De wiskunstenaars of 't gevluchte juffertje

[p. 3]

Titelpagina van de eerste druk, 1715

[p. 5]

Inleiding

Het oordeel in de vakliteratuur

De komische éénacter over de twistende wiskunstenaars en het voortvluchtige jonge meisje is het laatste van de vijf vermakelijke toneelstukken, die de nog jeugdige Langendijk (geboren in 1683) in de eerste periode van zijn activiteit als toneeldichter (1711-1715) in een opvallend snel tempo op elkaar liet volgen. De serie was begonnen met de verwarring stichtende verschijning van Don Quichot op de boerenbruiloft van Kamacho, een verrassend debuut in 1711 dat in 1712 gevolgd werd door de boertige klucht van de snoevende mof, kortweg De Zwetser geheten. Daarop was een blijspel in burgerlijke sfeer gevolgd, het geraffineerde spel van Het wederzijds huwelijksbedrog, in 1714, en in 1715 de dramatisering van het oude thema van de dronken boer die zogenaamd als koning uit zijn roes ontwaakt. En dan, nog in hetzelfde jaar, publiceerde Langendijk de satire op de disputerende schijngeleerden, kennelijk naar aanleiding van typen uit zijn eigen tijd en omgeving. Met deze serie kluchten en blijspelen, die gedurende meer dan honderd jaar herhaaldelijk met succes op de planken zijn gezet, heeft Langendijk voor goed zijn naam gevestigd als de belangrijkste Nederlandse auteur van humoristische toneelspelen in de tijd van het achttiende-eeuwse klassicisme.

Toch zal de lezer, wanneer hij zich in de letterkundige handboeken gaat oriënteren, moeten constateren, dat er een opmerkelijk verschil in appreciatie bestaat tussen de enthousiaste achttiende-eeuwse toneelkijkers en de critische geschiedschrijvers in de negentiende en twintigste eeuw. Met name ook het spel dat wij hier opnieuw in druk presenteren, is er bij de bedoelde literatuurhistorici nogal bekaaid af gekomen. Het is de moeite waard hun oordeelvellingen chronologisch de revue te laten passeren. Te Winkel zegt in deel 5 van zijn Ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde op blz. 181 rechtuit dat de intrige van het eenvoudige spelletje niet veel te betekenen heeft. Uit zijn beknopte samenvatting van de inhoud valt op te maken, dat hij dit ‘spelletje’ slechts oppervlakkig of wellicht helemaal niet gelezen heeft, althans niet zelfstandig heeft geanalyseerd. Een aanwijzing hiervoor is, dat het verslag enkele onjuistheden bevat en overigens zo vaag is gesteld, dat het geen zuiver beeld geeft van de intrige en de compositie. G. Kalff maakt het in zijn Geschiedenis van de Nederlandsche Letterkunde (V, blz. 473) nog bonter, wanneer hij beweert, dat de stof van de wiskunstenaars, een schaking in een herberg, in 1690 door J. van Rijndorp in zijn aan het Frans ontleende stukje ‘De geschaakte bruid’ was verwerkt. Dat Kalff met deze mededeling de plank volkomen mis slaat, zal uit de hierna vol-

[p. 6]

gende uiteenzettingen zonneklaar blijken. Prinsen stelt in zijn Handboek tot de Nederlandsche Letterkundige Geschiedenis (3e druk 1928) op blz. 434 even zeker maar even onjuist vast, dat De Wiskunstenaars of het gevluchte juffertje naar Frans model is gevormd. Zijn opvolger als auteur van het genoemde handboek (1947), J.L. Walch, die overigens aan Langendijk meer persoonlijke aandacht heeft besteed, geeft over de Wiskunstenaars op blz. 481 toch dit vernietigende oordeel: ‘De Wiskunstenaars is een slecht gecomponeerde maar toneeltjes-rijke schakingshistorie met een parodistische voorstelling van pedante wiskunstenaars, die meer speciaal sterrenkundigen zijn.’ F.H. van Heerikhuizen (in Panorama der Nederlandse Letteren, 1948, blz. 239) voelt de zaak in Langendijks stukken, ondanks de vaak handige intriges, soms toch op een hinderlijke wijze rammelen en als een der voorbeelden hiervan haalt hij de Wiskunstenaars aan, waarin als de gelieven op de vlucht zijn gesnapt, de officiële pretendent niets van het huwelijk blijkt te willen weten; wel een onverwachte, maar geen ongedwongen ontknoping - alsof dit uit het verband gerukte detail het kernpunt van die ontknoping zou zijn! En dan tenslotte het jongste handboek, waarin G. Knuvelder de hier bedoelde satire kennelijk niet rekent tot Langendijks beste stukken. Na de Don Quichot, het Wederzijds huwelijksbedrog en de Krelis Louwen noemt hij de Wiskunstenaars nog even en passant als een kluchtspel in één bedrijf, ‘welks komisch gehalte gevonden moet worden (cursivering van mij, v.E.) in de quasi wetenschappelijke disputen van een paar halfgekke wiskunstenaars-sterrenkundigen’. Blijkbaar heeft deze literatuurhistoricus, wiens handboek door talloze leraren in de Nederlandse letterkunde wordt geraadpleegd, aan de lezing van het bedoelde komische spel niet veel plezier beleefd.

Deze bloemlezing van oordeelvellingen en mededelingen lijkt nu niet bepaald een aanmoedigende introductie tot het lezen of spelen van dit toneelstuk. Men zou zelfs kunnen gaan betwijfelen of de heruitgave wel zin heeft. Dat wij die toch zonder aarzeling ondernemen, komt voort uit de overtuiging, dat het negatieve oordeel van de geciteerde literatuurhistorici berust op gebrekkige kennis van het gewraakte toneelspel zelf en op onzorgvuldige interpretatie van een aantal, deels bovendien nog verminkte, historische gegevens. We moeten daarbij bedenken, dat de mededelingen en oordeelvellingen betreffende Langendijk in de handboeken, zoals in onze uitgave van de Don Quichot ook reeds is gebleken, grotendeels steunen op twee uitvoerige studies, die ongeveer gelijktijdig in het begin van het laatste decennium van de vorige eeuw zijn gepubliceerd. F.Z. Mehler schreef toen een serie artikelen over de toneelstukken van Langendijk in enkele afleveringen van het tijdschrift Noord en Zuid van 1891, die kort daarop ook gebundeld in boekvorm zijn uit-

[p. 7]

gegeven. Over de Wiskunstenaars is Mehler opvallend kort. Hij wees op enkele vermeende bronnen en noemde ‘het dispuut tussen Raasbollius en Urinaal, niet een navolging, doch, laten we zeggen, een paraphrase en een veel te breedvoerige en omslachtige, van de komische verontwaardiging van Pancrace, docteur aristotelicien, over de hemeltergende botheid van Marphurius, docteur pyrrhonien, die waagt te spreken van la forme d'un chapeau in plaats van la figure d'un chapeau, een der kostelijkste tonelen uit Molière's Mariage forcé, welk blijspel reeds in 1680 door A. Peys en enige jaren later door het Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum in onze taal was overgebracht.’ Mehler vindt dan ook de klucht ‘te weinig oorspronkelijk en te weinig belangrijk dan dat zij op ons oordeel over de dichter veel invloed kan hebben’. - m.a.w. laten we er maar liever over zwijgen.

De tweede auteur, die zich uitvoerig met Langendijk heeft beziggehouden is C.H. Meyer. In het reeds genoemde jaar 1891 promoveerde hij op een onderzoek van Langendijks leven en werken, waarin hij al diens toneelwerken analyseert en beoordeelt. Over de Wiskunstenaars valt zijn oordeel hoewel op andere gronden dan die van Mehler, niet bepaald gunstig uit. Wel noemt hij het een niet onaardig intrigestukje, maar zijn afkeurende critiek richt zich vooral op twee toneeltechnische punten: de te grote rol van het toeval en het gebrek aan eenheid van handeling.

In een artikel ter ere van De Vooys (Nieuwe Taalgids 1953) heb ik reeds getracht de negatieve opinie over Langendijks satire op de Wiskunstenaars te ontzenuwen. Deze heruitgave van het humoristische toneelspel biedt de gelegenheid mijn argumenten tegenover die van de genoemde beoordelaars onverzwakt te herhalen en hier en daar aan te vullen. Ik ben er mij van bewust dat ook mijn oordeel ten dele op subjectieve gronden berust. Normen van waardering veranderen in de loop der tijden, maar wanneer men althans probeert zijn negatieve en positieve evaluatie met argumenten bewust te maken en voor anderen toe te lichten, wordt rationele discussie mogelijk. Tot op zekere hoogte althans; overigens blijft het oude spreekwoord van kracht: over smaak valt niet te twisten.