Ik graaf, jij graaft

Aantekeningen over poëzie

Job

Ik denk wel eens: Kees Ouwens herschrijft het boek Job. Of delen daarvan. Het scheelt soms niet veel of wij zien Ouwens' lyrisch personage tussen as en vuil op het stort gezeten, bedekt met boze zweren en zich krabbend met een potscherf. Zo letterlijk lezen we het in de gedichten natuurlijk niet, maar de wanhoop is dikwijls groot en vrees voor onreinheid doet zich voortdurend voelen.

Ik ben naar de wc geweest en
dan was ik altijd mijn handen.
Een goede gewoonte.
(‘Beestje’, Arcadia, 1977)

Voor deze reiniging worden, en dat klinkt bijna oud-testamentisch, ‘kostbare zeep en ezelinnemelk’ gebruikt. Juist in de bundel Arcadia, waarin men, gezien de titel, heldere en frisse idyllen zou verwachten, fungeert de ‘enge ruimte van een wc’, door Ouwens ook wel ‘plee’ genoemd, tot drie keer toe als een met betekenis geladen, beklemmende lokaliteit. In het gedicht ‘Het was vijf uur in de mor-

[p. 43]

gen’ wordt het lichaam van de ‘ik’ geplaagd door ‘een onstuitbare jeuk’. Het aanrecht ‘met de gebruikte koffiekopjes’ geeft in ‘Onder het lamplicht’ een groot gevoel van verlorenheid: ‘red / mij dan, o, Heer’. Vervreemding en onreinheid ineen. In het gedicht ‘Helemaal niets’ staat de dichter met ‘glimmende schoenen’ aan de rand van een ‘modderpoel’:

Tot hier ben ik helemaal gekomen.
Ik weet niet waarvoor.
Eigenlijk weet ik helemaal niets.
Ik weet ook niet wat ik wil.
Er blijft dus weinig over.
En wanneer ook u niets blijkt
te zijn of wanneer u zelfs niet bestaat,
wat dan?

In ‘Het verstand en de hinde’ vindt de ‘ik’ zichzelf terug ‘in een greppel’, een verworpene die zich afvraagt hoe hij daar beland is. De verlatenheid is groot. Lang geleden was er nog een reddende moeder, reddend door haar zuiverheid. In het gedicht ‘De stervende natuur’ althans herinnert de dichter zich zijn moeder in de badkuip:

het haar opgebonden in een handdoek
en ik hoor haar ondeugende
liederen, die zich met de stoom vermengen,
maar dat is reeds lang geleden.

In de bundel Intieme Handelingen (1973) speelt de wc weer even een rol. En ook hier, in het wanhopige gedicht ‘Enige tranen’, associeerde ik het lyrisch personage spontaan met Job. Na een eenzame gang door het lege huis houdt de ‘ik’ zich enige tijd roerloos op in de wc.

In zekere zin wist ik mij geen raad.
De avond viel en weldra ook de nacht.
Zacht jankend begaf ik mij naar buiten.

[p. 44]

Job en de honderddertigste psalm. ‘Uit de diepten’ heet een gedicht uit Intieme Handelingen. Er is geweeklaag hoorbaar en ‘mijn bloedend hart / bevuilt mijn broek’. En in ‘Geen gevaar’ lezen we:

Bittere klanken zojuist gehoord hebbende was ik zacht en dampend als mest.

Een geur van mest dringt zich op aan ‘mijn getailleerde gestalte’ in het gedicht ‘Aanwezigheid’. In hetzelfde gedicht vermoedt de dichter dat de boeren in ‘een afzichtelijke staat van bezwete onreinheid’ in hun ‘zwaarbeademde bedsteden’ liggen. Vee stinkt naar eigen stront (‘Een wandeling’). Elders, in ‘De boer’, begeeft de ‘ik’ zich ‘om de stal heen, tot waar / de mest lag’, alsof die mestvaalt zijn bestemming is. In het gedicht ‘Een troost’ hangt ‘een smerige stank’, afkomstig van de vrouw die daar over straat loopt. Ook

[...] kocht ik nieuw ondergoed, want ik
wilde niet vies zijn, omdat ik naar het ziekenhuis ging.
Ik voelde een hand op mijn schouder dalen, want het
was God die mij te hulp kwam om zich over mij te ontfermen,
en ik snikte het uit om die troost, zo dankbaar was ik,
als een kind.

Die redding is van korte duur. Want met deze klacht en bede eindigt de bundel: ‘Red mij, / Heer, want niemand redt mij.’

Vuil, onzuiverheid en reiniging spelen ook in Ouwens' latere werk een rol, zij het niet meer zo opvallend als in zijn eerste publikaties. Ik wil de citaten verder beperken en hier alleen nog even verwijzen naar een gedicht als ‘Tobbe’ uit de bundel Klem (1984) en naar het openingsvers van Droom (1988).

Betroffen mijn associaties met het boek Job tot nu toe alleen de onreinheid waarmee Job geslagen werd, zijn ‘boze zweren’, er zijn ook andere en meer directe verwijzingen naar het bijbelboek aanwijsbaar. In Droom begint het gedicht ‘Ja ik ben vertwijfeld’ met dit nauwelijks getransformeerde citaat: ‘Wat de god mij gegeven heeft, heeft hij mij afgenomen’ (vergelijk Job 1:21). Ook in dit vers speelt mest een rol: ‘Mijn bestaan is bemest geweest ja zeker’, maar in Ouwens' beeldtaal hebben we hier bijna te maken met een paradox: het vuil verwijst dit keer naar betere tijden, naar een tijd van

[p. 45]

vruchtbaarheid en overvloed, thans verspeeld.

Een ander voorbeeld van een directe, zij het dit keer meer verborgen allusie op Job is te vinden in het gedicht ‘Smaak’ uit de bundel Als een beek (1975):

Ik zag een beek zich heffen tegen de kracht der zwaarte in in het droombeeld

binnenskamers.

Een ademtocht - nog niet gezien de neus die doorliet, die wel nabij was om de

hoek waar de gang liep -

verwarmde het vertrek waarin het lijk lag, een blik die snel geworpen werd
nu zelf de rotting zag waarvan de neus had voorgeproefd die uit

nieuwsgierigheid zichzelf naliep, blonk

een kaarsvlam in het donker spreidde licht, als was het licht op en bleef donker

achter

zoals het water wegtrekt zonder slib. Huis dat de made herbergt
ik zag een dood die smaak bederft.

In een bijdrage aan het Kritisch Lexicon van de Nederlandstalige Literatuur na 1945 heeft Rein Bloem de titel Als een beek in verband gebracht met de titel van Ouwens' debuut Arcadia. Maar, zegt hij, ‘in werkelijkheid bestaat er tussen die bundels een bijzonder groot verschil [...]. Het gaat dit keer om zaken als licht en dood, die binnenskamers in hun onnaspeurlijkheid worden overwogen’.

Dat ‘overwogen’ klinkt naar evenwichtigheid. Maar daarvan is in Als een beek weinig te bespeuren. Het geraffineerde en verraderlijke van de titel Als een beek, die in nauw verband staat met het gedicht ‘Smaak’, is dat hij inderdaad aan het ‘Lieflijk Arcadia, waar de beekjes klotsen’ herinnert - het citaat komt uit Ouwens' debuut - maar dat hij tegelijkertijd met een arcadische sfeer niets, volstrekt niets van doen heeft. De zich verheffende beek uit ‘Smaak’ verdampt of trekt zich terug naar boven, naar haar oorsprong in de bergen, zodat een lege bedding overblijft. Zij moet wel afkomstig zijn uit Job 6:15-21:

Mijn broeders zijn onbetrouwbaar als een beek,
als de waterloop van beken die wegvloeien;
die troebel zijn van het ijs,
terwijl de sneeuw erin wegsmelt;

[p. 46]

 

ten tijde dat zij gaan afnemen, verdwijnen zij geheel;

 

wanneer het heet wordt, drogen zij uit in hun bedding.

 

[...]

 

Zo zijt gij thans voor mij geworden;

 

nauwelijks ziet gij iets schrikkelijks, of gij vreest.

In ‘Smaak’ is de eenzaamheid van de dichter, in zijn ontmoeting met de dood (‘iets schrikkelijks’) niet geringer dan Jobs verlatenheid. ‘Mijn dagen gaan voorbij, verijdeld zijn mijn plannen, / de wensen van mijn hart. / De nacht willen zij maken tot dag: / het licht zou meer nabij zijn dan de duisternis. / Wanneer ik het dodenrijk verwacht als mijn tehuis, / in de duisternis mijn leger spreid, / tot de groeve zeg: Gij zijt mijn vader, / tot de wormen: Mijn moeder en mijn zuster, / waar ergens is dan mijn hoop?’ (Job 17:11-15).