Het hongerjaar 1566

[p. 447]

Geraadpleegde literatuur

I. Correspondenties

Blok, P.J.: Correspondentie van en betreffende Lodewijk van Nassau. Werken van het Hist. Genootschap. N.S. No. 47, Utrecht 1887.

Gachard, L.P.: Correspondance de Philippe II, Brussel 1848-59.

--: Correspondance de Marguerite d'Autriche, Duchesse de Parme avec Philippe II, Brussel 1868-81.

--: Correspondance de Guillaume le Taciturne, Prince d' Orange, Brussel 1847-58.

Groen van Prinsterer: Archives ou Correspondances de la Maison d'Orange-Nassau, Leiden, 1835 enz.

Poullet et Piot: Correspondance du Cardinal Granvelle.

Reiffenberg, baron de: Correspondance de Marguerite d' Autriche, Duchesse de Parme avec Philippe II, Brussel 1842.

Theissen, J.S.: Correspondance française de Marguerite d'Autriche, Duchesse de Parme avec Philippe II, Utrecht 1925.

Weiss, Ch.: Papiers d' état du Cardinal de Granvelle, Paris 1852.

II. Verzamelingen bronnen en documenten uit de 16e en 17e eeuw

Alberi, Eug.: Le Relazioni degli Ambasciatori Veneti al Senato durante il Secolo Decimosesto, Firenze 1853 enz.

Antwerpsch Chronijkje, sedert den Jare 1500 tot het Jaar 1574, door F.G.V., Leyden 1743.

Apologie de Guillaume de Nassau, Prince d'Orange etc. Par A. Lacroix, Bruxelles et Leipzig 1858.

Apologie van Lodewijk van Nassau. Medegedeeld door P.J. Blok, Bijdragen en Mededelingen van het Hist. Genootschap te Utrecht 1885.

Bentivoglio: Geschichte der flandrischen Kriege, aus dem Italienischen übersetzt, 1770.

Bos; Pieter: Oorsprongk, Begin en Vervolgte der Nederlandsche Oorlogen, Beroerten en borgherlijke Oneenigheden, Amsterdam, 1679.

Brouwer, J.: Kronieken van Spaansche soldaten uit het begin van den tachtigjarigen oorlog, Zutphen 1933.

Campene, Cornelis en Philips van: Dagboek, uitgegeven door Frans de Potter, Gent 1870.

Coussemaker: Troubles religieux du XVIme siècle dans la Flandre maritime 1560-1570; documents originaux, Bruges 1876.

Cuypers van Velthoven: Documents pour servir à l'histoire des troubles religieux du XVIme siècle dans le Brabant septentrional. Bois le Duc 1566-1570, Bruxelles 1858.

Défense (La) de Messire Antoine de Lallaing, Comte de Hoghstrate etc. Publ. par la Société des Bibliophiles de Mons, Mons 1838.

[p. 448]

Doleantien (De) van Amsterdamsche Burgers in 1564 en 1565, Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap, Deel 24, jaargang 1903.

Doren, P.J. van: Inventaire des Archives de la ville de Malines, Malines 1866.

Elzevier, Rammelman: Inventaris van het Archief der gemeente Leyden, Leiden z.j.

Essen, L.v.d.: Rapport secret de Geronimo de Curiel, facteur du roi d' Espagne à Anvers etc. Bulletin de la Commission royale d'histoire de Belgique, 1911, tome LXXX.

Fredericq, P.: Het Nederlandsch proza in de 16e-eeuwse pamfletten, Brussel 1907.

Fris, V.: Notes pour servir à l'histoire des Iconoclastes et des Calvinistes à Gand de 1566 à 1568, Gand 1909.

Gachard, L.P.: La Bibliothèque Nationale à Paris, Notices et extraits, Bruxelles 1875.

--: Relation des Troubles de Gand sous Charles V, par un anonyme, Bruxelles 1846.

Graswinckel, Dirck: Placcaet-Boeck op 't Stuck van de Lijf-Tocht, Leyden 1651.

Grotius, Hugo: Annales et Historiae de rebus Belgicis, Amsterdam 1657.

--: Annales et Histoires des Troubles du Pays Bas, Amsterdam 1662.

Guicciardini: Description de touts les Pays-Bas etc., Antwerpen 1581.

Haer, van der (Haëreus): De initiis tumultuum Belgicorum libri duo, Leuven 1640.

Haepke, R.: Niederländische Akten und Urkunden zur Geschichte der Hanse u.s.w., München und Leipzig 1913.

Hooft, P.C.: Nederlandsche Historien, vierde druk, Amsterdam 1703.

Justification du Taciturne, Correpondances etc., par Lacroix, Bruxelles et Leipzig 1858.

La Court, Pieter de: Interest van Holland ofte Gronden van Hollands Welvaren, Amsterdam 1662.

--: Het Welvaren der Stad Leyden, Uitg. B.W. Wttewaall, Leyden 1845.

La Barre, Pasquier de: Mémoires pour servir à l'histoire de Tournay, éd. A. Pinchart, Bruxelles et La Haye 1859.

Le Boucq, Pierre Joseph: Histoire des Troubles et advenus à Valenciennes à cause des hérésies 1562-1579, éd. par De Robaulx de Sonnoy, Bruxelles 1864.

Lerberghe en Ronsse: Audenaardsche Mengelingen, Audenaerde 1845 sq.

Marnix, Philips - van St. Aldegonde: Godsdienstige en kerkelijke geschriften, uitg. door J.J. van Toorenenbergen, 's Gravenhage 1871.

--: Ecrites Politiques et Historiques, éd. par Alb. Lacroix, Bruxelles 1859.

[p. 449]

Memoires anonymes sur les troubles des Pays-Bas, éd. par J.B. Blaes, Bruxelles-La Haye 1859.

Mendoça, Bernardino de: Commentarios de lo succedido en las Guerras de los Payses baxos, desde el Año de 1567 hasta el de 1577, Madrid 1592.

--: Commentaires sur les évènements de la Guerre des Pays Bas, Traduction française, Bruxelles 1863.

Meteren, Emanuel van: Belgische ofte Nederlandsche Historie van onsen tijden, Delft 1599.

Offer des Heeren, Het: naar de uitgave van 1570 bewerkt door S. Cramer. Bibl. Reform. Nederl. Deel 2, 's Gravenhage 1904.

Paillard, Ch.: Histoire des troubles religieux de Valenciennes 1560-1567, publ. d'après des documents in édits, Bruxelles-La Haye 1874 sq.

--: Papiers d'état et documents in édits pour servir à l'histoire de Valenciennes pendant les années 1566-1567. - Mém. hist. sur l'arrondissement de Valenciennes, publ. par la Société d'agriculture etc. Valenciennes 1878.

--: Interrogatoires politiques de Guy de Bray et de Pérégrin de la Grange. - Bulletin historique et litteraire du Protestantisme Français 1879.

Payen, Pontus: Mémoires, éd. par Alex Henne, Bruxelles-La Haye 1861.

Prinsen, J.: Een rapport over armenzorg uit de zestiende eeuw. De Beweging I 2, pag. 69 sq.

Rekeningen der stad Nijmegen 1382-1543, uitg. Kleyntjens e.a., Nijmegen 1910-1919.

Strada, Famianus: Histoire de la Guerre de Flandre, trad. par P. du Ryer, Paris 1645.

Vaernewijck, Marcus van: Van de beroerlicke Tijden in die Nederlanden en voornamelijk in Ghendt 1566-1568, uitg. door Ferd. Vanderhagen, Gent 1872.

Viglius et Hopperus: Mémoires, Bruxelles-La Haye.

Vivere, Jan van den: Chronijcke van Ghendt, uitg. Frans de Potter, Gent 1885.

Wesembeke, Jacques de: Mémoires, éd. par Rahlenbek, Bruxelles 1859.

Wijnckius, Charles: Geusianismus Flandriae occidentalis, Brugge 1841.

III. Schone letteren uit de 16e en 17e eeuw

Everaert, Cornelis: Spelen van -, uitg. door dr. J.W. Muller en dr. L. Scharpé, Leiden 1920.

Fredericq, P.: Het Nederlandsch proza in de zestiende eeuwsche pamfletten, Brussel 1907.

Hooft, P.C.: Gedichten, uitg. dr F.A. Stoett, 2e druk, Amsterdam 1899.

Kalff, G.: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde in de 16e eeuw, Leiden 1889.

[p. 450]

Kuiper, E.T.: Het Geuzenliedboek, uitg. dr P. Leendertz Jr., Zutfen 1924.

Lummel, H.J. van: Nieuw Geuzenlied-Boek, Utrecht 1874.

Muller, J.W.: Cornelis Everaerts spelen als spiegel van de maatschappelijke toestanden zijns tijds, Verslagen en mededeelingen der Kon. Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, 1907.

Offer des Heeren, Het: naar de uitgave van 1570 bewerkt door S. Cramer. Bibl. Reform. Nederl. Deel 2, 's Gravenhage 1904.

Prinsen, J.: Jan van Hout.

Trou moet blijcken: Toneelstukken der 16e eeuw, uitg. G. Kalff, Groningen 1889.

Wolkan, R.: Die Lieder der Wiedertaüfer, Berlin 1903.

Zeven Eeuwen: Spiegel der Nederlandsche letteren van 1200 tot heden, door K.H. de Raaf en J. Gris.

Nederlandsche Dicht- en Prozawerken, bloemlezing uit de Nederlandsche Letteren, uitg. dr. G. Penon, Groningen 1884 sq.

IV. Nederlandse economische geschiedenis

Bigwood, G.: Gand et la circulation des grains en Flandre du XIVme au XVIIIme siècle. Vierteljahrsschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte IV 1906.

Bonn, M.J.: Spaniens Niedergang während der Preisrevolution des 16. Jahrhunderts, Stuttgart 1896.

Brants, M.V.: Histoire des classes rurales aux Pays-Bas jusqu' à la fin du XVIIIme siècle, Classe de lettres de l'Académie Royale de Belgique 1880 XXXII.

Brugmans, H.: Engeland en de Nederlanden in de eerste jaren van Elizabeths regeering 1558-1567, Groningen 1892.

Brünner, E.C.G.: Die dänische Verkehrssperre und der Bildersturm in den Niederlanden im Jahre 1566, Hanseatische Geschichtsblätter, 53 Jg. 1928, Band XXXIII, Lübeck 1929.

Coornaert, E.: La Draperie-Sayetterie d'Hondschoote au XIV-XVIIIme siècle, Rennes 1930.

Croos, P. de: Flandre et Artois; pauperisme, mendicité, organisation de la bienfaisance publique au XVIme siècle, Cambray 1877.

Dillen, J.G. van: Geschichte der wirtschaftlichen Entwicklung der Niederlande und die Amsterdamer Wechselbank (1609-1820), Amsterdam 1929.

Fris, V.: Vlaanderen omstreeks 1530, Gent 1910.

Gelder, H.A.E. van: Geen kapitalisme en Hervorming, Tijdschrift voor Geschiedenis, 37e jaargang, 1922, blz. 353-371.

Haebler, K.: Die wirtschaftliche Blüte Spaniens im 16. Jahrhundert und ihr Verfall.

-- Die Finanzdekrete Philipps II, Deutsche Zeitschrift für Geschichtswissenschaft 1894 I, 297 sq.

[p. 451]

Kautsky, K.: Thomas More und seine Utopie, Stuttgart 1888.

Kemper, J. de Bosch -: Geschiedkundig onderzoek naar de armoede in ons vaderland, Haarlem 1851.

Ligtenberg, Chr.: De armenzorg te Leiden tot het einde van de 16e eeuw, 's Gravenhage 1908.

Lonchay, H.: Etude sur les emprunts des souverains Belges au XVIme et au XVIIme siècle, Bulletin de l'Académie Royale de Belgique, 1907, 923 sq.

Pirenne, H.: Une crise industrielle au XIVme siècle, Bruxelles 1905.

-- Note sur la fabrication des tapisseries en Flandre au XVIme siècle, Vierteljahrsschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte IV 1906, 325, sq.

Posthumus, N.W.: De Geschiedenis van de Leidsche Lakenindustrie, 's Gravenhage 1908.

-- Bronnen tot de Geschiedenis van de Leidsche Textielnijverheid, 's Gravenhage 1911.

-- Textielindustrie van Hondschoote, Tijdschrift voor Geschiedenis, 1938 388 sq.

Potter, Frans de - en Jac. Broeckaert: Geschiedenis van den Belgischen Boerenstand tot op het einde der XVIIIe eeuw, Classe des lettres de l'Academie Royale de Belgique, 1880 XXXII.

Pringsheim, Otto: Beiträge zur wirtschaftlichen Entwicklungsgeschichte der Vereinigten Niederlande, Leipzig 1890.

Prinsen, J.: Armenzorg te Leiden in 1577, Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap te Utrecht, 26e deel, 1905 113 sq.

Ravesteyn, W. van: Onderzoekingen over de economische en sociale ontwikkeling van Amsterdam gedurende de 16e en het eerste kwart der 17e eeuw, Amsterdam 1906.

Reiffenberg, Fr. baron de: Quel a été l'état de la population, des fabriques et manufactures de la commerce dans les provinces des Pays-Bas pendant les XVme et XVIme siècle? Bruxelles 1822.

Sombart, Werner: Der moderne Kapitalismus, zweite Auflage, München und Leipzig 1917.

-- Der Bourgeois; Zur Geistesgeschichte des modernen Wirtschaftsmenschen, München und Leipzig 1913.

Unger, W.S.: De levensmiddelenvoorziening der Hollandsche steden in de middeleeuwen, Amsterdam 1916.

-- De Hollandsche graanhandel en graanhandelspolitiek in de middeleeuwen, De Economist 1916.

Sillem, J.A.: Tabellen van marktprijzen en granen te Utrecht in de jaren 1393-1644, Verhandelingen der Koninklijke Academie van Wetenschappen te Amsterdam, Nieuwe reeks, deel III 4 (1901).

Willemsen, M.G.: Contribution à l'histoire de la lutte économique entre les villes et le plat-pays de Flandre au XVIme, XVIIme, XVIIIme siècles, Dunkerque 1908.

[p. 452]

V. Krijgswezen in de 16e eeuw

Delbrück, H.: Geschichte der Kriegskunst, Berlin 1908.

Elias, J.E.: Schetsen uit de geschiedenis van ons zeewezen, 's Gravenhage 1916.

Jonge, J.C. de: Het Nederlandsche Zeewezen, Haarlem 1858.

Wijn, J.W.: Het krijgswezen in den tijd van Prins Maurits, Utrecht 1934.

VI. Algemene en politieke geschiedenis

Bakhuizen van den Brink, R.C.: Studiën en karakterschetsen; Cartons voor de geschiedenis van den Nederlandschen vrijheidsoorlog, Amsterdam 1863.

-- Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saksen, Amsterdam 1853.

Baumgarten, H.: Geschichte Karls V, Stuttgart 1885.

Blaupot ten Cate, S.: Geschiedenis der Doopsgezinden in Friesland, Leeuwarden 1839.

Blok, P.J.: Geschiedenis eener Hollandsche stad, 's Gravenhage 1916.

Brandi, Karl: Kaiser Karl V, zweite Auflage, München 1938.

Brugmans, H.: Opkomst en bloei van Amsterdam.

Conrady, A.: Geschichte der Revolutionen, Berlin z.j.

Coops, G.: De opheffing der satisfactie van Amsterdam, Amsterdam 1919.

Cornelius, C.A.: Geschichte des Münsterschen Aufstandes, Leipzig 1860.

-- Berichte der Augenzeugen über das Münstersche Wiedertäuferreich, Münster 1853.

-- Die niederländischen Wiedertäufer während der Belagerung Munsters 1534-5, München 1869.

Deventer, M.L. van: Het jaar 1566, een historische proeve uit den Nederlandschen vrijheidsoorlog, 's Gravenhage 1856.

Elsevier, Rammelman: Notizen über die Wiedertäufer in Leiden, Navorscher 1863 325 sq.

Essen, L.v.d.: Les progrès du luthéranisme et du calvinisme dans le monde commercial d'Anvers et l'espionage politique du marchand Philippe Dauxy, Vierteljahrsschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, 1914 152 sq.

Fredericq, P.: De Nederlanden onder Keizer Karel, Gent 1885.

-- Geschiedenis der inquisitie in de Nederlanden, Gent-'s Gravenhage 1892.

Fris, P.: Histoire de Gand.

Fruin, Robert: Het ‘voorspel’ van den tachtigjarigen oorlog, Verspreide Geschriften I 266 sq.

Gachard, L.P.: Don Garlos et Philippe, 2. édition, Paris 1867.

Gelder, E. van: De Nederlandsche adel en de opstand tegen Spanje 1565-1572, Tijdschrift voor Geschiedenis, 43e jaargang 1 sq, 138 sq.

[p. 453]

Gouw, J. ter: Geschiedenis van Amsterdam, Amsterdam 1889.

Grosheide, G.: Bijdrage tot de geschiedenis der Anabaptisten in Amsterdam, Hilversum 1938.

Henne, A.: Histoire du règne de Charles-Quint en Belgique, Bruxelles-Leipzig 1859.

Hoop Scheffer, J.G. de: Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland van haar ontstaan tot 1531, Amsterdam 1873.

Jacobs, D.: Het wonderjaar te Gent, De Tijdspiegel 1906, 2-3.

Kautsky, K.: Die Vorläufer des neueren Sozialismus; von Plato bis zu den Wiedertäufern, Stuttgart 1895.

Kühler, W.G.: Geschiedenis der Nederlandsche Doopsgezinden in de zestiende eeuw, Haarlem 1932.

Mertens en Torfs: Geschiedenis van Antwerpen, Antwerpen 1848.

Muller, S.: Schetsen uit de middeleeuwen.

Paillard, Charles: Notes et éclaircissements sur l'histoire générale des Pays-Bas et sur l'histoire de Valenciennes, Valenciennes 1879.

--: Considérations sur les causes générales des troubles des Pays-Bas au XVIe siecle, Bruxelles 1874.

-- Huit mois de la vie d'un peuple, Bruxelles 1877.

--: Les grands prêches Calvinistes de Valenciennes 7. VII-17. VIII 1566.

--: Le procès de Pierre Brully, successeur de Calvin; poursuites intentés contre ses adhérants à Tournay, Valenciennes, Lille, Douay et Arras 1544-1545, Paris-La Haye 1878.

Pirenne, H.: Histoire de Belgique.

--: Les anciennes démocraties des Pays-Bas.

Rachfahl, F.: Wilhehm von Oranien und der niederländische Aufstand, Halle 1906 sq.

--: Margarethe von Parma, Statthalterin der Niederlande, München-Leipzig 1898.

Roosbroeck, R. van: Het wonderjaar te Antwerpen, Antwerpen 1930.

Schelven, A.A. van: Het begin van het gewapend verzet, Handelingen en Mededeelingen van de Maatschappij der Ned. Letterkunde, jaargang 1914-1915, Leiden 1915.

--: Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde 6e reeks, deel VI.

Theissen, J.S.: De Noord-Nederlanden onder de regeering van Karel V.

Treitschke, H. von: Die Republik der Vereinigten Niederlande, Historische und Politische Aufsätze, 4e Aufl. 1871, II 401 sq.

Vos, K.: Revolutiannaire Hervorming, De Gids 1920 IV 433 sq.

--: De Doopsgezinden te Antwerpen in de zestiende eeuw, Bulletin de la Commission Royale d' histoire, 1922 LXXXIV, Académie Royale de Belgique.

Wagenaar, Jan: Amsterdam in zijne opkomst, aanwas, geschiedenissen, voorregten enz., Amsterdam 1760.

[p. 454]

Water, J.W. te: Historie van het verbond en de smeekschriften der Nederlandse Edelen enz., Middelburg 1776.

Wolff, S. de: Het proletariaat in de beginjaren van den strijd tegen Spanje, De Nieuwe Tijd, 11e jg, 1906 378 sq.

VII. Geschiedbeschouwing

Dillen, J.G. van: De sociaal-economische geschiedenis in haar verhouding tot economie, sociologie en politieke geschiedenis, Groningen 1934.

Engels, Friedrich: Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen Philosophie, 5e Auflage, Stuttgart 1910.

--: Über historischen Materialismus, Die Neue Zeit, Jg. 1892-3, I 43 sq.

Kautsky, K.: Die materialistische Geschichtsauffassung, Berlin 1927.

Lassalle, F.: Gesammelte Reden und Schriften, herausgegeben von Ed. Bernstein, Berlin 1919.

Marx, K.: Das Kapital.

Romein, Jan: Het verguisde beeld; over het onderzoek naar de oorzaken van onzen opstand, Amsterdam 1939.

Troeltsch, E.: Die Soziallehren der Christlichen Kirchen, 1912.

Weber, M.: Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, Archiv für Sozialwissenschaft, XX, XXI, Jg. 1904-5.

--: Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie, Tübingen 1920.

VIII. Graanhandel in de oudheid

Ferrero, Guglielmo: Grösse und Niedergang Roms, Übersetzt von Max Pannwitz, 4e Auflage, Stuttgart 1922. Ter voorkoming van misverstand: in dit register nam de schrijver slechts die werken op, die zakelijke invloed hadden op zijn exposé en op de vorming van zijn oordeel, - hetzij hij zich bij de betrokken schrijvers aansloot, hetzij hij bewust van hen afweek. Wanneer een werk hier niet wordt vermeld, behoeft daaruit niet noodzakelijkerwijs de conclusie te worden getrokken, dat het de schrijver onbekend bleef, - hoewel hij toegeeft, dat hij bij de ontzaglijke omvang van de ter zake bestaande literatuur (alleen reeds de bibliografie van Pirenne somt 4 à 500 werken op, zonder daarbij nog volledig te zijn) voor de kennisname van menige op zich zelf belangwekkende publicatie geen tijd had. Had de schrijver zich onbeperkt de tijd kunnen gunnen - hetgeen materiële en tijdsomstandigheden beletten - dan zou zijn bewijsmateriaal waarschijnlijk in menig opzicht nog zijn aangevuld. Zelden immers sloeg de schrijver een bronnenwerk of een moderne op bepaalde bronnen gefundeerde publicatie op, zonder dat die hem nieuwe bewijzen voor zijn stelling leverden.