Uit Roemer Visscher's Brabbeling. Deel 1

§ III. Toespelingen in de Brabbeling in verband met de geschiedenis van Amsterdam.

In zijn reeds meergenoemde ‘Aanvullingen’ (7 vlgg.) heeft Sterck met eenige voorbeelden aangetoond, hoe het mogelijk is verschillende gedichten van Roemer Visscher in verband te brengen met feiten uit de geschiedenis van Amsterdam; waardoor tevens de tijd hunner vervaardiging bij benadering kan worden vastgesteld. Inderdaad kan men, met de hoofdtrekken van Amsterdams geschiedenis in de 2^de helft der 16^de eeuw voor oogen, gemakkelijk een vrij groot aantal, vooral van Roemers puntdichten, daaromheen groepeeren. Hieruit blijkt tevens, dat de dichter, hoewel hij zich bij geen van beide elkaar fel bestrijdende godsdienstige richtingen heef aangesloten, als fijn en scherp opmerker allerlei staatkundige en godsdienstige misstanden in een of meer ‘Quicken’ bespotte of berispte met de hem eigene onpartijdige waarheidsliefde.

[p. XIII]

Stellig dagteekenen (zooals Sterck t.a. pl. vermeldt) van den beeldenstorm van 1566 (23 Aug. in de O. Kerk; 25 en 27 Sept. in het Minrebroeders- en Karthuizersklooster)¹⁾

Q. V, 54:	De Beelden ghemaect van silver of gout;
IV, 24:	Een Duytschen yver heeft Jan de Wael^2);
III, 14:	Noemt een bootsman schipper, een Moninck pater

(de hier genoemde ‘Simon slecht’ was kapelaan van de O. Kerk)³⁾.

De gepleegde gewelddaden ontlokten Roemer de klacht:

De Geusen cruysen ons met ghewelt (IV, 21)

en:

een dubbelt Geus, en een dubbelt Catholijck
Zijn een enckelt goet man heel onghelijck. (II, 15).

Van ongeveer denzelfden tijd zal wel dateeren Q. IV, 7, met de woordspeling tusschen mis doen en misdoen en de vraag aan 't slot:

Wat dunckt u Rochus, is hy Papau of Geus?

Om verschillende, zeer aannemelijke redenen stelt Sterck de correspondentie tusschen Roemer Visscher en Spieghel (Romm. II, 34, 35) omstreeks 1569. Hieruit blijkt nl. o.a. dat de kerken weer voor de Katholieken geopend zijn, hetgeen eind 1566 reeds is geschied. De Prins van Oranje, 15 Dec. zelf te Amsterdam gekomen, stelde althans officieel de Gereformeerden in 't ongelijk. Echter heeft hij zeer waarschijnlijk wel met hen in geheime verstandhouding gestaan. Zeker is het, dat hij zijn goedkeuring hechtte aan den door hen afgedwongen eisch, dat de geuzenhoofdman Hendrik van Brederode kapitein over den krijgshandel te Amsterdam zou zijn.

De tijd voor een opstand van Amsterdam tegen de regeering was echter nog lang niet gekomen. 's Prinsen vlucht naar Duitschland (April 1567) maakte ook Brederodes positie te

1) Vgl. Ter Gouw, Amst. VI, 97 vlgg; ib. 149 (noot 1); Brugmans, Opk. en Bloei van Amst., Hoofdst. II.

2) Zie over hem Elias I, 129.

3) Vgl. verder Sterck t.a. pl. 9.

[p. XIV]

Amsterdam onhoudbaar, en op zijn voetspoor vertrokken begin Mei 1567 een massa vluchtelingen, meest voorname kooplieden, uit de stad, om zich ‘naar Emden, Bremen en elders heenen’ te begeven. Weldra waren nu Bossu en Noircarmes met zes vendels Duitschers in Amsterdam. Op het gewelddadig te werk gaan dezer troepen, die zich door hun ru wheid algemeen gehaat maakten¹⁾, zal wel doelen Roemers klacht (Q. III, 13): die ‘een Lansknecht Beul’ wil noemen ‘die moet met de waerheyt ter deuren uyt’ en Brabb. 1614, 160: ‘Crijchsluy die de vrienden meer dan de vyanden quellen’²⁾. In Q. III, 13 noemt hij tevens een hopman ‘brantschatter’³⁾.

Maar nog erger werd de toestand, toen in Sept. 1567 de ‘commissarissen der Beroerten’ te Amsterdam kwamen, om, ijverig geholpen door de stedelijke regeering, een lange lijst van burgers tot eeuwige ballingschap met verbeurdverklaring van goederen te veroordeelen, terwijl daarenboven aan velen, die hun in handen vielen, het doodvonnis voltrokken werd. Daarbij kwamen Alva's onmatige geldelijke eischen, die reeds in 1569 de klacht der stadsregeering wettigden over algemeenen economischen achteruitgang⁴⁾. Van omstreeks dezen tijd zal dagteekenen:

Vreemde Bedelaers te maken Heeren,
Boeven verheven in grooter eeren,
Ut de lande jaghen den rechten Patriot:
Der rijcken goederen confisceren,
De arme Ghemeente schatten en scheeren
Is der Tyrannen raet, daet en slot:
Een oprechte Overicheyt is een gaef van God.

(Romm. I, 39).

1) Vgl. Ter Gouw Amst. VI, 220, 223; VII, 429 (noot).

2) Trouwens over die lansknechten, van allerlei nationaliteit, die ook later te Amsterdam verblijf hielden, spreekt Roemer herhaaldelijk. Zie beneden, bij § IV. Alleen op de bovengenoemde plaatsen klaagt hij over hen.

3) Zie beneden, bij § IV.

4) Zie Brugmans, 82.

[p. XV]

Echter - de regeering van Amsterdam bleef, zeker voor een niet gering deel uit eigenbaat, den Koning trouw, welke belangrijke voordeelen de opstand na 1 April 1572 ook in Noord-Holland behaalde. Lumey's kort beleg in 1572 moest dan ook, door gebrek aan medewerking van binnen uit, spoedig worden opgeheven¹⁾.

Van 1572/3 kan zijn Roemers bekend ‘Adieu-lied’ (Romm. I, 58), indien met de regels:

Adieu Haerlem, daermen den Crijch useren,
Adieu Heemste, en dat deur bedwanck

gezinspeeld wordt op het beleg van Haarlem, dat mede door den krachtigen steun der Amsterdamsche regeering slaagde. Van Amsterdam uit heeft Alva daarna het beleg van Alkmaar geleid, hetgeen hem, evenals de vlootonderneming op de Zuiderzee, is mislukt. Nog in hetzelfde jaar 1573 vertrok hij.

Ook tijdens Requesens bleef het politieke standpunt der stadsregeering onveranderd, hoewel de welvaart verliep en den opgestanen steden ten beste kwam. Moeilijk werd echter haar positie, toen, na Requesens' dood, eind 1576 de Pacificatie van Gent gesloten werd. Toch duurde het nog tot Febr. 1578 eer in Den Haag de Satisfactie tusschen Amsterdam en de Staten tot stand kwam. Na de Satisfactie volgde 26 Mei 1578 de Alteratie, die in meerderheid Gereformeerden op het kussen bracht. Den 2den Sept. daaraanvolgende had de plundering plaats der Nieuwe Kerk, die tot dien tijd aan den Roomschen eeredienst gewijd was geweest (de andere kerken waren na 26 Mei voor de Gereformeerden opengesteld). In een aardige woordspeling aan

1) Reeds vroeger hadden de Watergeuzen Amsterdams omstreken verontrust. Zoo brachten zij in Maart 1571 een bezoek aan Monnikendam. De baljuw van Waterland, Wolfert Michielsz. had zich bij die gelegenheid uit vrees in een varkenshok verscholen. Op hem slaat Q. IV, 16:
Voor den stouten cruypt Wolfaert in ' Verckens cot. Ook VI, 13:
Als Capeteyn Wolfaert treckt op de wacht....
Immers in 1572 was de baljuw kapitein van een vendel soldaten te Amsterdam, Beide gedichtjes zullen van 1572 zijn. Wolfert bleef te Amsterdam ‘capiteyn Verckenschot’ heeten (zie Ter Gouw Amst. VI, 282, 370; Elias I, 14).

[p. XVI]

zijn vriend Jan van Hout heeft Roemer Visscher in Sept. 1578 met de onmacht der beelden den draak gestoken (Romm. I, 3)¹⁾.

Met de openlijke uitoefening van den Katholieken eeredienst is het dan te Amsterdam gedaan, maar aan dit gansche tijdperk vóór 1578 danken wij een heele reeks gedichtjes van Roemer Visscher, waarin hij ons met allerlei Katholieke gedachten en gebruiken in kennis brengt. Zoo bijv. Q. III, 1 (het ‘loncken op zijn lief’ in de kerk)²⁾; III, 29 (‘'t Vrouwenlof’); III, 34 (‘Maria, die 't kindeken baren sal’); III, 39 (‘de Paep’ = de priester)³⁾; III, 46 (iemand, die uit de aflaatskist heeft gestolen en nu ‘een heerenstaet voert’)⁴⁾; III, 54 (‘de Lampen uytblaesen inde Kerck’); V, 47 (‘wollen gaen als een Claris’); VI, 6 (‘ave Maria’); VI, 10 (ketterij)⁵⁾; VI, 35 (het eeren van Sinte Barbar)⁶⁾; Brabb. 1614, 192 (het ‘niet willen borgen op Pater Noster’). De dichter zelf, ook al behoort hij niet officieel tot de dan nog heerschende Katholieke Kerk, leeft nog voortdurend in die Katholieke gedachtenwereld, blijkens uitdrukkingen als: zweren bij ‘het heylich cruys⁷⁾’, ‘biechten’ en ‘het aflaet verdienen’⁸⁾, ‘Sint Job een kaers ontsteecken’⁹⁾, ‘gracy’ en ‘benedijst’¹⁰⁾, ‘'t Paesbort cussen inde Kercke’¹¹⁾.

Telkens blijkt bij dit alles, hoe Roemer allerlei misbruiken uit

1) Vgl. Sterck, Aanv. 11, 12; Ter Gouw, Amst. V, 179 (noot 5).

2) Ook Brabb. 1614, 193.

3) Vgl. Q. V, 41; VI, 45; 46; VII, 40; Romm. I, 37, 40.

4) Vgl. Q. III, 47. Wordt in Q. III, 46 bedoeld Harmen Jaspersz., bakker in de Molsteeg? Zoo ja, dan moet dit versje van vóór 1574 zijn, toen deze man is begraven (zie Elias I, 118).

5) Wie de ‘onbekeerde Sint Pouwels’ is, is mij niet gebleken.

6) Vgl. Tuyt. 20 en 22: ‘Sanct’ en ‘Sanctin’.

7) Q. I, 19.

8) Q. V, 31.

9) Q. VI, 47.

10) Romm. II, 23.

11) Brabb. 1614, 176.
Hoewel uiteraard al deze voorbeelden de Brabbeling betreffen, kan ik niet nalaten hier te vermelden de merkwaardige plaats Sinnepoppen III, xxxii ‘in een Processie uyt te munten als een Beeltjen op een stockjen’, als het ware geïllustreerd door Brueghel's Processie (Museum te Brussel) waar S. Cornelius en S. Antonius worden gedragen. Ik betuig nier gaarne mijn dank aan den heer Sterck, die mij op deze afbeelding opmerkzaam maakte.

[p. XVII]

zijn Katholieke omgeving te Amsterdam laakt. Doch ook overdreven antikatholicisme keurt hij ten strengste af. De Preeckers, die haer kettery als Schriftuere dryven (Brabb. 1614, 159) rekent hij tot het ‘schijns-volck’, evenals

Oproerighe Predicanten,.....
Disputerende ketters, diet al wel weten (ib. 185),

een toespeling m.i. op het gewelddadig optreden der Gereformeerden in Sept. 1578, waarvan Ter Gouw vooral Dathenus den aanstoker acht¹⁾.

Men mag onderstellen, dat de nieuwe regeering, die na 1578 optrad, Roemer Visscher is tegengevallen. Wel keerde de welvaart terug en dagteekent van dezen tijd Amsterdams grootheid, maar de nieuwe regenten vormden alras, evenals hun voorgangers, een besloten kring, terwijl de buitenstaanders niet den minsten invloed op het bestuur hadden. Trouwens in 't algemeen geldt dit van alle steden in het vrijgevochten gebied, waar de handeldrijvende regenten thans de macht in handen hadden. Schromelijk misbruik, meestal tot eigen geldelijk voordeel, werd al aanstonds gemaakt van de verwarring, waarin de staatszaken nog verkeerden. Niet onduidelijk zijn Roemers toespelingen op dergelijke wantoestanden in zijn bekend gedicht (Jamm. 8), te recht een voorspel van Vondel's Roskam genoemd²⁾:

....ons eyghen Inwoonders als schelmen speuren,
Het soete Vaderlant an flerden te scheuren: enz.

Een dergelijken baatzuchtige hekelt de dichter in Romm. I, 15 (Aen Arent): stellig iemand, die in 1567 ‘om het geloof³⁾’ is gevlucht en nu in eer en aanzien is, doch voor wiens godsdienstige overtuiging Roemer niets geeft. Slechts het brandmerk der ‘Ypocrisy’ heeft hij voor hem over. Van denzelfden aard is de vergelijking tusschen ‘Abel’ en ‘Kaïn’ (Q. VII, 30⁴⁾:

1) Ter Gouw, Amst. VII, 435 vlgg.

2) Prinsen, Handb. 252/3.

3) Geloof hier in woordsp. met de bet.: crediet. Hij is dus tevens weggegaan, omdat hij zijn schuldeischers niet betalen kon.

4) Vgl. Jorissen, Roemer Visscher en zijn gezin 7 (Nederland, 1880, III).

[p. XVIII]

 

Abel regeert nu lant luyden en steden,

 

Abel heeft sich op Moyses stoel ghestelt,

 

Abel heeft nu recht met gheweldighe reden,

 

Caim is vernielt, en Abel hout het velt,

 

Abel heeft Caim met list en ghewelt

 

Verdreven, verjaecht, verbannen, verstoten,

 

Sijnse dan met een sop niet overgoten?

Nog dienen hier genoemd eenige versjes, waarvan de tijd van vervaardiging, om redenen buiten Amsterdams geschiedenis, precies of bij benadering kan worden vastgesteld. Zoo is stellig van na 1574 het alleen in den druk van 1612 (ald., Ghen. Boerten III, 110) voorkomende Graf-schrift van Hadrianus Iunius, daar deze in 1574 te Middelburg overleed¹⁾.

Zeker is van 1578 Q. V, 50: ‘Opt huwelick van W (ijbrand) Appelman, en Griet P(roost)’²⁾, wellicht van 1580: ‘Op de Bruyloft van Dieuwer en Godefrid’ (Romm. I, 42)³⁾.

Van ± 1586 kan zijn Q. VI, 3: ‘Antwoort op des Heers van Noortwijcks Elegia’; want Douza's:

Ad Romulum Piscarium (Eleg. Lib. II, 35)

komt voor in een ter Leidsche bibliotheek berustende uitgave van 1586 en dateert dus van vóór dit jaar. Vermoedelijk zal Roemers antwoord op deze Elegie spoedig gevolgd zijn, zoo niet reeds vroeger Douza hem zijn lofdicht, eigenhandig geschreven, zal hebben gezonden.

Ten slotte moeten Q. III, 34, 57; IV, 35; VI, 33 om hun inhoud van vóór Roemers huwelijk (Maart 1583) dagteekenen.

1) Elias I, 209, en boven bij § I.

2) Vgl. boven bij § I.

3) Vgl. boven bij § I.