 

Dit boek maakt deel uit van de reeks Geschiedenis van de Nederlandse literatuur die gefinancierd werd door de Nederlandse Taalunie ter uitvoering van het besluit van het Comité van Ministers van 15 oktober 1997 over een nieuwe literatuurgeschiedenis

[pagina 3]

Inger Leemans en Gert-Jan Johannes

met medewerking van Joost Kloek

Worm en donder

Geschiedenis van de Nederlandse literatuur

1700-1800: de Republiek

2017 Uitgeverij Bert Bakker Amsterdam

[pagina 4]

Eerste druk 2013

Tweede druk 2017

 

Dit boek kwam tot stand mede dankzij de financiële ondersteuning van nwo/two, Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences (nias), Universiteit Utrecht, Vrije Universiteit Amsterdam, dr. C. Louise Thijssen-Schoute Stichting, Stichting Daendels, Fonds A.H. Martens van Sevenhoven en het Nederlands Letterenfonds

 

© 2013 Stichting Literatuurgeschiedenis

Boekverzorging Tessa van der Waals

Zetwerk en opmaak Willem Morelis

Druk en afwerking Koninklijke Wöhrmann

Foto voorplat Harold Strak

www.uitgeverijbertbakker.nl

isbn 978 90 351 3045 6

[pagina 5]

Inhoud

17	Woord vooraf van de hoofdredactie
23	Inleiding: ‘Grootsch was de vertooning!’
	Het woelen en wurmen van de achttiende-eeuwse letterkunde		24
	Uitgangspunten		27
	Twee overzijden		29
	Overzicht van de inhoud		29
33	1 Wat is een Nederlandse literatuurgeschiedenis van de achttiende eeuw?
35	1.1 Woestenij of gekkenhuis. De achttiende eeuw als schepper van haar eigen beeld
	De ontdekking van de eeuw		36
	Zware donderslagen en cultuurpessimisme		37
	Het ontstaan van de vaderlandse literatuurgeschiedenis		40
		De neerlandistiek als nieuwe wetenschap	41
		Vroege literatuurgeschiedenis	42
		Beknopte en nog beknoptere overzichten	44
	Het beeld van de achttiende-eeuwse literatuur		45
		Een nieuwe bloeiperiode	47
		De schemering, de nacht en het absolute Niets	49
	Nieuwe belangstelling voor de achttiende eeuw		52
		Een ander beeld	53
	Een eeuw van honderd jaar		55
56	1.2 Wat is literatuur in de achttiende eeuw?
	Geleerdheid en letterkunde		57
	Schone kunsten en fraaie letteren		58
	Van ‘dichtkunst en welsprekendheid’ naar ‘literatuur’		59
	Een ivoren toren?		61
62	1.3 De Nederlandse taal en de beeldvorming over het Zuiden
	De talen van het Noorden		62
	Taal als keuze		64

 

[pagina 6]

	Eén taal?		65
		Op zoek naar taalnormen	66
		Waar is het ‘zuivere’ Nederlands te vinden?	67
		Het opleggen van de norm	69
		Sporen van het dialect	70
	Wartaal en onbegrip		70
		Een ‘geweldige afkeer’	72
		Letterkundige betrekkingen	75
77	1.4 Tot besluit: twee letterkundige werelden
	Deel i: Het letterkundig bedrijf
81	2 De boekenmarkt en de letterkundige netwerken
83	2.1 De boekenmarkt
	Tijdgenoten over het leespubliek		83
	Een revolutionaire groei?		86
		Omvangvan de boekenmarkt	87
		Uitgever-boekverkopers	89
		Het leespubliek	91
	Van intensief naar extensief lezen?		93
	Een kleinschalige ontwikkeling		94
95	2.2 ‘Schryvers om den broode’
	De markt voor het gedrukte woord		96
	‘Naar de schikking van de bazen’		97
		‘... en begeer niet dat een schrijver van honger verga’	98
	‘Meer voor de koopmanschap dan voor de kunst geboren’		99
		Het tekortschieten van het mecenaat	99
		Het tekortschieten van de markt	102
	Vertalingen als veilige investering		103
	Een vicieuze cirkel		104
		Alleen brood, of ook een glaasje wijn?	105
		‘De hoop is hier buiten gesloten!’	108
111	2.3 Panpoëticon Batavum: de literaire wereld als een gedroomde familie
	Eén grote familie		112
		Burgers onder elkaar?	112

 

[pagina 7]

	Harmonie of conflict		114
		De poëtenstrijd	115
	Uitgevers als producenten van literatuur		116
		Vrienden voor het leven?	118
		Literator-uitgevers en hun kringen	119
		Een kwetsbare familie	122
		Nieuwe specialisten	124
	De teloorgang van het saamhorigheidsideaal		125
129	2.4 Rijmwevers en -weefsters: (zelf)representatie van de auteur
	Portretten van Apollo's zonen		132
	Rijmweefsters		137
		Vriendinnen van het vaderland	137
		Vrouwenlevens	140
		Vrouwen en hun kringen	142
		Vrouwen bevechten een plaats op de Parnas	144
		Aan haar geest	147
		De norse Aagje en de kittige Betje	149
		Bataafsche burgeressen	152
154	2.5 Tot besluit: literatuur en de literator in de markt
157	3 Letterkundige organisatievormen
159	3.1 Tijdschriften
	Tijdschriften, boeken, reeksen		159
	Een handige uitvinding		161
	Een boekzaal vol uittreksels. De opkomst van het geleerdentijdschrift		163
		Depioniers	164
		Een ‘bloote beschouwer’? Pieter Rabus en de Boekzaal	165
		Strijd om de erfenis van Rabus	167
		Terug naar af	168
	Het bijtend kwik. Vroege satirische (nieuws)bladen		168
		Hendrik Doedijns, de Haagse Mercurius	169
		Jan van Gyzens Weekelyksche Amsterdamsche Mercuuren	172
		Hermanus van den Burg als Amsterdamse Hermes	173
		De naakte waarheden van Jacob Campo Weyerman	174
		Weyerman, gevangene van de satire	176
		Het ontregelend schrijverschap van Willem van Swaanenburg	178

 

[pagina 8]

		Een hermetisch satiricus	181
	De blik van de zedenmeester. Vroege spectators		182
		Justus van Effen, een Hollandse spectator	184
		Van Effen als Franstalig auteur	184
		Voorgangers van Van Effen	186
		De ‘middelbare’ stand en het streven naar herleving	187
		‘Uit den boezem der Reden’	189
		‘Het schudden van de lever’	190
	Een gevarieerde maaltijd. Tussenbalans van het tijdschrift rond 1750		191
		Het tijdschrift en de letterkunde	193
		In gesprek met de lezer	194
		Dialogen bij de vleet	196
		Lezers en kopers	197
	Van geleerdentijdschrift naar algemeen-cultureel tijdschrift		198
		De lange adem van de Vaderlandsche Letteroefeningen	198
		Andere algemeen-culturele tijdschriften	199
	Specifiek-letterkundige tijdschriften		201
		De Maendelyksche By-dragen	201
		Jacobus Bellamy: Poëtische Spectator en Proeven	202
	Denkers, vaderlanders, mensenvrienden en andere spectators		204
	De satirische kleinzonen van Weyerman		205
		Janussen en Blixems: de comeback van het satirisch tijdschrift	206
		Johannes Kinker: De Post van den Helicon	208
	Tijdschriften tussen commercieel en publiek belang, 1700-1800		211
		Tijdschriften en de publieke ruimte	212
		Vrouwelijke letteroefeningen	213
216	3.2 ‘Letterklubs onzes tijds’. Het genootschap
	Wetenschappelijke genootschappen		217
	Publieksgenootschappen		218
	Beschouwende letterkundige genootschappen		220
		De voetstappen van Lodewijk xiv	221
		De Maatschappij in actie	222
		Andere beschouwende letterkundige genootschappen	223
	Creatieve letterkundige genootschappen		224
		Dichtgenootschappen: een Egyptische plaag?	227
		Gedichten bij genootschappelijke gelegenheden	228
		Godsdienst, zedenkunde, vaderland	230
		Naarstigheid en creativiteit	233
	Letterkunde in andere dan letterkundige genootschappen		236

 

[pagina 9]

	De genootschapsbeweging in verval		237
	Een nieuwe literatuurbeschouwing		239
	De voordelen van genootschappen		241
		Vormen van gelijkheid	243
	Cultuurdragers en voordragers		245
		Achttiende-eeuwse ‘intellectuelen’?	247
249	3.3 Kikker en de tiende muze. De kritiek als vaste gast
	Het tijdperk der kritiek		250
	Van dom tot kwaadaardig: beelden van de kritiek		251
		De recensent als onwetenschappelijke domoor	252
		De recensent als onbevoegde rechter	254
	Het recht op kritiek		255
		De smaakvolle criticus en de persoonlijke ontboezeming	257
259	3.4 Het theaterbedrijf
	Het toneel op zoek naar een locatie		259
		De schouwburgen	260
		Paapse poppenkast of leerschool voor het volk?	263
		De Utrechtse toneelstrijd	268
		Joods en Duits theater	270
	Van rederijkerskamers tot toneelgenootschappen		273
		De concurrentie voor Nil Volentibus Arduum	275
		Toneelgenootschappen en privétheaters	277
		Beschaven ofondergraven?	280
	Het toneel wint veld		283
		Brand gooit roet in het eten	285
		Theater en kansel verzoend	288
		Willem Toneellief	289
		Toneelproductie	293
		Toneelproducenten	296
	Vogels van diverse pluimage. Toneelkritiek		298
		Tussen tovertrommel en bibliotheek	301
		Roofvogels of zwanen, oordelen of beschouwen	302
		Johannes Nomsz als toneelauteur en kunsttiran	304
		Boekenwekker of schrandere gids?	308
311	3.5 Tot besluit: een literaire maatschappij

 

[pagina 10]

	Deel ii: Vorm en norm
315	4 Poëtica
317	4.1 Het Koninkrijk Poëzie
	Het koninkrijk gemoderniseerd en vernederlandst		319
		De val van het koninkrijk	321
324	4.2 Toneelpoëtica
	Het ‘keurslijf’ van het Frans-classicisme		324
		Balthazar Huydecoper, een erfgenaam van Nil Volentibus Arduum	327
		Achilles: classicistische theorie aangepast aan de praktijk	328
		De speelbaarheid van het classicistische toneel	331
	Anciens of Modernes, Vondel of Corneille		333
		Een Frans-Nederlandse poëtica	335
		Vaderlandse en Bijbelse stof op het toneel	337
	De preekstoel als toneelpodium: Cornelius van Engelen		341
		Ontbolstering	342
	‘Een Hermafroditisch geslacht’: de opkomst van het burgerlijk drama		344
		Rijm of onrijm	347
		Empathie - een nieuwe gevoeligheid	348
	Het belang van lichaamsretoriek: opkomst van de toneelspelpoëtica		350
354	4.3 De roman: van speeltuin tot kunstgenre
	De vrijstaat van de fictie, 1700-1750		354
		De roman als ‘verdichte historie’	355
		Authenticiteitsfictie in de ‘nieuwe roman’	356
		Tussen geschiedwerk en epos	358
	De roman als commercieel product		359
	Het doel van de roman: utile dulci of vooral vermaak?		360
		Humor en spanning	361
		Nieuwsgierigheid	364
		Nieuws uit de onderwereld: de criminele biografie	365
		Erotisch vermaak: het keursje dichter geknoopt	367
	Lezen als levenservaring		369
		Stinstra's pleidooi voor de roman	370
		De zedenkundige briefroman in Nederland	371
	De sentimentalistische roman		372
		Feith en zijn Julia	373

 

[pagina 11]

		De waarde van gevoelens	376
		De auteur huilt, de lezer schreit mee	377
		Nederlandse Sturm und Drang	379
		Het sentimentalisme als gezamenlijke vijand	381
		Terug naar de briefroman	382
	Poëtisch proza		383
386	4.4 Op zoek naar een systeem. De dichtkunst en de nieuwe esthetica
	Een continu debat		386
	De theorie der schone kunsten		388
		Oude en nieuwe bijdragen	390
		Poëzie en proza	391
	Simon van der Waal en de ware dichter		393
	Noeste vlijt en hemelgaaf		395
		Op zoek naar het evenwicht	396
		Een evenwichtige keus	398
	Van Alphen en de theorie		400
		Riedels Theorie	400
		Overige esthetische geschriften	402
		Reacties op Van Alphens theorieën	404
		Van Alphen versus De Perponcher	405
	De verschuiving van het evenwicht		407
410	4.5 Tot besluit: vorm en norm in beweging
	Deel iii: Literatuur als onderzoek
413	5 Gods landschapsschilderij. Natuur verbeeld
416	5.1 ‘Haegen worden paradyzen’: de idylle
	Pastorale liederen		418
	Wellekens en zijn herdersvrienden		420
	De gelukkige landman? Hubert Korneliszoon Poot		421
		De maan bij Poot: mythologie, religie, poëzie	423
427	5.2 Literaire wandelingen: het hofdicht
	Het hofdicht als Nederlands genre		428
	Duinrell: de economie van de natuur		431
	Zijdebalen: tijd en ruimte		434

 

[pagina 12]

		De beweging van de blik	435
		De dichter als natuuronderzoeker	437
		Literatoren versus natuurwetenschappers	439
	Landrust: ordening en uitsluiting		440
	‘Uw omtrek is alleen de schuilplaats’: de idylle bedreigd en afgebroken		442
	De verdorring van het hofdicht		446
449	5.3 Verwondering, bewondering, ontzag. Fysicotheologie en natuurbeleving
	Het spook der ongodisten		449
	De fysicotheologie: een ‘God leerende natuurkunde’		451
		De ‘oogmerkskunde’ van Bernard Nieuwentijt	452
		De catechismus van J.F. Martinet	454
	Een ontdekkingsreis door de schepping		455
		Jan de Marres bespiegelingen	456
		De kei, de bes en de vlieg van Lucas Trip	458
		‘ô Tengre polypus.’ Van Winter en de seizoenen	461
		‘Welk klaar betoog van Alvermogen!’ Fysicotheologische prijsverzen	464
	De mens als worm en als kroon op de schepping		464
	‘Vergeefsch!’ De ontoereikendheid van de fysicotheologie		466
	Andere werelden		468
	Het bos, het graf, de worm en de ratelende donder		469
	Het land, in brieven		471
475	5.4 Tot besluit: ‘van worm tot Seraph’
477	6 Mens en maatschappij
479	6.1 ‘Een mensch is toch altoos wat grootsch!’ Van levenstrap naar levensloop
	De levensfasen		480
		Menskunde	482
		Het unieke individu	483
485	6.2 ‘Een oprechte biecht’? Egodocumenten en de letterkunde
	Privé of openbaar? De persoonlijke brief		486
		Gedwongen ongedwongenheid	488
	‘De vismarkt is hier beter.’ Reisverslagen		490
		De reiziger en de lezer	491
	‘Onveranderde fragmenten’. Dagboeken		492
		‘Zich zelven kennen’	494

 

[pagina 13]

	‘Van zijn geboorte tot zyn dood toe.’ Autobiografieën		495
	Het egodocument en het onderzoek naar mens en samenleving		497
		De jeugd en de toekomst	498
		Het egodocument als apologie	500
501	6.3 ‘Een kind heeft gaarn zijn zin.’ Het kinderboek en de nieuwe pedagogie
	Het kind als doelgroep		502
	Van kwaad tot erger		505
	Het bedorven en het goede kind		507
		De filantropijnen	508
	Burgers en burgeressen		510
	Van Alphens kindergedichtjes: poëtische en pedagogische principes		512
		Een hoed vol pruimen	513
		De kindervriend en de Hieronymusjes	515
		De kleine Grandisson	516
	Boekenlezen is geen ambacht		517
519	6.4 Jeugd voor de toekomst. Verbeelding, verliefdheid en vriendschap
	De adolescent als romanlezer		519
	De adolescent als personage		521
	Het bedreigde jonge meisje		524
		Sara Burgerhart	525
		Het publieke privéleven van Betje Wolff	527
		De val van Cornelia	529
	De jongeman op drift		531
		Jacobus Bellamy: de wanhopige dichter en zijn verliefde ziel	532
		Kinkers bordeelslet	534
		Liefde als bindende kracht voor de samenleving	537
		Vriendschap en dichterschap	538
540	6.5 ‘Waarde en nutte leden van de groote Maatschappy.’ De volwassene en het huisgezin
	Vaderlandse kooplieden. Het gezin als economische eenheid		541
	De smaak der natie. De gezinsmaaltijd als graadmeter voor de samenleving		544
		Gebraden zwanen en de teloorgang van het Ancien Régime	546
	‘Doodvyandinnen van alle Cabalen.’ Berusten in sociale verschillen		547
550	6.6 ‘Wat zijn bejaerde boomen quastigh!’ De ouderdom en het graf
	Nuances van de ouderdom		552
	‘Zaai, als de zon nog stooft!’		554

 

[pagina 14]

557	6.7 Tot besluit: het licht en de schaduwzijden
559	7 Op reis naar ‘de ander’
561	7.1 Gestalten tegenover ons. De verbeelding van de buiten-Europese ‘ander’
	Duivelse negers en (machts)wellustige tirannen		561
		Arzases en Varanes	562
		De oosterse potentaat: tussen tiran en held	564
	Volkenkunde		566
	Lofzangen op het koloniaal bewind		567
	Antropologische wending en verlichte vrijheid		570
		De stem van de onderdrukte	572
		Monzongo en Kraspoekol	575
		De economie van de empathie	578
	De plantocratie aan het woord		579
		Reinhart: meester of medemens	582
584	7.2 Imaginaire reizen door ruimte en tijd
	De werkelijkheid en de verbeelding		586
		Reflectie op mens en samenleving	587
	Reizen in soorten en maten		588
		Vreemde wezens	590
		Van ruimte naar tijd	591
	Motieven en literaire procedés		593
		Honden, wilden en westerlingen	595
		De gidsfiguur	596
	Ideeën en idealen		596
		Imaginaire reizen en radicale ideeën	597
		Een universele godsdienst	598
		Een universele taal	599
		Man en vrouw	600
		Opvoeding en onderwijs	601
		Politiek, wetgeving en staatsinrichting	602
		Dr. J.A. Schasz en de actualiteit	603
	Droom of nachtmerrie?		604
606	7.3 Tot besluit: ‘de gansche wereld als algemeene woning’

 

[pagina 15]

	Deel iv: Literatuur als beweging
611	8 ‘Het gezegend licht der opklaring’
613	8.1 De literator als christen-wijsgeer
	Kerkbespiegelingen in woord en beeld		613
		Leerzaam huisraad	615
	De wolf in het schaapsvel: (radicale) Verlichting als nieuwe religie		616
		De macht van het woord	618
	Het Bijbels epos		620
		Paulus en Arnold tegen gewetensdwang	622
		Abraham de aartsvader: het Bijbels epos in gematigder vaarwater	623
	Sodomieten, paalwormen, vrijmetselaars, katholieken en andere plagen		625
	‘'t Stichtlyk samenleven’		629
		De laatste dagen van het Bijbels epos	631
		‘Wij juigchen blijmoedig in den adel der menschlijke natuur’	633
		Ware godsdienstkennis bloeit door vrijheid	635
637	8.2 Nieuwe psalmen en gezangen: ‘Niet beter dan myn oude schoen’?
	Datheen in het gedrang		638
		Collectieve psalmberijmingen	640
	De psalmberijming van 1773		641
		‘Poeetische aapen!’	642
		Het psalmenoproer	644
	Evangelische gezangen		645
		Economische liedjes en evangelische koopkracht	647
	De kerkzang en de stem des volks		649
651	8.3 Tot besluit: nieuwe herders, nieuwe wolven
655	9 Literatuur en macht
658	9.1 De cultuur van de macht
	Willem iv als tedere vorst		660
	‘Elk juicht en kweelt!’ Willem v als vorst in een republiek		662
	Literair machtsvertoon		663
		Lof op stedelijke en landelijke regenten	665
		Republikeinse deugden	666
	De tirannie van Eigenbaat		668

 

[pagina 16]

670	9.2 De macht van de cultuur
	De erfenis van Johan de Witt		671
	De Santhorstse geloofsbelijdenis		672
	De Doggersbankse helden		674
		Krijgszuchtige Bataven	678
		Opzwepende barden	680
	Stookschriften		681
	Literatuur voor een ‘dramatique époque’		685
		Feith op zoek naar modern toneel	686
		Politieke mutsen en bomen	687
		Willem v: een slappeling of een wellustige tiran?	689
		De stadhouder als held van de natie: het orangistische weerwoord	693
		Paapepotpourri	696
	Gelijkheid, ook voor vrouwen?		699
	Het theater als politieke arena		701
		Toneel voor Batavieren	702
706	9.3 Tot besluit: ‘Ieder woelt hier om verandring’
709	10 Rommelende donder: conclusies
	Het literaire bedrijf en de grenzen aan de groei		711
	Literatuur als proeftuin voor een betere wereld		712
	Een mooie zomerdag, geflankeerd door onweersbuien		713
		1700-1730: geloofstwijfel, poëtenstrijd en windhandel	713
		1730-1780: de gelukkige samenlevingin verleden, heden en toekomst	715
		1780-1800: het onweer barst los	720
		Na 1800: een nieuwe eenheid?	722
725	Verantwoording door de auteurs
729	Aantekeningen
759	Illustratieverantwoording
763	Literatuur
797	Register