Ik graaf, jij graaft

Aantekeningen over poëzie

Met mij in het moeras

Achterbergs gedicht ‘Wandeling’ was bij zijn eerste publikatie, in Criterium, opgedragen aan Ed. Hoornik (‘voor Eddy’). In de bundel Sintels (1994) bleef zulk een expliciete verwijzing naar de vriend van wie in het gedicht sprake is, bewaard. In alle volgende edities kwam zij te vervallen.

[p. 38]

Wandeling

 

Wat nimmer vers geworden was

 

heb ik den vriend beleden

 

in woorden, stroef en wars

 

als hars, en zeer ten dele.

 

 

 

Met mij in het moeras

 

ging hij tussen de stelen

 

van een helwit albast.

 

 

 

Ik weet niet hoe ik genas

 

achter zijn dichte oogleden,

 

van angst om dit gewas.

 

 

 

Maar toen hij weer ziende was

 

stonden er bloemen, vele,

 

nog zonder naam in het gras.

‘Wat nimmer vers geworden was’ wordt hier op indirecte wijze toch nog een gedicht. Verzwegen wordt weliswaar wat ‘den vriend beleden’ is, maar het feit van die belijdenis zelf en de uitwerking daarvan worden in woorden vastgelegd. Een ‘dode’ gebeurtenis - het vergt niet veel fantasie hierbij aan die noodlottige dag uit 1937 te denken - wordt door een intieme bekentenis als ‘vers’ en actueel ervaren, hetgeen, in samenhang met gevoelens van opluchting waarschijnlijk, geen pijnigende maar juist een genezende werking heeft. Door middel van ‘woorden, stroef en wars /als hars’ ziet de dichter dingen onder ogen die hij nooit zó expliciet in poëzie tot uitdrukking heeft gebracht. Dat kost moeite. Het woord hars (ik moest bij een lezing even aan het Engelse harsh denken, dat onder meer ‘stroef’ betekent) doet als het ware oude, half gestolde tranen vloeien in dit gedicht, gevolg van een verwonding, de tranen van een boom. Zoals wij al zagen, is er verderop sprake van een genezing.

Het ‘moeras’ dat de dichter en zijn vriend hebben betreden, vertoont zich bijna onmiddellijk als een metafoor: er is een riskant en verraderlijk onderwerp aangesneden, dat ook voor de vriend niet

[p. 39]

zonder dreiging is. Er wordt dankbaarheid hoorbaar in de woorden ‘Met mij [...] ging hij’, die ik met een accent op ‘Met’ wil lezen: de vriend had deze wandeling - het woord klinkt onrustbarend vredig in deze context - ook kunnen weigeren.

Moerasplanten zonder bloemen: ‘de stelen / van een helwit albast’. Denk ik aan Hoornik en Dachau (‘Dachau schoof een raster voor mijn ziel’), dan worden die brosse witte stelen onmiddellijk tot doodsgebeente, angstaanjagend gewas. Helwit is de helsheid. ‘Ik hoor het knakken als hij valt’, schreef Hoornik in ‘De nabestaande 1’ over een gevangene, ‘Een lange man in zebrapak’, met ‘Armen als takken uitgestrekt’. De plaats van wandeling is voor beiden, de ‘ik’ en zijn vriend, een oord van de dood.

Men kan zich verder lezende afvragen, hoe de ‘ik’ achter de ‘dichte oogleden’ van de ander van zijn angst bevrijd kan raken. De vriend heeft zijn ogen gesloten, zijn luisterende aandacht is intens. Hij ‘voelt’ hoe zijn gespreksgenoot zichzelf door wat hij vertelt bevrijdt van kwellingen. De ‘ik’ begrijpt achteraf zelf niet helemaal hoe die genezing in zijn werk is gegaan. Wel is hij zich, blijkens het in de laatste regels opgeroepen beeld, duidelijk van zijn reiniging bewust geworden. ‘De katharsis leidt tot een paradijselijk visioen.’

(R.L.K. Fokkema, Varianten bij Achterberg, 1973).

De regel ‘achter zijn dichte oogleden’ kan ook anders worden gelezen. De ‘ik’ geneest in en door middel van zijn eigen woorden niet alleen, maar ook door de beelden die hij in het hoofd van zijn vriend aanwezig weet: diens eigen ervaringen, herinneringen aan schuld of vermeende schuld. De ‘ik’ kan zich op een bepaalde wijze herkennen in de obsessie van zijn vriend. Hij is niet alleen, de angst is vergelijkbaar. En welbeschouwd geneest ook die vriend, door wat hij hoort en herkent. Als hij zijn ogen opent, staan er bloemen in het gras. De stelen zijn gaan bloeien; het beeld van de dood wordt een teken van leven. En er is een gedicht ontstaan, alsof het zelf zo'n bloem mag heten.

Toen Achterberg zijn gedicht voor de eerste keer publiceerde, stonden er nog ‘bloemen, vreemde’ in het gras. In die vroege versie hadden de op moerassige grond opgebloeide bloemen nog iets onbegrijpelijks of angstaanjagends zelfs. Fokkema is van mening dat Achterberg de connotatie van ‘vreemd’, ‘angstaanjagend’, heeft weggewerkt, omdat deze niet zou passen in het ‘lieflijke landschap’

[p. 40]

van het gedicht - maar de kwalificatie ‘lieflijk’ heeft hij daarvoor moeten verzinnen. Want waar blijkt die lieflijkheid uit? Er zijn ook bloemen mogelijk in een niet-lieflijk landschap: vreemde en wat griezelige bloemen inderdaad. Fokkema's commentaar is een kleine cirkelredenering.

Ik vind het verdwijnen van ‘vreemde’ uit de eerste gedrukte versie wel jammer. De genezing had er op een enigszins dreigende wijze een tijdelijk karakter door gekregen, hetgeen gezien de hardnekkigheid van Achterbergs thematiek misschien wat consistenter zou zijn geweest.

Het toeval wil, dat de Criterium-versie van ‘Wandeling’ in Varianten bij Achterberg onmiddellijk gevolgd wordt door het gedicht ‘Bloem’. In de Verzamelde gedichten zitten daar vijfentachtig bladzijden tussen. Door de wijze waarop ‘Wandeling’ en ‘Bloem’ in Varianten met elkaar in aanraking komen, krijgen de ‘vreemde’ bloemen uit het eerste gedicht een bijbetekenis die aan de dode ‘gij’ herinnert: ‘De bloemen van uw leven bloeien nog’, lezen we in ‘Bloem’. Er is sprake van hun ‘geheime kelken’, die van de dichter een ‘nog nooit gehoorde naam’ zullen krijgen. De bloemen uit de laatste strofe van ‘Wandeling’ staan ‘nog zonder naam in het gras’. De overeenkomst is frappant en ondersteunt, mijns inziens, wat ik hierboven heb gezegd over de betekenis van de dood in ‘Wandeling’. De genezing hangt samen met het opbloeien van ‘De bloemen van uw leven’.

Hoezeer Achterberg en Hoornik elkaar in hun omgang met de dood herkend moeten hebben, blijkt niet alleen uit Achterbergs gedicht ‘Wandeling’. In Hoonte (1949) nam Achterberg zijn vers ‘Hoornik’ op. Hoornik zelf schreef het gedicht ‘Overgang’, dat bij eerste publikatie in Vrij Nederland op 10 mei 1947 weliswaar ‘Voor J.C. B[loem]’ heette, maar waarin toch ook Gerrit Achterberg figureert: ‘verzen van Gerrit Achterberg en Bloem,/die als twee armen aan mijn lichaam passen’.

In het Achterberg-nummer van Maatstaf (1964) publiceerde Ed. Hoornik zijn gedicht ‘Denkend aan Achterberg...’:

[p. 41]

Denkend aan Achterberg...

 

't Is zondag. Ik rijd naar je toe.

 

Onderweg al zie ik je zitten:

 

als de dood voor praatjes en blikken

 

en niettemin tuk op bezoek.

 

 

 

Geprikkeld: waar blijven ze nou?

 

Droge keel en vingers die tikken.

 

Als ik voorrij, sta je te knikken;

 

net een foto, wazig je vrouw.

 

 

 

Eerst blijft het gesprek algemeen;

 

pas boven met jou op je kamer,

 

vallen druppels dood erdoorheen.

 

 

 

Als we later beneden komen,

 

zijn we beiden even van slag,

 

als deden we iets wat niet mag.

Achterberg wordt in dit gedicht op directe wijze aangesproken, hetgeen de veel afstandelijker titel niet onmiddellijk zou doen verwachten. De herinnering die hier in woorden wordt gevangen, lijkt door die titel de essentie van een vriendschap samen te vatten. De meest kwetsbare is hier Achterberg: hij is degene die wacht, nerveus en gespannen. De een heeft de ander nodig. De dood speelt vrijwel onmiddellijk een rol in deze situatie: de zinsnede ‘als de dood’ is hier op pregnante wijze gebruikt.

Is Achterbergs ongeduld vergelijkbaar met de stemming waaruit zijn poëzie ontstaat? ‘Droge keel en vingers die tikken.’ Vingers die typen: misschien mag die betekenis hier eventjes meedoen.

De vrouw die achter de wachtende dichter staat, is vanuit Hoorniks perspectief ‘net een foto, wazig’, vrijwel afwezig in deze situatie, die zozeer door het actieve wachten op een vriend bepaald wordt. Het ‘knikken’ duidt op een verstandhouding die niet al te opzichtig geuit wil worden. Op deze plaats in het gedicht krijgt de verhouding tussen Achterberg en Hoornik iets zeer intiems, waar ieder ander, toegespitst op ‘je vrouw’, buiten staat. De

[p. 42]

openingsregel gaat nu op een wonderlijke wijze delen in die intimiteit: ‘'t Is zondag. Ik rijd naar je toe.’ Het is de sfeer van een prille vrijage: een zondags bezoek aan het meisje. Eerst is er de spanning van een algemeen gesprek, in afwachting van het tête-à-tête waarnaar wordt uitgezien. In de woorden ‘met jou op je kamer’ verwijst de bepaling met jou, die voor een neutrale beschrijving van de situatie overbodig zou zijn, naar de intimiteit van de ontmoeting. Door de in de laatste strofe uitgesproken gedachte ‘als deden we iets wat niet mag’, krijgt het samenzijn een extra suggestie mee van erotiek. Een suggestie, meer niet. Maar in het gesprek dat de vrienden met elkaar voeren, schuilen elementen van opwinding en bevrediging. Een puur psychische aangelegenheid, die door dat merkwaardige beeld van ‘druppels dood’ orgastische trekjes krijgt. De sfeer was drukkend, als vóór een onweer. Maar opluchting nadert, de bui begint. Tranen? Een beetje Eros waar Thanatos heerst?