Werk

[p. 178]

Open brief aan den heer d^r. Max Rooses

IK heb u altijd aangezien voor een zeer oprechten beoordeelaar. Ofschoon uwe critiek niet altijd onfeilbaar is en uwe gewoonte van ‘klassificeeren’, ‘formuleeren’ en ‘generaliseeren’ m.i. veeleer van breedsprakige oppervlakkigheid dan van juist inzicht en diepgaande ontleding getuigt; - overal, in uwe meest stelselmatige en eenzijdige oordeelvellingen, wanneer gij de woorden ‘natuur’, ‘waarheid’, ‘menschelijk’, ‘genietbaar’, in eene babelsche verwarring van allerhande begrippen dooreenslingert, schijnt ge mij uit volle overtuiging te spreken en geen woord over de lippen te laten gaan, dat niet op voorhand gewikt, gewogen en de juiste uitdrukking van uw gedacht werd bevonden.

Die gave van oprechtheid springt thans duidelijker in 't oog daar gij, in uw laatste Gids-artikel, aan Hélène Swarth gewijd, afbreekt met de verouderde zienswijze waarvan gij tot heden, met zonderlinge vasthoudendheid, de gepatenteerde verdediger waart gebleven, ja, de verpersoonlijking geworden, tot dusverre dat in alle gesprekken over kunst de woorden ‘reactie’, ‘verouderde gedachten’ en ‘Max Rooses’ in éénen adem uitgesproken werden.

Eene vergelijking tusschen twee uwer artikels, éen van den ouden en éen van den nieuwen trant, zal die radikale omwenteling in uwe kunstopvatting beter doen uitkomen.

Ten jare 1887, in uw opstel getiteld: Nog eens over de jongste richting in de Nederlandsche poëzij, heetten de gedichten van Hélène Swarth ‘knutselen en futselen met miniatuurontroeringen, met gelikte en gestrikte woordjes, met geborduurde en gehaakte rijmpjes’, een ‘naknippen van fransche patronen’; - dat alles ‘zoo juffrouwachtig, zoo modezuchtig, dat elders als hier, in dit rijk der preciositeit, eene dochter der Muzen den troon moest bekleeden.’

De taal der jongeren in 't algemeen en der dichteres in 't bijzonder werd er volgenderwijze onbarmhartig doorgehaald:

‘Voor die verfijnde wezens en hunne verfijnde indrukken is de ronde taal

[p. 179]

van den gezonden mensch te boersch; zij moet beschaafd en herschaafd, glad geslist, haarfijn gesplitst en dan nog eens gekloven en afgestoven worden, tot dat zij verpeuterd en verkleuterd daar staat te bezwijmen van louter voornaamheid en bloedeloosheid.’

En gij die voorgaande regels neerschreeft waart oprecht genoeg, Hooggeachte Heer, om uw oordeel omtrent de taal en den vorm van Hélène Swarth in den volgenden zin te wijzigen:

‘Dit zilverige, reine, vinden wij vooral in haar woord weer, helder van zin, melodisch van klank, kinderlijk van eenvoud.

Het is zoo eigenaardig, en zoo bekoorlijk te zien, hoe zij in de ontheffingen van haren geest, in de afdwalingen naar boven, de spraak der eenvoudigen van hart blijft spreken, hoe zij met die als het ware opzettelijk ongezochte taal zooveel zekerder treft dan zij met het meest ongewone woord zou doen, hoe gewillig heel de apocalypsis van haar zieleleven zich laat weerspiegelen in gewone zegswijzen. Het is een verwezenlijking van het hooge vereischte in de kunst, het paren van idealisme aan realisme, zoo gelukkig als ik er geen tweede ken.

Een enkele maal wordt er, wel is waar, jacht gemaakt op klankeffekt; maar op die schaarsche uitzondering na, klinkt het woord immer zoo welluidend, dat voor wie alleen op de melodie wilde letten het lezen dier verzen een uitgelezen genot zou zijn. Er is zooveel overeenstemming tusschen die muziek en de gedachte, welke zij vertolkt, dat men niet anders meenen kan of zij zijn zoo samengeboren en onafscheidbaar van elkander.’

Voorwaar, er is moed noodig om zoo onbewimpeld te laten blijken, dat men vroeger den bal missloeg; om zóó, zonder aarzelen, de ongenadige en minachtende veroordeeling weer goed te maken. Geen grooter moed, geen grooter oprechtheid legde, mutatis mutandis, ‘the old man’ aan den dag toen hij, op 't einde zijns levens, den strijd aanging voor het home rule.

Ieder rechtgeaard karakter zal u toejuichen en, zoo niet uwen critischen zin, dan toch uwe rondborstigheid hoogschatten.

Er is nochtans iets in uw gedrag, dat ik, met den besten wil der wereld,

[p. 180]

niet kan verschoonen: ge schijnt me geen volledig begrip te hebben van de plichten eens hoofdmans jegens zijne soldaten.

Want gij stondt aan 't hoofd eener gansche bende volgelingen, die uwe gebaren gadesloeg en dapper hieuw en korf als er maar een van die ‘hoogvoorname nieuwelingen’, die snoeshanen opdaagde, vermetel genoeg om anders te zien, te denken, te gevoelen dan gij, of beter: om te zien, te denken en te gevoelen. Gij verwittigt niemand en rukt schielijk vooruit, uw ganschen nasleep, zonder bevelhebber, zonder richting, in ‘eene onbeschrijfelijke wanorde’ achterlatende. En al die Roosessen in miniatuur staan daar nu te kappen als een blinde naar de eieren, met gebaren als zwierende molenwieken en 't welluidend strijdgeschetter van een kalkoenschen haan. Zij vechten met de razernij der wanhoop! En gij, hun voormalige aanvoerder, slaat geen acht op hunne kreten van vertwijfeling, alsof het u voldoend ware, aan uwe nieuwe bondgenooten de vroegere vijandschap te doen vergeten en opnieuw over heel de letterkundige beweging den magisterstaf te mogen zwaaien.

Heer Rooses! Heb toch compassie met de achterblijvers!

Het is altijd belangrijk de ‘apocalypsis’ eener bekeering na te gaan, maar veelal ook uiterst moeilijk. Zij is trouwens gewoonlijk het gevolg van een zoo verwikkeld samen-, ineen- en dooreenwerken van gevoelens en gedachten, dat men de subtiele en fijnstalen pen van een' Couperus zou behoeven, om de verschillende elementen van zulk proces te ontwarren en elken invloed, elke ‘phase’, volgens hun bijzonder belang, met de juiste tint, onder 't juiste daglicht te brengen. Vooral, wanneer het een man van uwe waarde geldt, Hooggeachte Heer, zou dergelijke ontleding eene onschatbare bijdrage opleveren tot de zoo bij uitstek gewichtige kennis der menschelijke ziel. Ook met het oog alleen op den invloed, welken uwe bekeering op het gebied uwer kritiek moet uitoefenen, ware het reeds ongemeen belangwekkend te doorgronden in hoeverre gij tot breedere gedachten zijt overgegaan en in welke mate gij nog in uwe vroegere eenzijdigheid blijft volharden; ongemeen belangwekkend te weten, of uwe bekeering wel eene degelijke bekeering is; of gij wel àl het kwade hebt afgezworen en het genoegzaam verfoeit; en of niet eenmaal de duivel der bekoring u in de vroegere dwalingen zal doen hervallen.

[p. 181]

Want dat ding, uwe studie, zit me zoo wonderlijk ineen. Nu eens ziet men u met vasten stap en geheven hoofd op de rechte baan vooruittreden; dan weer slaat gij een zijpad in, dat u opnieuw nader bij den verlaten doolweg brengt; maar gij geraakt toch weer op den goeden weg; later schermt gij met woorden als ‘waarheid’, ‘genietbaar’, ‘idealisme’ en ‘realisme’ en laat in sommige regels zonderlinge beamingen doorschemeren omtrent de jongeren, die strijd voeren tegen dit of dat, net alsof de jongeren in ons land ooit gestreden hadden en niet integendeel altijd door hunne voorgangers en vooral door de kritiek waren bestreden geworden. En als ge tot daar komt, dan vraagt men zich af - waarschijnlijk nog onder den invloed uwer Schetsenboeken - of uwe verbazende omschrijving van het symbolisme soms niet in het kamp der moderne kunstbeweging werd binnengesmokkeld als het houten paard van den ‘honigzoeten’ Ulysses. Gij weet: ‘Timeo Danaos...’ Ik twijfel geenszins of eene gewetensvolle ontleding zou al die schijnbare tegenstrijdigheid klaarspinnen, zoodanig, dat er in den meest sceptieken geest geen ziertje achterdocht zou overblijven en al dat schipperen zou toegeschreven worden aan eene onvoldoende inwijding in de nieuwe leer. Uwe peters hebben u waarschijnlijk niet genoeg onderricht vooraleer u te besproeien met het reinigend water der Jordaan.

In zake ontleding wil ik mij echter bepalen bij een brok ‘autopsychologie’, waarin gij de verandering uwer zienswijze nopens de gedichten van Hélène Swarth op kinderlijk naïeve en rondborstige wijze blootlegt en wettigt.

De aanhaling is tamelijk lang, maar uiterst belangrijk als letterkundig document.

‘Ik moet bekennen, dat, bij de lezing der eerste bundels van Hélène Swarth, ik minder getroffen was door hare buitengewone verdiensten. Zeker, de bekoorlijkheid van het zeggen, het stille weemoedige, dat als een zachte melodie uit hare verzen sprak, grepen mij aan; maar hare poëzie scheen mij meer streelende muziek dan genietbare letterkunde (!?!). Het zwevende, onbestemde der gedachten, het vreemde van den toestand lieten mij geenen vasten indruk; het kwam mij voor dat eentonigheid en onnatuurlijkheid niet vergoed werden door zoetvloeiendheid van taal en liefelijkheid van

[p. 182]

beeld. Het verband tusschen dichteres en lezer werd niet vast geknoopt; de laatste verplaatste zich moeilijk in de wereld, waar de eerste woonde en kon kwalijk belang stellen in een leven, dat zoo opzettelijk buiten het menschelijke bestaan werd gesleten.

‘Naarmate de bundels elkander opvolgden, daalde er licht in de geheimzinnige sferen waar de lezer wordt heengevoerd; wel en wee der dichteres kregen bepaalden vorm en wekten medegevoel en medeleven; het eeuwig menschelijke kwam meer tot zijn recht, het raadselwoord van menig ongewone aandoening en vreemd gepeins werd den lezer medegedeeld. Vooral Rouwviolen waren een openbaring en deden den nevel opklaren. De dichteres trad daar vranker op als menschenkind, haar bestaan bleek niet uitsluitend in de wolken geleefd en haar lijden niet enkel in de verbeelding geleden (??...)’

Ziedaar dus de zaak onbewimpeld blootgelegd. De eerste zóo eenvoudige, zóo klare gedichten van Hélène Swarth hebt gij noch gevoeld noch begrepen en daarom hebt gij ze aangezien en uitgekreten als onbestemd, onnatuurlijk, niet menschelijk, enz. Voor u waren het ten hoogste snuisterijen, kinderspeelgoed. Gij wildet voor het brutale feit staan. De dichteres had u 't waarom en waarvan, met getal en omstandigheden, moeten blootleggen.

Nu doet gij dat in hare plaats.

Hoe dikwijls hebt gij u niet aangesteld als de vertegenwoordiger van het oordeelkundige lezerskorps! Waart gij niet het levend orakel van dat zonderling ‘ontwikkeld publiek’ waarmee de Nederlandsche kunst begiftigd is, neen, waardoor ze vergiftigd wordt? Moest gij in uwe hoedanigheid van criticus, van woordvoerder, niet de eerste zijn om te doorgronden, te gevoelen en te verkondigen? Het publiek, niet het zoogezegd ‘beschaafd publiek’, maar het publiek, zoo uit eenvoudige gevoelsmenschen als uit fijne literaire geesten samengesteld, heeft klaarder gezien dan gij. Het verband werd tusschen de dichteres en u zóo moeilijk, tusschen haar en dàt publiek zóo gemakkelijk vastgeknoopt! Het was vatbaar voor indrukken en liet ze tot zich komen.

De algemeenheid harer lezers - en ware 't zóó niet, zou 't Hélène Swarth's waarde verminderen? - de algemeenheid harer lezers heeft haar lijden, zonder dat het door naam en toenaam en bijvoeging van een portret gewettigd werd,

[p. 183]

gevoeld, begrepen, en hare gedichten hooggeschat; heel het jongere geslacht heeft haar bemind en op het schild zijner liefde en zijner bewondering tot den hoogsten rang gedragen.

En nu sukkelt gij achteraan, ver achteraan, om dien bijval vast te stellen en die vaststelling te omlijsten door allerhande verklaringen, ophelderingen, (hadt gij ze noodig, 't publiek niet!) fraaie volzinnen over het symbolisme, banaliteiten over den sinds jaren bestaanden strijd tusschen de realistische en de idealistische strekking en de zegepraal dezer laatste, enz., alsof al die omwegen den lezer om den tuin konden leiden en het feit zelve wijzigen. Dit feit is:

Gij stafhouder der Zuid-Nederlandsche kritiek hebt uwe totale onbevoegdheid in het vak bewezen, door het miskennen van de waarde, door het bestrijden van de letterkundige faam eener dichteres, die gij thans, na al de anderen, de grootste noemt van Nederland.

Men kan niet beter zelfmoord plegen.

Aanvaard, Mijnheer, de verzekering mijner volkomen achting.

Prosper van Langendonck