De wiskunstenaars of 't gevluchte juffertje

De rol van het toeval

Op schijnbaar toevallige wijze komen alle personen van het spel, maar door verschillende en toch samenhangende motieven geleid, op dezelfde avond in dezelfde herberg samen. Daardoor wordt het dramatisch gebeuren in gang gezet en de ontknoping mogelijk gemaakt. Zoals reeds gezegd, hebben Meyer en Mehler deze toevalligheid de auteur als fout

[p. 8]

of zwakheid aangerekend en anderen hebben hen daarin gevolgd, blijkbaar in de opvatting, dat het toeval uit een acceptabel toneelstuk moet worden geweerd. Zij volgden hierin zelf weer het spoor van Jonckbloet, die in de tweede helft van de negentiende eeuw gold als eerste autoriteit op het gebied van de critische literatuurhistorie en zich op blz. 19 van het vijfde deel van zijn Nederlandsche Letterkunde (volgens de vierde dr. uitgegeven door C. Honigh) aldus over dit aspect van de Wiskunstenaars heeft uitgelaten: ‘Dat de samenkomst der verschillende personen in de herberg te Loenen door niets gerechtvaardigd wordt, laat ik daar; want zelfs de grootste lofredenaars van Langendijk zijn het eens over de gebrekkige samenstelling zijner spelen’. Vermoedelijk ligt hier historisch het keerpunt in de officiële beoordeling van Langendijk. Even voor de geciteerde passage zien we althans hoe Jonckbloet zich te weer stelt tegenover de toenmalige opvatting: ‘De Wiskunstenaars golden en gelden nog voor het beste zijner stukken: ik weet niet, waarmee het dien lof verdiend heeft.’ Mehler heeft zich blijkbaar niet van het gezag van deze criticus kunnen losmaken, toen hij schreef: ‘Men heeft er Langendijk terecht een verwijt van gemaakt, dat het samenkomen van al zijn personen in de herberg buitengewoon toevallig en weinig waarschijnlijk is.’ Meyer echter verzacht dit strenge oordeel door een meer tegemoetkomende houding. Hij wil die toevalligheid wel niet ontkennen, maar acht dat samenkomen toch ook weer niet onmogelijk en zegt dan vergoelijkend: ‘om die toevalligheid mogen we Langendijk dus zeker niet te hard vallen, waar hij die doet plaats grijpen in een kleine klucht, waarin het te doen is om aardige toestanden en vroolijke tooneeltjes voor te stellen.’

Meyers redenering, hoe goed bedoeld en hoewel zij een zekere mate van waarheid bevat, verraadt toch in de grond van de zaak een miskenning van Langendijks bedoeling en van zijn opzettelijk spelen met deze toevalligheid. Deze vindt namelijk geen verschoning in het feit, dat zij voorkomt in een kleine klucht waar men blijkbaar niet zo kieskeurig hoeft te zijn. Wel is het waar, dat het samenkomen tot op zekere hoogte nog wel verklaarbaar is door het afzonderlijk handelen en door de verschillende omstandigheden van ieder der personen. Loenen aan de Vecht wordt namelijk door de dichter gebruikt als de meest voor de hand liggende pleisterplaats voor reizigers, die te paard of per karos komend van Utrecht zich naar Amsterdam begeven, maar die stad niet meer voor het vallen van de avond kunnen bereiken, hetgeen voor hen wil zeggen: niet meer voor het sluiten van de stadspoorten. Eelhart was, gedreven door een gevoel van onrust over zijn geliefde Izabel, die in Utrecht woont, per rijtuig buiten de stad Amsterdam te ver afgedwaald om nog voor donker binnen te kunnen zijn. Hij ontmoet in de herberg te Loenen

[p. 9]

zijn eigen knecht Filipijn, die hij een dag te voren naar Utrecht had gestuurd om informatie over Izabel in te winnen. Deze is nu, tegen de verwachting al weer op de terugweg met het onheilspellende bericht, dat het meisje spoorloos verdwenen is. Ze was door Anzelmus, haar voogd, in haar kamer opgesloten, omdat oom bijzonder boos was over haar eigengereide verbintenis met een hem onbekende jonge man in Amsterdam, een of andere losbol natuurlijk. Daarom wil hij haar op staande voet laten trouwen met een jonge geleerde, Raasbollius geheten, van wie hij iets beters verwacht. Maar de vogel is gevlogen en nu spoedt Anzelmus zich met zijn nieuwe huwelijkscandidaat naar Amsterdam op zoek naar zijn voortvluchtige nicht, die naar hij vermoedt, wel naar haar Amsterdamse minnaar zal zijn gelopen. Helaas is hij gedwongen in deze herberg te overnachten. En tenslotte verschijnt dan ook de allerwegen gezochte jongedame, om dezelfde in de omstandigheden gelegen reden, op het verzameltoneel, natuurlijk zonder de aanwezigheid der anderen te vermoeden.

De erkenning van de verklaarbaarheid van deze afgedwongen toevallige samenloop der personen doet echter te kort aan het toneelvernuft van de auteur Langendijk, als we nog niet twee stappen verder gaan. In de eerste plaats dienen we in te zien, dat Langendijk het toevalsmotief als komisch middel heeft uitgebuit bij het scheppen van zijn dramatische situatie, opzettelijk en weloverwogen. Daarvoor is een analyse van de opeenvolgende scènes noodzakelijk. Komisch werkt reeds in de derde scène de onverwachte vervulling van Filipijns achteloos geuite wens: ‘'k wou dat mijn heer hier was’, wanneer onmiddellijk daarop de deur opengaat en Eelhart binnen stapt, een ontmoeting tot beider verbazing. Die geuite verbazing maskeert de erkende toevalligheid. Het komisch effect wordt vervolgens verhoogd door de terloopse mededeling van de waard in de vijfde scène, dat ook een zekere heer Anzelmus met enkele geleerde heren intrek in de herberg heeft genomen; zoals Eelhart en Filipijn direct met enige ongerustheid begrijpen: de voogd en de medeminnaar, die achter hetzelfde wild aanjagen! De schrik is begrijpelijk. Ongelegen komen dan bovendien twee Amsterdamse voerlui binnen, Fop en Tijs, die Eelhart blijken te kennen en wier zwijgzaamheid daarom gekocht moet worden. Nog ingewikkelder en grappiger wordt de situatie: de voerlui kondigen twee officieren aan - zij blijken in het achtste toneel de gevluchte en gezochte Izabel en haar dienstmeid te zijn, in wanhoop vermomd op weg naar de ware geliefde in Amsterdam. Het onverwachte weerzien wekt eensdeels vreugde bij de betrokken gelieven, anderdeels schrik vanwege de gevaarlijke omstandigheid, maar dat verhoogt bij de toeschouwers de komisch-dramatische spanning. Vooral als nu ook in het negende toneel Anzel-

[p. 10]

mus en Raasbollius binnen komen en de verklede vrouwen zich overhaast op het bed verschuilen moeten. Gelukkig kent Anzelmus Eelhart niet: aan die zijden draad hangt het gevaarlijke zwaard, dat het intussen beraamde plan tot ontsnapping dreigt te vernietigen.

Uit een en ander blijkt reeds, dat het toeval niet slechts een komische, maar tevens een hogere, eigenlijk gezegd de leidende, dramatische rol in dit stuk speelt. Van belang is het namelijk te letten op de volgorde der toevalligheden, die de situatie scheppen en tevens ingewikkelder maken, die de vrolijkheid vergroten en daarmee tevens de dramatische spanning naar haar hoogtepunt voeren. Daar komt bij, dat in deze opzet van het spel in feite niet door een van de spelers, noch door de hoofdfiguur (wie is dat eigenlijk?) noch door een bijfiguur, bewust en opzettelijk een intrige wordt gesponnen, zoals bijvoorbeeld Bazilius dat deed in de Don Quichot, of Ferdinand in de Krelis Louwen, of de twee tegenover elkaar gestelde partijen in het Wederzijds huwelijksbedrog, Lodewijk en Charlotte. In dit nieuwe spel brengt een onpersoonlijke macht, die men het noodlot of het toeval kan noemen, alle personen niet slechts bijeen, zij voert hen tevens naar de oplossing van het tussen hen bestaande conflict op een ongezochte, maar voor de toeschouwers begrijpelijke en aanvaardbare en voor alle partijen in het spel tenslotte bevredigende wijze. Men heeft slechts te letten op de verdere ontwikkeling van het spel, die ik hier in zijn fazen beknopt aanstip: ieder initiatief, dat personen in het spel gaan nemen om aan de situatie te ontkomen of er hun slag in te slaan, mislukt door het toeval; zelfs dat van de bijfiguren Fop en Tijs, die apart voor zichzelf, op het derde plan manoeuvreren. De herhaalde poging van Eelhart om met Izabel uit de toevallig ontstane en zo gevaarlijke situatie te ontsnappen wordt door nieuwe toevalligheden voorkomen: toevallig kwam Anzelmus met Raasbollius binnen, toen Eelhart bevel gaf het rijtuig klaar te maken voor vertrek (achtste en negende toneel). Vervolgens is het de ontwakende Raasbollius, die opnieuw, onbewust van de situatie die hij verstoort, het plan in de war stuurt (eenentwintigste tot drieëntwintigste toneel). En nog eens doen dit Fop en Tijs, als zij de verstopte ham zullen ophalen en door het toevallig samenstoten van de twee onafhankelijk van elkaar in het donker manoeuvrerende partijen de verwarring ten top gevoerd wordt (vijfentwintigste tot achtentwintigste toneel). Maar intussen vinden Anzelmus en Eelhart elkaar in de afgedwongen ontmoetingen; de laatste wordt de juridische raadsman van de eerste, zonder dat deze beseft met wie hij in feite te doen heeft. En de gevreesde en ontweken, maar door een reeks van toevalligheden toch bewerkte en noodlottig lijkende ontdekking van Izabel door haar voogd leidt tot de gewenste oplossing, die niet bereikt zou zijn, wanneer de gelieven hadden kunnen ontvluchten. Het speelziek lot of

[p. 11]

de blinde toevalligheid blijkt achteraf de spinner van de dramatische intrige te zijn en er is dan ook geen enkele reden deze toevalligheden te vergoelijken als een eigenlijke tekortkoming, die men, nu ja, maar op de koop toe moet nemen. Integendeel: we zouden de Wiskunstenaars het spel der toevallige ontmoetingen kunnen noemen, om daarmee te erkennen dat het toeval in dit stuk door de auteur is gehanteerd als een beslissende dramatische factor: in plaats van een tekort aan dramatisch vermogen, een overwinning van Langendijks vernuftige dramatische techniek.