In excelsis

[p. 50]

Thomas van Aquino

NIEMAND KIJKT GRAAG IN HET LICHT. 'T GESCHAPEN LICHT VAN DE ZON PIJNIGT DE ogen, voor het ongeschapen licht van de Drieënen God bedekken wij het gelaat. Geen oog heeft het gezien, omdat de pupil van de ziel krimpt en bang te moede wordt, wanneer het volle Licht van het Licht er in zou willen schijnen.

Zó maakt het beschouwen van de Aquiner stil en ootmoedig.

Rond zijn hoofd is breder licht als dat van een aureool alleen. Het Sint Elmusvuur van een eeuwig onweer danst rond zijn schedel, de bronnen der rede springen aan zijn slapen op. Plotseling waait een zoele wind over dit hooggebergte. Langs de stortbeek van het denken bloeit in een enkele lente het wiegelend bloeisel van onsterfelijke gedichten op.

[p. 51]

Thomas ziet in 1226 het licht. De eeuw is als een hooggebergte in de geschiedenis. In het jaar van zijn geboorte wordt Franciscus van Assisië begraven en Lodewijk de Vrome bestijgt de troon. En nog meer toppen staan verheven tegen de einder: Giotto schildert de heerlijkheid van de Kerk in de gretige kalk van Umbrië; Dante wandelt met de ogen wijd open naast Virgilius; de kathedralen staan in hun verbijsterende rankheid en brutale jeugd tegen de hemel; ergens in de Lage Landen schrijft een stille monnik de Navolging, die blijvende reisgids naar het land van de bovennatuur. De hogescholen van Parijs en van Oxford, de onafzienbare rijen van Dominicus' en Franciscus' gezellen beginnen hun zegetocht in de geschiedenis.

In de schaduw van de Monte Cassino staat Thomas' wieg. Zijn moeder draagt de grandioze naam van de Caraccioli's; een trotse vrouw met een deugdzaam, wijd hart. Haar laatste kind wordt bij de doop Thomas genoemd, en men wil dat dit afgrond, kloof, betekent, omdat het kind ene ravijn van wetenschap en deugd zou zijn.

Er is veel in dit geweldig leven dat met ontzag en vreugde moest geschreven worden. De vele pogingen om hem te behouden voor de wereld, zijn sterkere wil om geroepen te worden voor de eeuwigheid, de kroniekschrijvers hebben ons dit alles bont en bondig bewaard.

Maar het zijn anecdoten over een berg, gedroogde bloemen uit een onmetelijk landschap,

[p. 52]

en terwijl men ze aanhoort en in de hand neemt, beseft men hoe weinig dit alles over de steilten en het licht daarboven vertelt. Hij bestreed de ketterijen, hij ordende de kennis aangaande God, de mensen en de dingen, hij plantte begrippen en oogstte conclusies, hij schreef zoals een gewoon mens ademt. Het was niet zó dat hij soms dacht; dat hij begon met denken en er dan weer mee eindigde. Hij dacht onophoudelijk en men vraagt zich af hoe kort de nachten geweest moeten zijn om in een leven van vijftig jaar zoveel gedachten neergeschreven te hebben.

Thomas was onbegrijpelijk dik, zeggen de verhalen, en in de kloosterrefter moest een stuk uit de tafel worden gezaagd om zijn omvang te bergen. Máár: Thomas was een groot, imposant man zeggen de portretten, en op dat van Ghirlandayo kan men zien, dat de blik altijd naar zijn ogen moest zijn getrokken, en niet af kón dwalen naar wat hem in de verhalen tot een ‘dik’ man maakte.

In zijn ogen stond de honger naar het weten, en meer nog de verzadigdheid van de man die weet dat de kennis slechts een voorportaal van de wijsheid is.

Zozeer was zijn leven een denken zonder rust, dat hij het hof van Lodewijk verwarde en verbaasde, toen hij, ten gastmaal genood, (een donkere rots in de bloemige bontheid van de adel en het glanzende protocol van het hof) - zijn gespierde schrijfhand tot een vuist gebald - met kracht op de tafel sloeg dat schenkkan

[p. 53]

en bekers dansten. ‘En daarmede’, riep hij uit, en hij richtte zich over gast en gastmaal heen tot het somber leger van de Manichaeën, die stormden tegen de wallen van de Stad Gods, ‘zijn de Manichaeën weerlegd!’

Lodewijk, zo vertelt de geschiedenis, zond den doctor zijn geheimschrijvers, opdat zij zijn gedachten zouden vast leggen. ‘Want, - zo vergaf en huldigde de vorst de geleerde gast, - het moet een zeer goed argument geweest zijn, en Thomas, zou het kunnen vergeten’. Gezelschap, tenzij een waarin de degen van de redenering kon worden gekruist, en waaruit hij de neergeslagen stelling als een ex voto voor het beeld van de Goddelijke Rede kon medebrengen, begeerde hij niet. Als hij niet schrijvend terneder zat, joeg hij door de kloostergangen, als een brak die de evers ruikt, en achter zijn starende ogen rijpte dan een nieuwe oogst aan zekerheden.

Hoe was het mogelijk dat de geleerde, die zich werkelijk aan lyriek niet te buiten ging, plotseling zong als een nachtegaal, die over de muur van de hemel kon kijken?

Toen Urbanus de Vierde het feest van het H. Sacrament wilde instellen, vroeg hij Sint Bonaventura en Sint Thomas beiden om hun krachten te beproeven op het officie voor deze dag.

En toen zij beiden voor de troon van de paus traden met hun werk, was het Thomas die het eerst zijn arbeid zou doen horen.

Op dat ogenblik werd de Kerk de hymnen

[p. 54]

rijker die zo broos zijn en zo barstens vol gedachten, dat ze vandaag de dag nog de glorie zijn van een Kerk welke Golgotha tot een Olymp werd, en die geen inspiratie kent, tenzij die van de Heilige Geest.

Eeuwen zullen dichters en denkers beiden zich verbazen en elkander ontmoeten in de bewondering van deze gezangen. Terwijl er op de duizend christenen het nog niet één gegeven is de wijsbegeerte van de Aquiner te doorgronden, heeft hij ontelbare millioenen voor een ogenblik de voorsmaak des hemels gegeven door de bovenaardse woordmuziek van het Pange lingua.

Zo leeft een denker als dichter voort in de harten.

Sint Bonaventura, zo vertelt de geschiedenis, verscheurde zijn werk en smeekte de paus te mogen zwijgen, nu de tong van Thomas als die van een engel was geweest....