Ik graaf, jij graaft

Aantekeningen over poëzie

Makkelijk lezen en de wil van de lezer

1

In 1950, ten tijde van de revolutie, schreef de dichter Jan Hanlo het volgende vers:

Een paal! Een paal! zo las het kind.
O Nederlandse taal,
Wat zijt gij schoon, wat zijt gij mij bemind,

Zoals nu iemands kleine zoon,
Een leerling van de eerste klas,
Uw woorden en uw klanken las.

In hetzelfde jaar schreef Hanlo zijn bekende, destijds beruchte, ‘Oote’:

Oote oote oote
Boe
Oote oote
Oote oote oote boe
[enz.]

Klanken dus. Van Nederlandse woorden is hier geen sprake meer, of het zou Dembrandt moeten zijn, een verbastering van de naam van de schilder. En misschien heeft ook de klank kneu, in de laatste

[p. 131]

strofe van ‘Oote’, nog een referentieel karakter: hij zou naar de vogelsoort kneu kunnen verwijzen, uit het geslacht van de barmsijsjes. Maar waar het mij nu om gaat is dit: ‘Oote’ en het gedicht ‘Uw klanken’ relativeren elkaar, en dit te eerder daar zij in de Verzamelde gedichten bijna onmiddellijk op elkaar volgen. Er zit maar één gedichtje tussen, ‘Liever líever’, dat net als ‘Uw klanken’ over lezen gaat en daarnaast ook nog over schrijven.

De vraag is nu: welk van beide gedichten, ‘Oote’ of ‘Uw klanken’, laat zich het gemakkelijkst lezen? Het antwoord daarop is in mijn ogen dit: iedere lectuur is zo makkelijk of moeilijk, eenvoudig of gecompliceerd, als de lezer wil. Althans wanneer we spreken over poëzie.

Laten we eerst eens naar ‘Uw klanken’ kijken. Daarin wordt, met behulp van Nederlandse woorden en klanken, een klein loflied gezongen op de schoonheid van het geliefde Nederlands. Dat gebeurt in welgevormde en wat plechtige zinnen, die zich gemakkelijk laten begrijpen. En met deze constatering heeft het gedicht dan meteen iets van zijn onschuld verloren: het is taal over taal. Maar dat niet alleen: de woorden waarover het in eerste instantie gaat (‘Een paal! Een paal!’), opgetekend uit de mond van een lezend kind, worden via het schrift in de mond van de lezer gelegd, die door de titel ‘Uw klanken’ als het ware gedwongen wordt het kind die klanken na te zeggen en zich zijn eigen aanvankelijk lezen te herinneren. Losse woorden las hij in zijn jeugd, woorden die in al hun geheimzinnigheid - ik doel op het geheimzinnige verband tussen schriftteken, klank en betekenis - vóór hem stonden in zijn taalboekje. Een tijdje geleden kreeg ik zo'n boekje nog eens onder ogen. Het ging daar van: ‘Woordje gezien - kastje gaat dicht’. Kijk goed naar het woord paal of wieg of muis, en dek dat woordje daarna af om het bij jezelf nog eens te horen en zien.

Het enthousiasme waarmee het kind zichzelf in Hanlo's gedicht hoorbaar maakt - de uitroeptekens achter ‘Een paal’ - vind ik het mooist van al. Het is het enthousiasme van de herkenning: het gesproken woord paal zal voor het kind niet vreemd zijn geweest, maar dat dit bekende woord daar nu plotseling voor de eigen ogen opduikt, via de ogen, via geschreven letters die ontcijferd kunnen worden - dat is een verheugende en geestdriftig makende ervaring. Het oude woord is nieuw geworden, een ervaring waarnaar men

[p. 132]

ook als ‘gevorderde’ poëzielezer altijd op zoek blijft. Ten behoeve van zo'n prille leeswijze is het soms nodig, dat men het doodgelezene en vertrouwde eventjes ‘moeilijk’ leest, om zich van gewenning te bevrijden.

Waar is de tijd dat wij de letters met een blauw of rood potlood moesten kleuren, als eerste leesoefening? Kleurige vlekjes rond de a en de p, de n, de o en de t van de naar huis meegekregen pagina. Graag zou ik weten welk boek het is geweest dat door de meester aan flarden werd gescheurd. Graag zou ik mijn eerste pagina terug willen zien. Ik stel ze mij voor als houthoudend, vergeeld.

In 1981 heeft mijn dochter leren lezen. Anders dan ik, maar de geheimen van schrift en woord zijn niet veranderd. Het eerste wat zij thuis zelfstandig probeerde te lezen - dat wilde zij zeer sterk - was de doodsbrief van mijn vader. Het was alsof er een papyrus voor haar lag. Omtrent haar opa werd daar iets onbegrijpelijks ontcijferd, een moeizaam uit de tekst gewonnen raadsel, dat vervolgens niet kon worden opgelost. Het geheim leefde in dode letters, heel even, voor de duur van het lezen, maar zeer intens.

Ik denk nu ook aan het volgende. Nog vóór mijn dochtertje één letter kon schrijven, tekende ze wel eens iets op papier. ‘Kriebelkratsj’ noemde zij dat: tekens waarvan zij hoopte dat het leesbare letters zouden zijn, letters met een betekenis. ‘Wat schrijf ik hier?’ vroeg ze dan. ‘Wat staat daar nou?’

Ik vind de gedachte dat je plotseling, door zo iets te doen, misschien wel eens een leesbare taal zou kunnen schrijven, terwijl je de schrifttekens van die taal niet eens beheerst, zeer opwindend. Die gedachte heeft veel met het schrijven en lezen van poëzie te maken, met het noteren van dingen die je niet wist vóór je ze opschreef, met het lezen van een betekenis die er niet was vóór jij er aan toekwam. Dat soort zoekend schrijven en lezen is een vorm van ‘drijven’, van boven blijven, aan de oppervlakte, bij de verschijnselen, waar de diepte zich het sterkst doet voelen. Ik heb hierover een gedicht geschreven, zo onzwaar als maar kon. Het staat in een boekje voor jonge lezers, Salamanders vangen, en gaat zo: