In excelsis

[p. 27]

Joannes Chrysostomus

IN HET JAAR 354 ZIET JOANNES DIE LATER ‘GULDEMOND’ ZAL HETEN IN ANTIOCHIE HET LEvenslicht. Antiochië is de hoofdstad van Syrië; met Rome, Constantinopel, (het oude Byzantium) en Alexandrië is het een van de vier grootste steden van het Romeinsche Imperium. Het is in de eeuw, waarin de goden wankelen en de hymnen tot de Ware God beginnen te schitteren in de mozaieken en in de redevoeringen. Het woord is nog fris en onversleten, de heilsverwachting krijgt een nieuw en eeuwig perspectief. De verlossing die ‘morgen’, de dag na deze nacht, verwacht werd, wordt een verlossing die niet een dozijn generaties, maar een geslacht van nog ongetelde eeuwen bevrijden zal.

Secundus is een hoog officier en een voortreffelijk strateeg. Zijn beslissingen zijn stoutmoe-

[p. 28]

dig en succesvol. In zijn huis straalt zijn verschijning een ander licht: hij is een tedere minnaar en een bemind vader. Als hij kort na Joannes' geboorte sterft, laat hij Anthusa, zijn vrouw, in wilde smart en verbijsterd van wanhoop achter. Zij herwint zichzelf in stilte en zegt de wereld van tot-dan vaarwel. Zelf zal zij wat Secundus haar liet, besturen en tot bloei brengen: twee kleine kinderen en een groot fortuin.

Anthusa groeit door offerzin, zelfverloochening en liefde. Zestien eeuwen na haar dood zal men geen geschiedenis kunnen schrijven van haar geweldige zoon zonder háár in eerbied en bewondering te gedenken.

‘Indien hij (Chrysostomus) in de gouden eeuw der primitieve Kerk - de eeuw der grote predikers - schitterde als een lichtende zuil, dan was het dank zij de straling van Gods licht op zijn ziel, de ziel van een genie, door de genade verheven en door het voorbeeld ener moeder met hoog-edele gevoelens gevoed’.

Joannes zal niet alleen de troost van zijn moeder moeten zijn, hij zal ook de glorie zijns vaders moeten doen herleven. Of hij zal schitteren in de balie of de raadgever des keizers zal zijn, in ieder geval zal zijn geest moeten worden gevormd in de beste school. Libanius, de beroemdste redenaar van zijn tijd, zal de instrumenten van rede en tong tot een enkel maken, Andragathius zal de wijsbegeerte voor hem ontsluiten en hem leren hoe de wijsheid

[p. 29]

dienend en stelselmatig moet worden begeerd. Hij wordt de snel-groeiende boom onder de zaailingen, de trots van de school. Hij buigt zich over Plato en geeft zijn volle jeugd gewonnen aan de schoonheid van 't evenwichtig beeld. Maar liever is hem de scherende vlucht van het eigen woord, rennend en struikelend achter de vogel van zijn gedachten. Een jacht die de toehoorders bekoort, en die hen doet voorspellen dat deze groot zal worden onder de groten van zijn tijd.

Dan komt er uit de woorden en uit de gedachten één dwingende roeping op. Joannes wil gedoopt worden. En die met hem zijn weten wat dat voor hem zeggen wil. Hij heeft vaak genoeg betoond, het niet eens te zijn met de velen die menen dat het wijzer is, en voorzichtiger, te wachten tot het sterfbed. Zij vrezen in hun zonden te hervallen en dan openbaar te moeten boeten in de kerk, of zij verkondigen dat het politieke leven of het staatsambt nauwelijks in overeenstemming te brengen zijn met de duidelijke leer van de tien geboden.

Chrysostomus wil zich laten dopen, omdat voor hem de doop de definitieve breuk met de wereld betekent, en het begin van een beter, heilig leven.

Hij neemt dan plaats aan de voeten van Carterius, die in zijn school asceten vormt. En, weet zijn moeder hem ook een tijdlang te weerhouden (zijn vertrek zal immers, naar zij zegt, haar ten tweede male tot weduwe maken), binnen een jaar na zijn doop en zijn wijding tot

[p. 30]

lector trekt hij naar de bergen.

Het kloosterlijke leven doet hem huiveren, en hij is in de aanvang beangst dat het verschil met het leven thuis te groot zal zijn.

Hij spreekt er later openhartig over: ‘Ik wilde weten of er mij iedere dag vers brood zou worden opgediend, of de monniken soms niet verplicht waren hun eten met lampen-olie te bereiden, of ik mij niet met groenten alleen tevreden zou moeten stellen, of ik ruwe arbeid zou moeten verrichten, spitten bijvoorbeeld, en of ik hout en water voor de broeders zou moeten aandragen’.

Vier jaar is Joannes dan, soms in de nabijheid van medebroeders, met God en zijn ziel alleen. In die tijd groeit achter de glanzende welbespraaktheid en de stromende woordenrijkdom het gloeiende, brandende verbond met God. Deze jaren maken hem tot de man die later sterk zou zijn in de beproevingen, trouw onder de ontrouw van anderen, volhardend in een vluchtige tijd, moedig tegen de sterken en de machtigen der aarde.

God voert Joannes naar Antiochië, waar bisschop Meletius, alvorens op reis te gaan naar het concilie van Constantinopel, hem tot diaken wijdt. Flavianus, die Meletius op de zetel van Antiochië opvolgt, erkent de ontzaglijke waarde van Joannes voor zijn verscheurde Kerk. Hij is zelf een vroom en nijver mens, maar deze stormachtige eeuw vraagt nog iets anders dan vroomheid en ijver. De Kerk moet een stem hebben die tot luisteren dwingt, en die ontzag eischt

[p. 31]

door kracht en schoonheid. Zo wordt Joannes domprediker van de grote, door Constantijn gebouwde kerk, de tweede patriarchale kerk van het Oosten.

Op deze kansel staat hij als op een hoge oever, waarlangs tijds stroom dagelijks ruist en davert. De daden, die van zich doen spreken, zijn beurtelings rot en heilig. De ketters en de trouwe gelovigen vechten als het ware in een onherkenbaar kluwen. De heren en de slavinnen, de meesteressen en de slaven zijn lidmaten van één Kerk. Zij vormen steeds weer opnieuw het gehoor van Joannes, en over hun hoofden ontlaadt zich dat onweer van zalige welsprekendheid, dat Joannes tot de geliefden ‘Guldenmond’ maakt.

Maar ze luisteren naar de grandioze val van zin en bijzin, naar het koele of dampende spoelen van snelle woorden aan hun oor voorbij, en zij keuren grondplan en bouwsel van de redenering, de heldere zuilen der argumenten en de kroonlijst van hymnische lofspraken waarboven de driehoek der deugden in de hemel snijdt.

O, hij heeft succes, Chrysostomus, men duldt niemand naast hem, en vaak is de dom vol van hun luide bijval en hun duizendvoudig handgeklap.

Maar, zo zegt hij zijn hoorders eens: ‘Het is toch veel heter stil en aandachtig te luisteren, en door de herinnering te allen tijde, thuis en op de markt, het gehoorde goed te keuren en te prijzen, dan alles te vergeten, en ledig naar

[p. 32]

huis te keren, zonder te weten waarom men in de handen heeft geklapt’.

Hij weet hoe weinig zij werkelijk van hem leren, en hoe weinig er in hun dagelijkse leven verandert. ‘Dat men U vrage een psalm op te zeggen, gij kunt er geen woord van uitbrengen, maar gaat het er om een schunnig lied te zingen, velen kennen het van buiten en zijn direct bereid het ten gehore te brengen’.

Ver over en boven deze ‘parochiële zorg’ uit, klinkt Chrysostomus' stem over een oude wereld die worstelend een nieuwe worden wil.

Hij redt zijn stad van de gerechtvaardigde woede des keizers, en laat zich door niets afhouden van zijn prediking. Staande aan de voet van het altaar of aan de lezenaar in het midden van de kerk, houdt hij de eene predikatie na de andere. Predikaties die hem niet alleen tot de patroon der kanselredenaars hebben gemaakt, maar die vandaag aan de dag nog wonderen van heldere, boventijdse uiteenzettingen zijn.

Het huiselijk leven, de milddadigheid, de liefde en het respect tussen slaven en heren, de trouw der echtelieden, de ellende van de zondaar, hij wordt nimmer moede in deze dingen zijn toehoorders, en in zijn toehoorders gans de christenheid, tot gids en voorlichter te dienen.

Hoe gaarne zou ik hier de ene aanhaling na de andere overschrijven, en hoe zou het zijn als sprak Chrysostomus gisteren en was Antiochië onze stad!

Het klein bestek kan zulk een leven niet bevat-

[p. 33]

ten, en het kan ook nauwelijks iets zeggen over de strijd van Guldenmond met Eudoxia, de keizerin. Een strijd die de wulpsheid en de perversie van Byzantium tot inzet had, en tegelijk de rechten van de Kerk, en haar plicht te prediken en te leren zonder aanzien des persoons.

Eenmaal drie dagen, en een tweede maal drie jaren en drie maanden, blijft Joannes Chrysostomus in ballingschap. Tenslotte sterft hij aan ontberingen en van heimwee naar zijn hemels vaderland en naar zijn aardse kansel.

Op 14 September 407 ontvalt aan de strijdende Kerk een kerkvader en kerkleraar, de kroon van Byzantium, de grootste redenaar in wat Prof. Fr. v.d. Meer noemde ‘de hof-taal der Kerk’, het Grieks.

Na 31 jaar zal men zijn gebeente in triomf naar Constantinopel voeren, en Vondel zal eenmaal ‘de Bosforus’ raden zich te schamen, over zoveel miskenning en dat zo laat eerst de balling weer werd ingehaald,

‘door duizenden van zielen, out en jong,
nog hangende aan de keten zijner tong.’