Ik graaf, jij graaft

Aantekeningen over poëzie

[p. 133]

Schrijven

Dat schrijf je op
en vraagt: Wat schrijf ik hier?
Wat staat daar nou?

En ik zeg:
plons.

Een kikker op een plompeblad.
Hij springt in de inkt
en maakt een klad.

Je kunt al heel goed schrijven.
En in het zwembad leer je drijven.

Om nu naar ‘Uw klanken’ van Jan Hanlo terug te keren: dit gedicht is niet zo maar een ode aan het Nederlands. Het is een liefdesverklaring aan onze taal zoals zij klinkt - let op de titel - uit de mond van een jongetje. Er daarmee is het, typerend voor Jan Hanlo, ook een enigszins verhulde liefdesverklaring aan ‘iemands kleine zoon’, ‘schoon’ en ‘bemind’. Niet voor niets rijmt schoon op zoon, hoewel het grammaticaal op ‘Nederlandse taal’ betrekking heeft. En net zo is bemind door het rijm emotioneel betrokken op kind. We zien hier hoe een dichterlijk procédé, het rijm, de syntactische samenhang op subtiele wijze ondergraaft om langs indirecte weg ruimte te kunnen bieden aan een verholen betekenis. Zo ‘complex’ zou ik dit ‘makkelijke’ gedicht van Hanlo willen lezen.

Maar wat te denken van ‘Oote’? Hanlo heeft deze tekst zelf wel eens een ‘tussen-ding’ genoemd, ‘geen woorden en geen muziek, geen zang en geen dictie, alleen maar articulatie’. En bij die gelegenheid zei hij ook: ‘Hoe kan ik weten wat iemand er niet aan begrijpen zal? Wat de lezer er niet van begrijpt, dat zijn z'n eigen associaties’. (In een gewoon rijtuig, 1966). Dat is mooi gezegd. De lezer zorgt voor een eigen gemak of ongemak.

Als ik dat zou willen, brak ik mij nu bij voorbeeld het hoofd over de aanwezigheid van een aan Rembrandt herinnerende Dembrandt

[p. 134]

in Hanlo's gedicht. Die naam - ik ga ervan uit dat het een naam is, want hij is met een hoofdletter geschreven - groeit als het ware vanuit de aan de Dada-beweging herinnerende klanken Da da, via demband, demorand en dembrandt tot wat hij is: Dembrandt in plaats van ‘Rembrandt’. De Mona Lisa met een snor.

Met die dt raken we overigens aan een merkwaardig aspect van het klankgedicht ‘Oote’. Ook de spelling speelt een rol, en dat is een visueel element. Het verschil tussen oote met twee o's en ote met één o bij voorbeeld. Men kan hierin een aanwijzing zien voor wie het gedicht hardop wil lezen. In het ene geval realiseert men dan een iets meer gerekte o dan in het andere. Iets dergelijks geldt voor de h's aan het eind van eh en euh, en voor de dubbele h en de driedubbele h die als afzonderlijke klanken genoteerd zijn. Vermoedelijk moet men daar alleen maar zijn adem laten horen. U ziet: het rode of blauwe kleurpotlood dat mij de letters leerde lezen, komt nog steeds van pas.

Waarom staan er in ‘Oote’ hoofdletters aan het begin van iedere regel? Waarom staat er in dit klankgedicht etc. en niet voluit ‘et cetera’? Moet men dit ‘et cetera’ wel uitspreken, of is het niet meer dan een leesaanwijzing, een aansporing tot improvisatie en variatie of tot herhaling van het voorafgaande? De ene keer staat etc. tussen haakjes, de andere keer niet. Is daar een reden voor? Het zijn allemaal vragen die de lectuur van ‘Oote’ minder makkelijk maken dan zij aanvankelijk leek.

Als ik ‘Oote’, deze articulatie-etude zeg ik nu maar, in verband wil brengen met ‘Uw klanken’, en daar is wel reden toe, dan ontkom ik er niet aan in ‘Oote’ een destructieve uiting te zien. En ook dat is een complicerende wijze van leren. Op de harmonie van ‘Uw klanken’ volgt de baldadige en misschien zelfs wel agressieve drumsolo (misschien is ook die term van toepassing) die ‘Oote’ heet. Maar niet dan nadat eerst nog een soort intermezzo heeft geklonken: het gedicht ‘Liever líever’, waarin een dichter zich veronachtzaamd voelt door een lezende ‘jij’, een minnaar blijkbaar van het schone Nederlands. De dichter is jaloers en grijpt vanuit zijn jaloersheid naar de pen. Zo maakt hij iets leesbaars, waardoor hij misschien weer zichtbaar wordt voor wie eerder aan hem voorbijzag.

[p. 135]

Liever líever

 

Je leest een heel dik boek

 

Je bent er door geboeid

 

En liever daarmee dan met mij

 

Is 't dat je je bemoeit

 

 

 

'k Schrijf achteraf dit op

 

Ik schrijf wat op papier

 

En liever dan de fantasie

 

Had ik jou levend hier

Zo valt er een verband te zien, te lezen, te construeren tussen drie van Hanlo's gedichten uit 1950. Is dat gemakkelijk of moeilijk? Ik bedacht het terwijl ik het opschreef. En als ik even kijk welk gedicht er in de Verzamelde gedichten op ‘Oote’ volgt, dan blijkt ook dat uit 1950 te dateren, ‘Nawoord’ te heten en lijkt het behalve door die titel ook door elementen van zijn inhoud op ‘Oote’ terug te slaan. Men zou het als een nawoord bij dit klankgedicht kunnen lezen, zeker wanneer men let op regels als: ‘En geen meer woorden / Geen gepeins / Geen al te veel muziek’.

Een stemming of een staat
Beneveling door wijn
Of nevels
Enkel nevels
En geen meer woorden
Geen gepeins
Geen al te veel muziek
Of bladerengeruis
Een bislaap met een schim

‘Welgevormde’ zinnen als in ‘Uw klanken’ zijn dit niet. Het gedicht spreekt over een soort stilte na de storm. De taal lijkt goeddeels verdwenen achter een ‘stemming of een staat’. De woorden hebben iets onbeholpens. En de liefde is of was niets meer dan een ‘bijslaap

[p. 136]

met een schim’, met een afwezige, even afwezig als de mooie en beminde taal, even ontastbaar als de lezende ‘jij’ over wie de dichter in ‘Liever líever’ fantaseerde:

En liever dan de fantasie
Had ik jou levend hier

Ik wil nu niet nog verder gaan en alle gedichten van Jan Hanlo aan elkaar vastlezen, al zou het zeker de moeite lonen deze verzen eens wat meer in hun onderlinge samenhang te lezen en af te stappen van de gedachte dat Hanlo met ieder gedicht opnieuw begon, zoals wel wordt gesuggereerd wanneer men op de diversiteit van zijn poëtische vormen wijst. Er zitten cyclische gedeelten in de Verzamelde gedichten, die Hanlo in 1958 zelf heeft samengesteld. De chronologische ordening doet daar niet aan af.

Dat nu terzijde. Ik keer terug naar mijn antwoord op de vraag naar het verschil tussen ‘makkelijk’ en ‘moeilijk’ lezen in het geval van poëzie. De lezer geeft aan het gedicht de complexiteit of de eenvoud mee die hij er zelf in wil zien. Natuurlijk hangt ‘willen’ hier met ‘kunnen’ samen, met persoonlijkheid en karakter. Maar de wil lijkt mij bij dit alles primair. ‘De lezer [...], eerder dan de maker van het gedicht, bepaalt de schoonheid ervan’, schreef Gerrit Krol in 1984 in De Gids. Voor hem heeft die schoonheid in het geval van ‘eenvoudige’ gedichten voor een groot deel met identificatie te maken; in het gedicht staat precies wat je zelf altijd hebt gevoeld. Zelf houd ik mij als lezer vast aan de ‘wil’, die misschien ook een verlangen naar heldere geheimen is en een verlangen naar het geluk van de bijna onzichtbare samenhang. Ik wek het gedicht op en het gedicht wekt mij op. Zo heb ik in Hanlo's gedicht ‘naamloos’ het gedicht horen uitspreken:

wie wekt mij uit mijn half-dood
opdat mijn ogen als machtige zoeklichten
je in het witste licht zetten.

[p. 137]

2

In het vraaggesprek dat Bernlef en Schippers in maart 1964 met Jan Hanlo hadden - het staat te lezen in de interviewbundel Wat zij bedoelen van een jaar later - kwam ook het schrijven van cyclussen ter sprake. ‘Je bent nooit een dichter van cyclussen geweest’, zeggen de interviewers. En Hanlo antwoordt: ‘Nee, ik zou dan het gevoel hebben mezelf te herhalen. Ik heb, voor mijn gevoel, altijd dat “einmalige” erin of het nu goed of slecht is.’ Dat ‘einmalige’ van ieder gedicht op zichzelf is in de gedichten die ik hierboven geneigd was als een reeks te zien zeker bewaard gebleven. Maar die einmalige gedichten onderhouden wel een relatie met elkaar. Ik zal daarvan nog een voorbeeld geven. Het betreft twee verzen die samen een soort tweeluik lijken te vormen.

Op pagina 20 van de Verzamelde gedichten vinden we Hanlo's gedicht ‘Nova lux claritatis tuae’, dat op bladzijde 21 gevolgd wordt door een vers met de titel ‘naamloos’. Ik meen dat ‘naamloos’ kan worden opgevat als een profane variant van het gedicht met de Latijnse titel. Laten we dit daarom het eerst bekijken.

Laat ik maar stil in eenzaamheid verblijven
Mij niet meer - nu niet - mengen in 't rumoer
Waar ik zo dikwijls zocht mijn triestheid te verdrijven.

't Is beter nu te bidden, zelfs te wenen
Als ik dat kon, opdat mij God verhoort.
Want helpen zal mij zeker, buiten Hem, geen enen.

En 'k wilde toch verlost zijn van mijn noden
De driestheid van mijn kort gemoed.
Geen vrede met wat kleinheid en wat lafheid boden.

Och wil den ouden mens opnieuw verdrijven
En zend een Lichtstraal in mijn hart
En laat dit Licht nu langer in mijn werken blijven.

[p. 138]

De titel ‘Nova lux claritatis tuae’ is ontleend aan een katholieke liturgische tekst, namelijk de prefatie van kerstmis. ‘Quia per incarnati Verbi mysterium, nova mentis nostrae oculis lux tuae claritatis infulsit’: Omdat door het geheim van de Menswording van het Woord een nieuwe lichtstraal van Uw glans voor de ogen van onze geest heeft geschitterd. - In de prefatie is deze ‘nieuwe lichtstraal van uw glans’ reden tot dankbaarheid. In Hanlo's gedicht lijkt het erop, dat dit goddelijke licht tot inkeer noopt: ‘Laat ik maar stil in eenzaamheid verblijven’ enzovoort. De dichter toont zich deemoedig, maakt goede voornemens en bidt om steun.

In vergelijking hiermee is ‘naamloos’ een nogal vitaal gedicht, profaan tot in het zelfverzekerde gebruik van het woord ‘heiligheid’ toe, in de voorlaatste regel.

een woest en ledig ideaal wens ik
blind voor al het andere
- mocht ik mijn kracht vinden

wie wekt mij uit mijn half-dood
opdat mijn ogen als machtige zoeklichten
je in het witste licht zetten

opdat onze blik van oog tot oog
een star kabeltouw bindt
wegvalt van mij alle onwetendheid en onwaarde

en in een nieuw en eeuwig begin
in een onaantastbare heiligheid
ik mijn aanspraken op je maak

Het woord ‘heiligheid’ wordt hier op een wereldse liefde toegepast. Men zou kunnen zeggen dat ook in ‘naamloos’ een goed voornemen wordt gemaakt, maar de term ‘voornemen’ is te zwak. Hanlo spreekt zelf van een ‘woest en ledig ideaal’ dat hij zich zou stellen, als hij de kracht daartoe vond.

Ik noemde ‘naamloos’ een profaan gedicht, maar het is toch niet

[p. 139]

zó profaan of het herinnert met de woorden ‘woest en ledig’ aan het begin van het boek Genesis, waar de aarde nog woest en ledig is en alles nog beginnen moet. In ‘Nova lux...’ vindt ‘woest en ledig’ een soort pendant in de daar genoemde ‘eenzaamheid’. En het nieuwe begin waarnaar de dichter in ‘naamloos’ zo sterk verlangt - zie ook de eerste regel van de laatste strofe - correspondeert in ‘Nova lux...’ met het verdrijven van ‘den ouden mens’ in de eerste regel van de laatste strofe. Er zijn parallellen en veelzeggende contrasten te over in deze beide gedichten.

Ik noem er nog een paar. ‘Waar ik zo dikwijls zocht mijn triestheid te verdrijven’ (r. 3): daar staat het verlangen mijn kracht te vinden (r. 3) als positief gekleurde variant tegenover. ‘'t Is beter nu te bidden [...] opdat mij God verhoort’ (r. 4/5) valt te vergelijken met de min of meer retorische vraag: ‘wie wekt mij uit mijn half-dood’ (r. 4). Overigens is ook deze regel een verwijzing naar het afleggen van de oude mens en misschien zelfs wel een toespeling op het verhaal van Lazarus, hoe profaan de strekking van het gedicht verder ook moge zijn.

In ‘Nova lux...’ stelt de dichter al zijn vertrouwen op God. ‘Want helpen zal mij zeker, buiten Hem, geen enen’ (r. 6), terwijl in ‘naamloos’ zijn eigen ‘ogen als machtige zoeklichten’ een krachtige autonome lichtbron vormen. Zij zetten de ander ‘in het witste licht’. Hier lijkt de dichter nota bene zelf eventjes een godheid. Geen Lazarus, maar een verrezen Christus.

De ‘kleinheid’ en de ‘lafheid’ uit regel 9 van ‘Nova lux...’ corresponderen met de ‘onwetendheid’ en ‘onwaarde’ uit regel 9 van ‘naamloos’. Het is duidelijk dat Jan Hanlo met dit laatste gedicht een veel zelfverzekerder ‘contravorm’ van ‘Nova lux claritatis tuae’ heeft geschreven.

In een brief van 5 juni 1962, gericht aan Ronald Dietz, schrijft Hanlo: ‘Zo'n gedicht als van Marsman: “Groots en meeslepend...” heb ik ook eens gemaakt. (Misschien onbewust “plagiaat”).’ En dan citeert hij het gedicht ‘naamloos’ waarover ik zojuist heb geschreven.

Marsman. Ik had er niet aan gedacht. Over de relatie van ‘naamloos’ met zijn eigen ‘Nova lux...’ zegt Hanlo zelf geen woord. Gelukkig maar, anders had ik hier minder te vertellen gehad.