Gedichten

Voorberigt van het Burgslot van Zomergem.
Gent, H. Hoste. 1840. Tweede druk, Antwerpen, J.E. Buschmann. 1844.

Eenigen tyd geleden, bevond ik my op een oud kasteel, hetwelk eenige jaren te voren gedeeltelyk was hersteld, en waervan een ander gedeelte was geslecht. De kelders van het bouwvallige gedeelte waren te diep en te sterk gemetseld, om niet nog lang aen de trage verdelging des tyds te wederstaen, en daerom waren dezelve van den hamer des afbrekers bevryd gebleven. In het diepste van een' dezer kelders, werwaerts enge en donkere wenteltrappen geleidden, ontwaerde ik een overblyfsel van middeleeuwsche barbary, dat my deed yzen: eene soort van vierkante cel, nauwelyks ruim genoeg om drie of vier digt aen elkander staende persoonen te bevatten; in een' der hoeken dezer onderaerdsche krocht eene steenen zitbank, zienlyk door lange wryving gesleten, en boven de bank, ter hoogte van den hals eens zittenden persoons, eenen zwaren yzeren ring, almede zichtbare teekenen dragende van vorig gebruik!

Dit gezicht werkte krachtiger op my dan alles wat ik ooit te voren over de barschheid der middeleeuwen en over de hatelyke feodaliteit in boeken had gelezen of in tafereelen had gezien. En inderdaed, wat kan de pen van een' Simonde de Sismondi of het penseel van een' De Keyser by de wezentlykheid,

[p. 431]

die ik daer tastbaer en sprekend voor my had? Sints dit oogenblik kon ik aen den innerlyken aendrang niet wederstaen, om in een sterk gekleurd tafereel de euveldaden te schetsen, die zulk een overblyfsel der oude tiranny vermoeden liet.

Men verhaelde my toen ter plaets de geschiedenis van eene vrouw van hoogen rang, die gedurende een aental jaren in dit afgryselyke kot eenen misstap jegens haren gemael zoude hebben geboet; maer behalven dat dit verhael van samenhang ontbloot was, kwam het my tot myn oogmerk min geschikt voor, omdat ik alle toepassing op persoonen of plaetsen wilde vermeden hebben. Ik achtte het dus verkieslyker de stof tot myn tafereel alleen in de verbeelding te zoeken, op eene plaets en in een tydvak, die tot geene regtstreeksche toepassing konden aenleiding geven. Daertoe scheen my de grond myns toenmaligen verblyfs en het tydstip van den beruchten veldslag van Roozebeke (1382) zeer geschikt; want vooreerst is er misschien geene plek in Vlaenderen, alwaer in eenen zoo beperkten omtrek zoo veel sporen van oude burgten of sloten aenwezig zyn als te Zomergem; en ten tweede is het onzeker, aen welk eene familie de heerlykheid van Zomergem, die steeds door de adellykste geslachten van den Lande is bezeten geweest, op het aengewezen tydstip hebbe behoord.

Omtrent dezelve staet het volgende geboekt by Sanderus, Flandria illustrata, vol. I, Lib. VI.

‘Somerghem, pagus ad tertiam ab urbe Gandavo lapidem omni ferè sui parte in edito situs, pascuis, sylvis, pratis, agro denique frumenti et caeterarum frugum ferace felix, amplitudine sua (continet mille enim et quingenta terrae bonaria) spectabilis, et ecclesia, quae titulo S. Martini insignitur, sub patronatu Ecclesiae Tornacensis constituta. In hac ecclesia, monumento elevato, sepultus Dominus Philippus de Masmines Toparchus de Somerghem, qui ad plures accessit anno 1414, festo Divi Michaëlis. Apposita ei conjux Beatrix van Blaesvelt, maritum secuta anno 1432, die 16 Martii. Dominium est gentis Snouckartiae origine Brugensis, sed quae jam apud Gandavenses etiam honoribus, ac publicis muneribus claret. In qua Martinus Snouckartius hujus jam Dominii potitur, vir animi praestans, et olim fuit Guilielmus Zenocarius, ad Divi Donatiani Brugis splendidè sepultus, auctor vitae Caroli Quinti Caesaris, vir virtute ac eruditione clarissimus. Fuit et Dominus de Somerghem Philippus de Masmines eques uxore ducta Beatrice filia Roberti Mariscali Comitis, cujus uxor Beatrix a Flandria filia notha Ludovici Cressiaci Flandriae comitis fuit. Antea quoque ejus loci dominio potita fuit familia admodum vetusta, et ab eo cognomen habens. È qua leguntur non pauci cum Roberto Frisone et aliis ad sacra bella profecti, interque alios, anno 1085, Hermanus de Somerghem, ad annum 1196 cum Godefrido Bulliono alter Hermanus de Somerghem eques. Sub Philippo Elsatio Bernardus de Somerghem et Walterus ejus frater. Et sub Balduino Constantinopolitano Joannes Curio de Somerghem et Gerardus ad

[p. 432]

annum 1203. Ad bellum quod inter Grimbergenses et Ducem Brabantiae fuit anno 1140, cum alliis Flandriae proceribus ivit et quidam Toparchus de Somerghem. Quomodo vero Dominium illud Comites Flandriae postea nacti sint, hactenus non liquet.’

In Van Vaernewycks Historie van Belgis, 2^de deel, vindt men:

‘De heerlykheyd van Somerghem, welke haren naem aen een oud ridderlyk geslacht heeft gegeven, is achtervolgens overgegaen aen de familie Massemines, aen den graef van Vlaenderen Lodewyk van Nevers, die dezelve aen zyne bastaerd-dochter Elisabeth, by haer huwelyk met jonkheer Simoen de Mirabello, ridder, heer van Peruwelz en Bevere, tot bruydschat gaf, andermael aen den graef van Vlaenderen en vervolgens aen de familien Snouckaert, Van Eeckhout dit Grimbergen, Rym en Montmorency.’

Volgens den zelfden Van Vaernewyck droegen de heeren van Massemen of Masmines den tytel van Leeuw van Vlaenderen. Doch deze geschiedschryver heeft het mis, wanneer hy zegt, dat het geslacht van Massemines, Zomergem heeft bezeten, vooraleer deze heerlykheid aen den graef van Vlaenderen is vervallen. De grafzuil, die Sanderus in de kerk van Zomergem schynt te hebben gezien, bewyst het tegendeel.

De L'Espinoy, in zyn werk getyteld: Recherche des antiquités et noblesse de Flandre, waeruit de twee voormelde schryvers schynen te hebben geput, deelt geene verdere byzonderheden over de heerlykheid van Zomergem mede.

Wat er van zy, uit het aengehaelde blykt, dat van omtrent den beginne der dertiende eeuw tot op het einde der veertiende, de opvolging der Heeren van Zomergem zeer duister voorkomt, en dat het gevolgenlyk onzeker is tot welk een geslacht myn graef Siegfried behoore.

Wat betreft het slot Rapenburg of Raepsburg, tusschen Zomergem en Waerschoot gelegen, en als Koenraeds verblyf aengewezen, deswegens zyn geene bescheiden voorhanden.

Overigens kent men eene Clara van Massemines, weduwe van Seger Courtraisin en vrouw van Philippe van Erpe, die omtrent 1380 leefde.

Als gemeente echter is Zomergem min oud dan andere aenpalende kleinere gemeenten. Op eene landkaert van Vredius, getyteld: Francorum primae sedes, anno 861, en voorkomende in de Nieuwe Cronyk van Zeeland, door Smallegange Middelburg, 1696, bevinden zich Merendera en Ronseleda (Meerendré en Ronsele), doch Zomergem niet. In eene andere landkaert van Nicasius Fabius, medegedeeld door Sanderus, en getyteld: Nova antiquae Flandriae geographica tabula, qualis sub Balduino ferreo et Juditha, primis ejusdem provinciae comitibus, fuit, staen almede de twee voormelde kleine gemeenten, doch Zomergem niet aengeteekend.

De oorsprong van Zomergem verklaert zich eenvoudiglyk in dezer voege: in de eerste tydvakken onzer geschiedenis strekte zich over Vlaenderen een woud, geheeten Sylva Carbonaria (forêt charbonière) van het Ardeensche Woud ten

[p. 433]

zuiden, tot aen de zee ten noorden. Het noordelyke gedeelte dezes wouds, dat nader aen de zee in schorren eindigde, en waervan er op de voormelde landkaerten duidelyke sporen zyn te zien, werd genoemd het Woud zonder genâ. De uitgestrekte bosschen, alsnog tusschen Zomergem, Ursel, Knesselare en Maldegem bestaende, zyn hoogstwaerschynlyk kleine overblyfsels van dit woud.

Nu, eene verhevene en vruchtbare plaets aen den voet dezes wouds en toch niet ver van de hoofdstad van Vlaenderen gelegen, moet al vroeg sommige grooten des lands uitgelokt hebben, om aldaer hunne Zomerwooningen te stichten. Zulk eene plaets was Zomergem, en van zulk eene omstandigheid heeft het haren naem. Men weet immers, dat de uitgang gem of hem, waermede de namen van zoo vele Vlaemsche dorpen eindigen, niets anders is dan het verouderd woord heim, hetwelk wooning, verblyf of haerdstede beteekent, en dat nog in ons heimwee overig is.

Hoe het is toegegaen, dat Zomergem naderhand als buitenverblyf is verlaten, en alzoo byna al zyne burgten en sloten heeft zien vervallen, verklaert zich almede door eene eenvoudige reden: in den jare 1613, werd de vaert van Gent naer Brugge gedolven, niet alleen ten behoeve van den koophandel dezer beide steden, maer tevens als verdedigingslyn tegen de invallen van Holland; daerom werden de zuidelyke boorden dezer vaert, op geheel hare lengte, met schansen of kleine sterkten bezet. De puinhoopen van eenige dezer sterkten zyn nog zichtbaer. Daer nu Zomergem aen de noordzyde der vaert is gelegen, en alzoo aen vyandlyke invallen bloot stond, was het natuerlyk, dat de grooten, die aldaer hun zomerverblyf hielden, elders meer veiligheid gingen zoeken, en hunne buitenwooningen te Zomergem lieten vervallen. Zoo heeft, by voorbeeld, de famillie Montmorency, aen wie laetstelyk de heerlykheid van Zomergem behoorde, haer kasteel aldaer doen slechten, en zyn de bouwstoffen van hetzelve voortkomende, naer Bellem, op de zuidzyde der vaert, overgebragt tot den opbouw van het nieuw kasteel, alwaer deze famillie alsdan haer verblyf heeft gevestigd.

Wat nu het door my gekozen tydstip betreft, behalven de reden tot dezen keus hiervoren aengewezen, behoort nog voornamelyk deze, dat men by een tafereel, als 'tgeen ik heb willen schetsen, eenen tyd van wanorde en woeling moet veronderstellen, wil hetzelve niet van waerschynlyk ontbloot zyn. De jaren 1381 en 1382 staen in onze chronyken met bloed geteekend. Verdrukking van den eenen kant, opstand van den anderen, van wederzyden geweld en bandeloosheid, maekten Vlaenderen tot een bestendig tooneel van verwoesting en verdelging. Nu eens zegevierde vaderlandsliefde en burgerdeugd op de vreemde overmagt, en dan dronk Vlaenderens grond het Fransche bloed met stroomen; dan eens hadden Frankryks benden de overhand, en waer deze zich aen hare wraeklust overgaven, werd niets gespaerd, noch stand noch kunne, noch jeugd noch grysheid, noch hut noch heiligdom. Een veldslag werd geleverd op den Guldenberg te Roozebeke, den 27^sten November 1382. Aldaer viel Vlaen-

[p. 434]

derens Ruwaert, Philips van Artevelde, en Frankryk meende met hem den Vlaemschen heldenmoed te hebben beteugeld; maer drie jaren later borst de wederzydsche haet heviger uit dan te voren, en wil men een staeltje van de wraekzuchtigheid der Franschen en den trots der Vlamingen op dit tydstip, men leze De Barante, Histoire des ducs de Bourgogne, die zeker niet verdacht kan worden van toegevendheid jegens onze vaderen of verbitterdheid op zyne natie. In het eerste boek van dit werk vindt men:

‘Après la prise du Dam, tout le pays à l'entour, qui passait pour favorable aux Gantois, fut ravagé. C'était la contrée la plus riche de Flandre; elle se nommait les Quatre-Métiers et comprenait les villes de Bouchaut, Assenede, Axel et Hulst avec leur territoire. Les Français n'y laissèrent pas une maison debout, ni même un monastère. Les femmes et les enfants étaient massacrés quand ils ne pouvaient se sauver dans les bois. Les haines étaient si fortes et la guerre se faisait avec tant de rage qu'un jour on amena des prisonniers devant le roi: il voulut leur faire grâce, et se contentait de leur soumission; mais ils furent si fiers, qu'ils refusèrent la vie, disant que le roi pourrait bien se soumettre les corps des plus braves hommes du monde, mais jamais leurs âmes, et que, quand bien même tous les Flamands seraient morts, leurs os se lèveraient et s'assembleraient contre les Français.’

Daer het in myn bestek niet valt, om over dit verschrikkelyke tydstip uit te weiden, zy het aengehaelde genoeg, om van hetzelve eenig denkbeeld te geven. En wanneer er in de geschiedenis dier dagen zoo vele ontzettende gebeurtenissen en openbare wanbedryven geboekt staen, welk een veld is er niet open voor de verbeelding, als zy in het geheime leven der grooten van die tyden wil dringen, toen schier ieder leenheer regt van leven en dood over zyne onderhoorigen meende te hebben, en in zyn eigen slot de slagtoffers zyner eigene en byzondere wraek straffeloos kon martelen!

Het volgende dichtstuk wordt overigens alleen medegedeeld als eene proeve van tyd- en zedeschets in verband met de geschiedenis.

Oogstmaend, 1840.